Materiał przygotowany w ramach Akcji Eksploracji (2019).

1. DLA CIAŁA
1

2. 1. Plac Inwalidów, czerwiec 1938. Narodowe Archiwum
Cyfrowe
2. Łódź pływająca po stawie w parku Krakowskim,
w tle bufet restauracyjny z rozstawionymi na zewnątrz
stolikami, 1926. Narodowe Archiwum Cyfrowe
2

3. W drugiej połowie lat 80. XIX wieku rajca
miejski i właściciel słynnych w mieście ka-
wiarń, Stanisław Rehman, postanowił na
wydzierżawionymodwojskaterenieutwo-
rzyć park rozrywki na kształt wiedeńskiego
Prateru.
Powstał na 12 morgach położonych w Nowej Wsi Narodowej,
uwylotuulicyKarmelickiej,tużzatoramiówczesnejkoleiobwo-
dowej, której linia przebiegała wzdłuż dzisiejszych Alej Trzech
Wieszczów. Na początku lat 90. XIX wieku park przyciągał kra-
kowian wieloma atrakcjami, znajdowały się tu między innymi
pływalnia z murowanym basenem, cukiernia, mleczarnia, re-
stauracja, a także staw, po którym pływały łodzie. Jedynie nie-
dawno posadzone drzewa nie mogły dawać jeszcze cienia. Nie-
bawem, bo już w 1896 roku do parku można było dojechać
tramwajem konnym, a od 1901 roku nowocześniejszym – elek-
trycznym. Z roku na rok przyrastało też atrakcji. W 1906 roku
park przeszedł na własność miasta. Wraz z rozrostem wielkie-
go Krakowa zaczął tracić na znaczeniu. Rozwijające się miasto
zaczęło przejmować kolejne działki. Tak powstał na obrzeżach
parku Krakowskiego plac Inwalidów.
3

4. 3. Widok parku Krakowskiego w latach 50. i 60. XX wieku,
na zdjęciu w tle widoczny dom dawnego lwowskiego
oddziału Zakładu Ubezpieczeń Pracowników Umysłowych,
fot. Henryk Hermanowicz. Muzeum Krakowa
4. Litografia przedstawiająca atrakcje parku Krakowskiego,
około 1905 roku. Ze zbiorów Krzysztofa Jakubowskiego
5. Fragment parku ze stawem do rekreacji pod koniec
XIX wieku. Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. A-V-627
4
5

5. Niemal od samego początku w parku
zadomowił się teatr. Stanął w okolicy
dzisiejszego kina Mikro i szybko zyskał
sławę jednego z najpopularniejszych
w mieście teatrów plenerowych.
Początkowo był niewielki i mieścił się w drewnianym bu-
dynku, w którym prawdopodobnie pod zadaszeniem
pozostawała jedynie scena, ulegał więc licznym prze-
kształceniom i ulepszeniom. Wiadomo, że już w 1895
roku postawiono w parku stację elektryczną, z której ko-
rzystał zarówno teatr, jak i park. W 1911 roku widownia
teatralna mogła pomieścić już nawet 850 osób i była cał-
kowicie osłonięta od deszczu. W 1914 roku teatr został
przejęty przez Syndykat Dziennikarzy Krakowskich, który
jego kierownictwo powierzył Stefanowi Turskiemu, re-
żyserowi i aktorowi znanemu z wodewilu Krowoderskie
zuchy. Budynek został wówczas gruntownie odnowiony,
a na scenie pojawiła się dekoracja w postaci kurtyny wy-
malowanej w deseń krakowskiej chusty.
1. Grupa aktorów występujących na deskach parkowego teatru,
„Nowości Ilustrowane” 1910, nr 21, s. 3
2. Wnętrze letniego teatru po odnowieniu w 1910 roku, „Nowości
Ilustrowane” 1910, nr 21, s. 3
3. Plakat zapraszający na Wieczór śmiechu w Teatrze Letnim, 1903.
Biblioteka Jagiellońska w Krakowie
4. Plakat wodewilu Stefana Turskiego Krowoderskie zuchy, około
1912 roku. Archiwum Narodowe w Krakowie, zbiór profesora Teofila
Klimy, sygn. 29/680/4, s. 531
1
2
4
3

