1. Plansze powstały w ramach
XXII Małopolskich Dni
Dziedzictwa Kulturowego.
Brzmi Dobrze
Opracowanie tekstu i koncepcja wystawy: Dominika Mietelska-Jarecka
Opracowanie graficzne: Maciej Grochot | Korekta: Agnieszka Stęplewska
dnidziedzictwa.plOrganizator:
Pracownia Lutnicza Mardułów
w Zakopanem
Gospodarz:
Mówi się, że skrzypce mają trzy dusze. Pierwsza
to drewniany kołeczek wewnątrz instrumentu.
Duszę drugą i trzecią skrzypce otrzymują od ludzi
– od lutnika, który je tworzy, oraz od muzyka, któ-
ry na nich gra. Na Podhalu od wieków zamiłowa-
nie do muzyki łączyło się z wyjątkowymi zdolno-
ściami mieszkańców w zakresie obróbki drewna
– budowanie instrumentów było zatem czymś
naturalnym.
Redyk w Brzegach, fot. Zbigniew Kamykowski,
Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem
Instrument
z duszą

2. Umiejętność budowy prostych instrumentów strunowych na Podhalu
sięga początków osadnictwa na tym terenie (koniec XV wieku); przynio-
sły ją wędrowne ludy pasterskie ciągnące tu z południa Europy. Te proste
instrumenty zwane były powszechnie złóbcokami. Skrzypce klasyczne
pod Tatrami pojawiły się dużo później i było to związane z rozwojem
cywilizacyjnym Podhala.
u góry
Turyści w Tatrach, Bartuś Obrochta, fot. Walery Eljasz Radzikowski, Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem
poniżej
Zakopane, wnętrze szkoły drzewnej, oddział stolarski, wydawnictwo Podhale, 1911, Polona
Licznie odwiedzający te tereny letnicy przywozili z sobą klasyczne in-
strumenty i ofiarowywali je znajomym góralskim grajkom. Konserwacji
istniejących instrumentów oraz budowy nowych podejmowali się co
zdolniejsi stolarze, najczęściej absolwenci zakopiańskiej Szkoły Przemy-
słu Drzewnego. Swoje doskonałe przygotowanie techniczno-technolo-
giczne w zakresie stolarstwa i meblarstwa wykorzystywali w pierwszych
samodzielnych próbach budowy skrzypiec na wzór tych klasycznych.

3. Inicjatorem założenia szkoły lutniczej w Zakopa-
nem był Andrzej Bednarz – absolwent i ­nauczyciel
stolarstwa w tamtejszej Szkole Przemysłu Drzew-
nego. Wykorzystując swoje doświadczenie z pra-
cy w manufakturze lutniczej w Stanach Zjednoczo-
nych, zorganizował w latach dwudziestych kursy
tego rzemiosła dla najzdolniejszych uczniów. Jako
element szkolnego programu nauczania lutnictwo
pojawiło się dopiero w 1948 roku po reorganizacji
Szkoły Przemysłu Drzewnego. Początkowo wraz
z meblarstwem i ciesielstwem przypisane zostało do
szkoły zawodowej, później – do liceum plastycznego
U góry po prawej
Andrzej Bednarz (z dłońmi wspartymi o skrzypce) z uczestnikami
kursów lutniczych. U góry wiszą na przemian skrzypce klasyczne
i złóbcoki, przełom lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku,
­Archiwum Rodziny Mardułów ©
POWYŻEJ
Franciszek Marduła swoją działalność pedagogiczną łączył
z twórczością artystyczną, osiągając międzynarodowe sukcesy.
Był także trenerem narciarstwa i gimnastyki, członkiem nar-
ciarskiej kadry narodowej. Po wojnie reaktywował działalność
zakopiańskiego gniazda Towarzystwa ­Gimnastycznego ­„Sokół”.
Do końca długiego, 98-letniego życia był czynny zawodowo.
­Spoczął na cmentarzu zasłużonych na Pęksowym Brzyzku
w ­Zakopanem, lata sześćdziesiąte XX wieku,
fot. Wojciech Jarzębowski, ­Archiwum Rodziny Mardułów ©
(dzisiejszy Zespół Szkół Plastycznych im. Antoniego
Kenara). Nowe podstawy programowe oraz autorski
program nauczania opracował Franciszek Marduła,
doświadczony lutnik prowadzący swoją pracownię
niedaleko liceum. Przejął on również większość za-
jęć dydaktycznych.
Dziś specjalizacja lutnicza szkoły Kenara jest jedy-
nym tego typu kierunkiem w liceach plastycznych
w Polsce. Poza Zakopanem w kierunku lutnictwa
kształci tylko Poznańska Ogólnokształcąca Szkoła
Muzyczna II st. imienia Mieczysława Karłowicza.