6. Teatr bywał nazywany Letnim (działał prze-
cieżodmajadowrześnia),toznówLudowym,
ale też – Rozmaitości. Jego repertuar był lek-
ki, często muzyczny, przystosowany do po-
trzeb widowni robotniczej (często przycho-
dziły tu robotnice z pobliskiej Cygar-Fabryki).
Nierzadkogościłynajegodeskachpopołudniowekoncertyorkiestr,
festyny, loterie, czyli tombole, a nawet występy egzotycznych ze-
społów, popisy cyrkowe, kabarety. Do największych sukcesów sce-
nicznych teatru należał wystawiony w 1895 roku wodewil Królowa
przedmieściaKonstantegoKrumłowskiego,opartynaprawdziwych
przeżyciach miłosnych autora i historii jego uczucia do Marii Bajus
(Mani, pracownicy fabryki papierosów). Sztuka doczekała się aż 50
spektakli w ciągu jednego tylko sezonu, co podobno przewyższało
ilość wystawianych w tamtym czasie sztuk w Teatrze Miejskim.
1. Afisz zapraszający na występ do teatru (1890), Biblioteka Jagiellońska
2. i 3. Programy Teatru Rozmaitości z lat 1907 i 1909. Archiwum Narodowe w Krakowie, zbiór profesora
Teofila Klimy, sygn. 29/680/4
4. Prawdopodobnie okładka zeszytu nutowego (1883), Biblioteka Jagiellońska
21 3
4

7. -
Park Krakowski stał się też miejscem
pierwszych w Krakowie plenerowych
projekcji filmowych. Już w 1904 roku
znajdował się tu fonokinematograf,
a latem 1907 roku ruszyło kino pod
nazwą Cyrk Edisona.
Warto wymienić też teatrzyki lalkowe dla najmłodszych
i hipodrom z końmi, huśtawkami i karuzelą. Od 1885
roku na terenie parku działał zwierzyniec. Były tu między
innymi wybiegi dla lam, klatki dla lisów, borsuków, wil-
ków, hien, a nawet niedźwiedzia i lamparta. Nie zabrak-
ło też ptactwa – orłów, sów, papug, ar, kakadu. W 1914
roku menażerię przeniesiono na Dębniki, a na miejscu
zwierzyńca powstały korty tenisowe.
1. Okładka nut z piosenkami z wodewilu Królowa przedmieścia.
Biblioteka Jagiellońska
2. Afisze zapowiadające przedstawienia muzyczne w parku
Krakowskim, koniec XIX wieku. Biblioteka Narodowa
cyrk
1
2

8. Z parkiem Krakowskim związane są początki
krakowskiego sportu. Swoją przystań mieli tu
zarówno cykliści, jak i pływacy, wioślarze, kaja-
karze. Uprawiano krykiet, tenis, piłkę wodną,
strzelanie docelu, jazdę na wrotkach i łyżwach.
Trudno byłoby wymienić wszystkie dyscypliny.
Łyżwiarze na lodowisku w parku Krakowskim, międzywojnie. Muzeum Krakowa (po
lewej) i Narodowe Archiwum Cyfrowe (po prawej)
RELAKS NA
SPORTOWO

9. Jadwiga Jędrzejowska, największa sława
polskiego tenisa ziemnego z okresu mię-
dzywojnia,częstoprzyznawaładziennika-
rzom, że właściwie niemal urodziła się na
korcie.
Rzeczywiście – dom, w którym przyszła na świat, znajdował
się tuż przy położonym w parku Krakowskim korcie Akade-
mickiego Związku Sportowego. Ojciec Jadwigi, robotnik miej-
skich zakładów oczyszczania miasta, objął funkcję parkowego
i wprowadził się z rodziną do położonej przy parku służbówki.
Trudna sytuacja finansowa rodziców sprawiła, że odgłos od-
bijanych co dzień tuż przy domu piłek stał się dla kilkuletniej
Jadzi inspiracją zarobkową. Zatrudniła się do zbierania piłek.
Wkrótce dostała szansę chwycenia rakiety i szybko okaza-
ło się, że ma wielki talent. Ojciec wystrugał jej rakietę, którą
wygrała wszystkie mecze z rówieśnikami. W wieku 13 lat zo-
stała członkinią AZS-u. Podobno klubowe rywalki nie chciały
z nią grywać, bo pochodziła z ubogiej rodziny, dlatego treno-
wała przede wszystkim z chłopcami – większość późniejszych
zwycięstw przypisywała wyćwiczonym wówczas w męskim
stylu forhendom. Po sukcesach na Wimbledonach w latach
30. XX wieku o Jadwidze Jędrzejowskiej rozpisywała się prasa
z całego świata. Nazywana była latającą Polką.
1. Jadwiga Jędrzejowska pozuje z rakietą, międzywojnie
2. Tenisowe mistrzostwa Polski w Krakowie, Wanda Dubieńska (z prawej)
gratuluje zwycięstwa w grze Jadwidze Jędrzejowskiej, wrzesień 1932
3. Pokazowe zawody tenisowe na krakowskim korcie AZS-u. Jadwiga
Jędrzejowska i Nawratil w deblu mieszanym, kwiecień 1933
Wszystkie fotografie pochodzą z Narodowego Archiwum Cyfrowego.
LATAJĄCA
POLKA
1
2
3

10. 1
2
1. Zawody w piłce wodnej w Krakowie w lipcu 1937, fragment meczu
pomiędzy Klubem Sportowym Zakładów Ostrowieckich Ostrowiec
Świętokrzyski a Żydowskim Klubem Sportowym Makkabi
2. Fotografia grupowa drużyny piłki wodnej Klubu Sportowego Cracovia
3. Uczestnicy zawodów łuczniczych w parku, w tle po prawej widoczny
szczyt kamienicy przy ulicy Chopina, wrzesień 1934
4. Anna Moczulska – czołowa polska łuczniczka podczas zawodów
w parku Krakowskim, wrzesień 1934
Wszystkie fotografie pochodzą z Narodowego Archiwum Cyfrowego.
12
34

11. Zawody pływackie Polska – Stany Zjednoczone
Ameryki w Krakowie. Pływak amerykański Rooth
w skoku do wody z trampoliny. W tle widoczna
kamienica projektu Fryderyka Tadaniera, sier-
pień 1936. Narodowe Archiwum Cyfrowe

12. 1. Zawody pływackie o mistrzostwo Krakowa
w parku Krakowskim w lipcu 1937 roku.
Start do wyścigu na 100 metrów stylem dowolnym
2. Zawody pływackie Polska – Stany Zjednoczone
Ameryki w Krakowie. Pływak amerykański Peter
Fick, rekordzista świata i uczestnik olimpiady
w Berlinie w 1936 roku – tego samego roku
w sierpniu wystartował także w Krakowie
3. Zawody o mistrzostwo w piłce wodnej
w Krakowie, fotografia grupowa drużyny Klubu
Sportowego Cracovia, 1931
4. Powitanie drużyn pływackich podczas zawodów
pływackich Polska – Stany Zjednoczone Ameryki
w Krakowie, sierpień 1936
5. Pływaczka austriacka Friederike „Fritzi” Löwy
podczas międzynarodowych zawodów pływackich
w Krakowie, sierpień 1929
Wszystkie fotografie pochodzą z Narodowego
Archiwum Cyfrowego.
1
2
3
4
5