4. Z kawałków drewna rodzi się muzyka
Skrzypce mistrzowskie tworzone są od początku do końca przez jednego
człowieka. Praca nad budową instrumentu rozpoczyna się od rozrysowania
modelu na papierze, a potem przeniesienia projektu na drewnianą formę.
Projekty opierają się przede wszystkim na najlepszych modelach znanych
mistrzów – Stradivariego czy Guarnerich – jednak ­szczegóły wykończenia to
sprawa indywidualnej stylistyki lutnika.
Do budowy skrzypiec potrzeba dobrego, górskiego drewna, odpornego na trud-
ne ­warunki. Drzewa ścina się zimą, kiedy mają jak najmniej soków. Aby drewno
nie popękało, trzeba je suszyć wiele lat – na początku na wolnym powietrzu,
dzięki czemu traci wewnętrzne ­naprężenia. Do skonstruowania spodu, boczków
i szyjki wykorzystuje się drewno twarde, liściaste. Płyta wierzchnia skrzypiec
wykonywana jest z lżejszego świerku. W środku, pod strunami basowymi (grub-
szymi) znajduje się belka basowa, która rozprowadza drgania po wierzchniej
płycie. Ponadto wykonuje się w niej otwory rezonansowe, przez które dźwięk
wydostaje się z instrumentu i dociera do naszych uszu. Kształt tych otworów
przypomina literę f, dlatego mówi się na nie „efy”.
W środku korpusu rezonansowego, pod strunami wiolinowymi (cienkimi)
znajduje się mały kołek, bez którego skrzypce straciłyby brzmienie. To tak zwa-
na pierwsza dusza , która chroni wierzchnią płytę przed złamaniem oraz prze-
kazuje drgania dźwiękowe z płyty górnej na dolną, co decyduje o charakterze
brzmienia instrumentu – barwie, głośności i natężeniu dźwięku. Wstawienie du-
szy jest niezwykle trudne – odbywa się na przez otwór rezonansowy, bez użycia
kleju. Na początku ustawia się ją na wyczucie, sprawdza instrument, „ogrywa”
i dopiero wtedy, przesuwając duszę, można znaleźć dla niej najlepsze miejsce.
korpus
główka
prożek górny
narożnik
narożnik
dusza
pieniek dolny
talia
ślimak
kołek
szyjka
pieniek górny
belka basowa
strunociąg
guzik
otwór
rezonansowy

5. Podpis autora
Każde mistrzowskie skrzypce posiadają stylistyczne niuanse charakterystycz-
ne dla ich twórców. Indywidualność stylu i upodobania danego lutnika najle-
piej można uchwycić, przyglądając się detalom instrumentu, na przykład spo-
sobowi wyrzeźbienia ślimaka. To rodzaj sygnatury lutnika na instrumencie.
Lutnicy mają też swoje tajemnice, jeśli chodzi o opracowywanie lakieru, którym
pokrywają skrzypce. Zwykle używa się lakierów spirytusowych lub olejnych
skomponowanych najczęściej na żywicach naturalnych z egzotycznych drzew.
Każdy twórca dodaje jednak różnych substancji zgodnie z indywidualny-
mi upodobaniami – olejków eterycznych, kamfory, balsamów. Nakłada-
nie lakieru wymaga cierpliwości i precyzji. Jego warstwy są cieniusień-
kie i trzeba ich położyć około 20. Na samym końcu należy go jeszcze
wyszlifować drobnoziarnistym papierem ściernym i wypolerować
szmatkami. W środku korpusu rezonansowego lutnicy pozostawiają
informacje o swoim instrumencie – rok powstania, imię i nazwisko
twórcy, znak graficzny jego pracowni. Czasem ­wewnątrz można także
znaleźć osobiste dedykacje.
Smyczkarstwo jest osobną lutniczą specjalizacją. Drewno musi być
twarde i sprężyste, żeby smyczek mógł być lekki, a jednocześnie utrzymać
olbrzymią siłę naciągu włosia. Włosie pochodzi z końskiego ogona. Niewielu
lutników tworzących skrzypce zajmuje się również budową smyczków. Choć
doświadczony lutnik potrafi przewidzieć rezultat końcowy swojej pracy, to
w dużej mierze budowanie skrzypiec wiąże się z ryzykiem. Efekty pracy można
sprawdzić dopiero na końcu, gdy pociągniemy smyczkiem po strunach.
kolejno od góry
Informacja wewnątrz instrumentu, 2005, fot. Stanisław Marduła, Archiwum Rodziny Mardułów ©
Znak graficzny Pracowni Mardułów, Archiwum Rodziny Mardułów ©
Ślimak skrzypcowy, 2005, fot. Stanisław Marduła, Archiwum Rodziny Mardułów ©

6. Rodzina Mardułów: w środku Franciszek Marduła, za nim syn Stanisław, obok synowa Alicja,
na pierwszym planie wnuczka Ludwina, w czarnej sukni stoi wnuczka Agnieszka, 2003,
fot. Bartłomiej Solik, Archiwum Rodziny Mardułów ©
Pracownia lutnicza przy ulicy
Kościeliskiej 44 w Zakopanem
Pracownia lutnicza Mardułów jest najstarszą nieprzerwanie
działającą w Małopolsce i drugą w Polsce. Zajmuje się budową
nowych instrumentów, ale także konserwacją tych historycz-
nych. Założył ją Franciszek Marduła, który fach stolarski zdoby-
wał u swojego ojca – jednego z pierwszych absolwentów zako-
piańskiej Szkoły Przemysłu Drzewnego. Po wojnie zamieszkał
w domu po swoim tragicznie zmarłym w obozie Auschwitz-Bir-
kenau bracie Andrzeju. Do domu przy ulicy Kościeliskiej prze-
niósł także Franciszek swoją działalność stolarsko-lutniczą.
Dom i pracownia Franciszka Marduły zawsze tętniły życiem. Tu
kształcili się uczniowie pod okiem swojego mistrza. Tu spotykały
się największe sławy wiolinistyki – zarówno lutnicy, jak i muzy-
cy. Tu toczyły się rozmowy o wspólnych pasjach, ideach, muzyce.
Stałymi gośćmi Franciszka i jego rodziny byli najwybitniejsi pol-
scy oraz zagraniczni muzycy i instrumentaliści.
Obecnie pracownię prowadzi syn Franciszka Marduły – Stani-
sław, który pracował z ojcem już od lat siedemdziesiątych. Sta-
nisław Marduła jest również (podobnie jak jego ojciec) nauczy-
cielem lutnictwa w Zespole Szkół Plastycznych im. Antoniego
Kenara. Alicja Hołoga-Marduła (żona Stanisława), specjalistka
w dziedzinie technologii drewna, zajmuje się lutnictwem i me-
blarstwem. Ponadto jest wicedyrektorką wspomnianej szkoły.