13. Z końcem lat 20. XX wieku rozpoczął się proces wchodzenia tkanki
miasta w tkankę parku. Powstały nowe ulice: Szymanowskiego,
Karłowicza, Lea (do 1912 roku Kościelna, a w latach 1912–1925
Królewska), Królewska (dawniej Wybickiego) oraz plac Inwalidów
(z dawnej Ruskiej).
Zaczęto wznosić nowoczesne domy, projektowane przez pokolenie architektów budujących naj-
częściej już w duchu funkcjonalizmu, takich jak Wacław Nowakowski, Fryderyk Tadanier, Józef
Rybicki, Ludwik Wojtyczko. Mieszkanie w tej nowoczesnej jak na owe czasy dzielnicy stało się
wkrótce synonimem nowoczesności i wyższego statusu.
1. Widok parku Krakowskiego w latach 50. i 60. XX wieku, na zdjęciu w tle widoczny dom dawnego lwowskiego
oddziału Zakładu Ubezpieczeń Pracowników Umysłowych (tzw. kryształowy dom), fot. Henryk Hermanowicz. Muzeum
Krakowa
2. i 3. Dwa ujęcia narożnika tego samego domu przy wylocie ulicy Sienkiewicza na plac Inwalidów, 1933. Narodowe
Archiwum Cyfrowe
1
2
3

14. 1
2
3
4
1. Nowo wybudowany dom niższych funkcjonariuszy miejskich
przy ulicy Ruskiej (dziś plac Inwalidów) w listopadzie 1926 roku.
Po wojnie został przebudowany i w latach 1945–1956 mieściła się
w nim siedziba Urzędu Bezpieczeństwa. Obecnie budynek zajmuje
placówka służby zdrowia MSWiA. Narodowe Archiwum Cyfrowe
2. Dom profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego, ulica Ruska (dziś
plac Inwalidów). Powstał w latach 1924–1926 według projektu Piotra
Jurkiewicza, Ludwika Wojtyczki i Stefana Żeleńskiego. Na każdym
poziomie znajdują się dwa pięciopokojowe mieszkania. Budynek
posiada windę. Elewację, początkowo w tonacji białej i ciemnoszarej,
zmieniono obecnie na białą i różową. Budynek jest jednym
z przykładów „szkoły krakowskiej”, Agencja Fotograficzna „Światowid”,
około 1930 roku. Muzeum Krakowa
3. Fragment placu Inwalidów z widoczną kamienicą czynszową
projektu Fryderyka Tadaniera, czerwiec 1938. Narodowe Archiwum
Cyfrowe
4. Fotografia grupowa drużyny Klubu Sportowego Cracovia podczas
zawodów o mistrzostwo w piłce wodnej, w tle widoczna jedna
z pierwszych poważnych realizacji Fryderyka Tadaniera – dom
mieszkalny u zbiegu alei Słowackiego, placu Inwalidów oraz ulicy
Sienkiewicza, 1931. Narodowe Archiwum Cyfrowe

15. Widoki parku Krakowskiego w latach 50. i 60. XX wieku,
na niektórych zdjęciach w tle widoczny dom dawnego
lwowskiego oddziału Zakładu Ubezpieczeń
Pracowników Umysłowych. Autorem wszystkich
fotografii jest Henryk Hermanowicz. Muzeum Krakowa
Fotografia w prawym dolnym rogu: W roku 1955 plac
Inwalidów nazwano placem Wolności i pod tą nazwą
funkcjonował aż do roku 1991. W latach 1958–1991
pośrodku placu wznosił się obelisk – zwany Pomnikiem
Braterstwa – upamiętniający wyzwolenie Krakowa przez
Armię Czerwoną 18 stycznia 1945 roku.
Partnerzy wystawy:
Narodowe Archiwum Cyfrowe
Muzeum Krakowa
Plansze powstały w ramach
projektu Akcja Eksploracja 2019.
Opracowanie tekstów i dobór zdjęć: Joanna
Nowostawska-Gyalókay (m.in. na podstawie publikacji
Parki Krakowa Joanny Torowskiej, Kraków 2012),
opracowanie graficzne: Kira Pietrek, korekta: Jacek Błach,
przygotowanie zdjęć do druku: Maciej Grochot.
Organizator: