1. Эсээ бичихэд чинь сануулга
Азийн бусад орон англи хэлийг eeрийн хоёрдахь хэлээ болгосон байдаг бeгeeд ерeнхий
боловсролын сургуулийн сурагчдыг англи хэлний хичээлээр олсон мэдлэгийнх нь хvрээнд тeрeл
бvрийн сэдвээр англиар эсээ бичvvлдэг байна. Нэг хичээлийн жилд нэг сурагч дунджаар 180­200
орчим эсээ бичдэг байна. Энэ тохиолдолд багш сурагч бvртэй маш сайн тулж ажиллах бeгeeд
тэдний алдаа, оноог хэлж eгдeг байна. Ийнхvv эсээ бичсээр мэргэшсэн сурагчид барууны eндeр
хeгжилтэй орны мастер, докторын сургалтад эсээ бичих гэж манай оюутнууд шиг тархиа
гашилгаж, цаг заваа vрдэггvй. Энэ нь Монголын сургалтын технологид vгvйлэгдээд байна.
Эсээ муу болох шалтгаан
Эсээнд vг илvvдэх
­Vг дутах
­Сул vг их ашиглах
­Тэмдэг нэр, тооны нэр их ашиглах
­Эртний vг ашиглах
­Vг буруу сонгох
­Найруулга зvйн алдаа
­Сэдвээсээ хэтэрхий хазайх
­Логик утга зvй, дэс дарааллын алдаа гаргах
­Зeв бичих дvрмийн алдаа гаргах
­Зvйрлэл, ишлэл, уянгын халилыг буруу vед ашиглах
­Монголоороо сэтгээд англиар бичих
­Хавсарсан нийлмэл eгvvлбэрийн гол ба гишvvн eгvvлбэрийг хооронд нь буруу холбох
­Эсээний бичсэн санаагаа давтах
­Эсээнд бичсэн санааг тeгсгeл хэсэгт vл дэмжих
­Хvндэтгэлийн vгийг илvvдvvлэх
­Этгээд vг хэллэг ашиглах
­Англи хэлний eгvvлбэрийн цагийг буруу ашиглах
­Хэт нуршуу байх гэх мэт
Дээрх алдаа эндэгдлийг аль болох гаргахгvй байх ёстой.
Эсээ бичих арга
Англиар эсээ бичиж сурахын тулд хамгийн тvрvvнд монгол хэлээ сайн судал. Vvний дараа англи
хэлний чадвараа сайжруул. Ингэж чадвал эсээг бичиж сурахад хялбар болно.
Эсээ бичих I vе:
Эхлэл хэсэг
Энэ хэсэг бол эсээний эхлэл хэсэг юм. Аливаа хvмvvс ялангуяа барууны мастер, докторантурын
багш нар энэ хэсгийг илvv анхааралтай уншиж цааш унших эсэхээ шийддэг байна. Энэ хэсэгт
эсээний товч агуулга утга санааг аль болох ойлгомжтой, сонирхол татахуйц уншаад баймаар
байдлаар тусгаж eг.
II vе: Энэ хэсэгт эсээний хамгийн гол гол утга санаа тодорхой тоо баримт, жишээ, уран дvрслэл,
зvйрлэлээр илэрхийлж бичих хэрэгтэй. Энэ хэсэг бол тухайн хvний эсээ бичих чадварыг
харуулдаг толь юм. eeрeeр хэлбэл, эсээ бичиж сурахад эзэмшсэн бvх чадвар энд туссан байна.
III vе: Тeгсгeлийн хэсэг
Их биеийн хэсэгт бичсэн зvйлсийг аль болох дэмжиж баталсан eгvvлбэрvvд энэ хэсэгт орсон
байна.
IV vе: Дvгнэлтийн хэсэг

2. Дээр бичсэн vеvдийн талаархи vзэл бодол дvгнэлтээ маш сайн ойлгомжтой, цeeн eгvvлбэрээр
илэрхийлнэ. Ийнхvv эсээгээ бичээд дууссаны дараа алдаа гарсан эсэхийг сайн няглах хэрэгтэй.
Хэрвээ бичсэн эсээ чинь таны сэтгэлд vл нийцвэл дахин бичих хэрэгтэй.
Эссэ бичих агуу бєгєєд санаанд оромгvй долоон сануулга
1.Таны эссэг Олимпийн шvvгчид дvгнэхгvй
Эссэ бол гараагаа арван оноотой эхлээд, алдаа гаргах бvрт оноогоо хасуулдаг Олимпийн
усан сэлэлт, эсвэл уран гимнастикийн vзvvлбэр биш.Эссэг гартаа улаан vзэг барьсан харгис
шvvгч бус, сэтгэл догдлуулсан мэдээллийг хvлээж буй багш профессор уншина. Энэ хvн эссэний
тань сэдэвт бус, харин таны тухай сэтгэгдэлээ тархиндаа бичиж, дvгнэлт хийх бєгєєд бvр ихдээ
“энэ залуу надад vнэхээр таалагдаж байна” хэмээн уулга алдана.
2.Танд нэг гоц санаа байх ёстой
Энэ нь эхний зєвлєгєєнєєс урган гарна. Эссэг уншигч хvн асуултын дагуу гол санааг хэр гаргасан
эсэхийг мэдэхийн тулд маш хурдан уншдаг. Иймт та мянга тvмэнтээ таарах /бєх барилдах нь
намайг анхаарлаа тєвлєрvvлэхэд сургасан, эмээгийн vхлээс болж сарнай vнэртдэг болсон, би
бусдад тус хvргэхийг хvсдэг учраас эхлээд єєртєє туслана/ санааг давтсан л бол хэдий сайн
цэгцтэй бичигдсэн ч олигтой vнэлгээ авахгvй л болов уу.Vнэндээ, дэвшvvлсэн санаагаа хэт
чамирхаж илэрхийлвэл тэр нь их нуршсан болдог.
3.Гол санаа тань єєриймсєг бєгєєд нvсэр биш байх ёстой
“Том сэдэв”­ээс аль болох зайлсхий. Ойрхи Дорнод дахь энх тайван, экологи, иргэний эрх ба
хvний ерєнхий зан тєрх гэх мэт илэрхий нvсэр гарчигаас гадна “ёс суртахуун”­аар жонхуудсан
том санааны олон зуун жижиг хувилбаруудаас болгоомжлох хэрэгтэй. Єєрийн гэсэн, агуулга
тєгєлдєр, анхны санаагаа хадгалсан байвал санаа тань тод томруун болно. Ёс суртахууны асуудал
хєндєн ярих гэж байгаа бол санаанд оромгvй, євєрмєц бєгєєд єєртєє тохируулсан байдлаар бичих
хэрэгтэй.Амжилтгvй санаа: Намайг зусланд байхад нагац ах Харри маань vгvй болсныг эцэг, эх
маань дуулгахад би тэрээр хичнээн энэрэнгvй, єгєємєр хvн байсныг дурсан санасан.Арай илvv
хувилбар: Нагац ах Харриг нас барах vед эцэг, эх маань надад анх нас бие гvйцсэн хvн шиг
хандсан юм. Тэгэхэд би зусланд амарч байсан ба тэд намайг оршуулганд явуулахаас амрах нь
дээр биз гээд хоер долоо хоногийн дараа л сая тэрхvv гунигт мэдээг дуулгасан юм.Сануулга: Зєв
хувилбар бол, яриа нагац ах Харригийн тухай бус /тэр эссэний гол агуулга биш шvv дээ/, таны
тухай єрнєх ёстой. Иймд та аль болох тодорхой хvрээнд єєрийн тухай єгvvлэн бичвэл зохино.
Ийнхvv бичихдээ багшид чухам хэн болох, бие даасан болон єсєн дэвших тэмvvлэлтэй эсэхээ
илэрхийлнэ. “Жинхэнэ” єгvvлэгдэхvvн нь нагац Харри ч биш, эцэг, эхтэйгээ маргасан тухайд ч
биш, харин таны єсєн хєгжих хvсэл тэмvvлэл, чадвар дэвшлийн тухай юм.
4.Vлгэр­1: Сул чєлєєтэй бай, бvv тэвд
Багш профессорууд танд олонтаа зєвлєх боловч та ямарч дасгал, сургуулалтгvй бол ханын зураг
зурах зураач эсвэл кинонд тоглох жvжигчин адил балмагдана. Ер нь зурах, жvжиглэх нь хvн бvр
хийж чадах зvйл мэт боловч бэлтгэл, сургуулилтгvйгээр барахгvй ажил. Бичих ч бас vvнтэй мєн
адил. Та єєртєє итгэлтэй болсон нєхцєлд л тайвширч чадах тул хэд хэдэн ноорог бичиж,
мэдлэгтэй хvнээс зєвлєгєє авсаны дараа л сая сэтгэл єег болно гэсэн vг.
5.Vлгэр­2: Сул чєлєєтэй бай, бvv тэвд
Та єєрєє чухам хэн бэ? Бид єєрсдєє бие хvний хувьд олон тєлєєлєл, хэсэг болдог. Тухайлбал, гэр
бvлийн хувьд нэг, найз нєхдийн хувьд нэг, албан ёсны vйл явдалд нэг, мєн ганцаардсан vедээ бас
нэг єєр бие хvн болдог. Найзуудтайгаа тэнэглэн тоглож байхад тань Polaroid­аар авхуулсан болон
ахынхаа хурим дээр хамгийн аятайхан гарсан хоёр зургийн алийг нь багш илvvд vзэх бол. Та

3. стратегийн шийдвэр гаргах хэрэгтэй. Та эдгээрийн аль нэг дvрийг сонгож, сайтар боловсруулан
танилцуулах ёстой. Энэ бол амжилтад хvрэхэд хамгийн дєхємтэй­ Таныг хийж буй ажилдаа
махаруу, онцгой хvн гэдгийг харуулах дvрийг сонгоно гэсэн vг юм.
6.Хайр дурлал бол хамгийн чухал нь биш ч, нэгэнт танд байгаа бол тvvнийгээ гээж болохгvй
Ямар ч сэдвээр эвтэйхэн бичиж болох боловч, хамгийн их сэтгэгдэл тєрvvлэхvйц сэдвийг сонго.
Эргэлзээ бус хvсэл эрмэлзлэлийнхээ тухай бич. єсвєр насныхны зовинол, ичгvvргvй явдлууд багш
хvнд тун залхмаар байдаг тул vvнээс зайлсхийх хэрэгтэй.Та ямар нэг зvйлд сэтгэл татагддаг бол
тэрхvv сэтгэл, итгэл vнэмшлээ тодорхой илэрхийлэн бич. Бага дvvдээ тэгтлээ хайртай биш бол
яагаад гэдгээ мєн л хошигнол, сонирхолтой яриа, тvvх, болсон явдал зэргээр тайлбарлан эссэн
дээр єєрийн тухай аливаа чухал мэдээллийг хvргэж чадвал багшид vнэлэгдэх боломж тань
тєдийчинээ нэмэгдэнэ.
7.Эссэ бичигчдийн ховор хэрэглэх хоёр vр нєлєєтэй хийгээд чамирхуу хэрэгсэл
Харилцан яриа, ишлэл Тааруухан хувилбар: Миний тєгєлдєр хуурын багш, хатагтай Фон Крабб
зєвхєн тєгєлдєр хуур тоглохыг заагаад зогсохгvй амьдралд хэрэгтэй олон зєвлєгєєг хичээлээрээ
єгсєн юм. Тvvний англи хэл нэг их сайнгvй бєгєєд байгаа байдал нь хуучинсаг боловч би тvvнийг
vргэлж санах болно. Илvv хувилбар: “Алекс, чамайг тєгєлдєр хуурынхаа ард суун одоо л эхэлж
байна гэж бодож байхад чинь бусад хvмvvсийн хувьд концерт аль эрт эхэлчихсэн байдаг.
Тиймээс зєв сууж сур” гэж Фон Крабб хэлдэг. Тэр бvр анхныхаа єдєр л тvvний араас єєр
хоорондоо шивнэн “Хатагтай Фон Крабб бємбєг” гэж дуудахгvй байхыг сануулж билээ. Гэвч бид
яаж тэсэх вэ дээ. Бид шоолон ярилцдаг ч тvvнийг хvндэтгэж бас эмээдэг байсан. Сануулга:
Эссэний бичилтэд хадагтай Фон Крабб гайхалтай байсан гэдгийг дагнан єгvvлбэл утга тєгс болж
vл чадна. Хоёр дахь бичилт тvvний дутагдал биш, иш татсан зvйлээр илvv байгаа тул зохиогч
буюу Алексын тухай ойлголт єгч, тvvний талаар аятайхан сэтгэгдэл тєрvvлж байна. Уншигчийн
сонирхолыг татна гэдэг бол эссэ бичигчийн бараг хамгийн гол зорилго, нууц тvлхvvр нь юм. Танд
илvv хувилбар хэмээх гарын авлагын адил бичих нь амаргvй. Vvнийг их сургуулийн
профессорууд ч тэр бvр чаддаггvй. Гагцхvv ингэж бичихийг хичээж, эссэндээ гол дvрийн vгийг
олж иш татвал єєрт тань тустай. Жишээ: Эдгээр єгvvлбэрийн аль нь илvv вэ?А. Би тэн хагаст нь
дархан цаазтай, нєгєє хэсэгт нь томоохон эдлэн газар бvхий байшингуудтай том хотын захын
нэгэн дvvрэгт суудаг. Б. Би Бостноос 15 бээрийн зайтай орших Массачусетс муж улсын
байгалийн vзэсгэлэнт дархан цаазат, хагас хэсэг нь хувийн эзэмшилд хамаарах эдэлбэр газар
бvхий Линколны эдлэнд амьдардаг.Сануулга: Хоёр єгvvлбэрийн Б нь арай илvv байна. Учир нь
уншигчид хотын нэрийг сонирхох нь гарцаагvй. Америкийн агуу туужийн муу хувилбарт
гардагийн адил “Миний аав том хотын том пvvст ажилдаг” гэж бvv бич. Vvнийхээ оронд Миний
аав Вашингтон дахь “Арнолд ба Портер” хэмээх хуулийн том фирмд ажилладаг гэх нь дээр.
Мэдээж аливааг хэт дэлгэрvvлэн бичихэд аюул бий. “Хуулийн том фирм” гэдгийг “340
гишvvнтэй, 12 хотод салбартай /та хотуудыг нь нэрлэж болно/ хуулийн фирм” гэж болно л доо.
Гэхдээ ийм хэт дэлгэрэнгvймэдээллийг эссэнд оруулах нь тун ховор юм.Кембрижийн Их
Сургуулийн эссэн vйлчилгээний албаны заавраас.
ЭССЕ бичих
(эссэ) бол бодитой шалтгаан бүхий аль нэг асуудлын талаар бясалгаж төсөөлсөн хувийн дүгнэлт сэтгэгдлээ өөрийн үгээр
чөлөөтэй илэрхийлсэн задгай зохиомжтой, уран яруу хэллэгтэй бага хэмжээний эргэцүүлэл, найруулан бичлэг, бодомжийн

4. таталбар, зохиол юм. ЭССЕ гэдэг нь "оролдлого, найруулал, тойм таталбар" гэсэн утгатай франц үг. Оюунлаг хүний бие даасан
сэтгэхүй, танин мэдэхүйн чадамж цар хүрээний чадавх, бололцооны чухамхүү шалгуур нь ЭССЕ. Эсээ бол оюун ухааны чөлөөт
эрэл хайгуулыг олон өнцгөөс нь цэцэн задгай ухаанаар илэрхийлсэн хэлбэр юм. Эсээний онцлог нь уран нийтлэл, уран зохиолын
амьд дүрслэг, оновчтой яруу сонсголонт хэл найруулгаар, гүн ухааны бодрол, бясалгал, бодол эгрэцүүлэмж оруулж, судалгаа
шинжилгээний дүгнэлт таамаглал дэвшүүлж, төрөл бүрийн сэдвээр баримт­уран сайхныг шүтэлцүүлэн бичдэг гэж судлаач
Д.Баттогтох бичсэн байдаг.
ЭСЭЭГ ЯЭЖ бичих ВЭ? Асуудал дээрээ тогтож сэдвээ сонгох, эргэцүүлж бодох, төлөвлөх, судлах, бичих, шалгах, бичсэнээ
төгс болгон сайжруулах гэсэн үе шаттайгаар бичнэ.
Эсээ нь дараах бүтэцтэй байдаг:
Оршил: Тухайн сэдвйг сонгосон үндэслэл, мөн чанар, өөрийн бодол зорилго, түлхүүр нэр томъёонд өгсөн товч тодорхойлолт
байна.
Үндсэн хэсэг: Цуглуулсан материал (үзэл бодол, загвар, баримт) дээрээ үндэслэн сэдвийн үндэслэл, аргумент (учирлал),
баримтыг нээн харуулах. Тухайн сэдвээр гаргасан дүн шинжилгээ, нотлох няцаах үндэслэл, шалтгаан, өөрийн байр суурийг
үндсэн агуулга болгон харуулна. Логикийн хувьд тодорхой үндэслэхийн тулд аргументийг тодорхой жижиг хэсэг, гарчиг
байдлаар оруулж болно.
Дүгнэлт: Өөрийн дэвшүүлсэн санаа, гаргасан үндэслэлийг маш товч байдлаар ерөнхийд нь дүгнэнэ.
Ямар Эсээг сайн эсээ гэх вэ?. Эсээг үнэлэх үндсэн шалгуур нь:
1. Алив эсээний чанар нь а.Сэдвийн сонголт, түүний дагуу баримт материалын бүрдэлт Боловсруулалтын чанар (бүтэц, дараалал,
шалтгаан) в. Үндэслэл (аргументация) гэсэн хоорондоо холбоотой гурван хэсгээс хамаарна 2.Тодорхой, ойлгомжтой байх (оршил,
бүтэц зохиомж, логик холбоо, хэл найруулга) З.Агуулга, онолын мэдлэгийн уялдаатай байх (мэдлэгийн асуудалд тулгуурласан
байдал, жишээ баримт, нотолгоо, гол санааг тусгасан, авсан ишлэл)
4.Бүтээлч шүүмжлэлтэй хандсан санаа агуулсан байх. (Гол санаануудыг гаргаж өөр хооронд нь сөргүүлж тавьсан байдал, хувийн
бодол, өвөрмөц санаа туссан, асуудал дэвшүүлсэн, дүгнэлт гаргасан байдал)
Сайн бичсэн эсээнээс эзэмшсэн мэдлэг дээрээ
тулгуурлан тодорхой асуудлаар бичигчийн өөрийн байр сууриа илэрхийлж нотлох, эсвэл няцаах, бие даасан бүтээлч үндэслэл
гаргах чадвар харагддаг. Бүтэц, логик дэс дараалал сайтай, агуулга үндэслэл нь бүрэн гарсан, дэвшүүлсэн үндсэн санаагаа өөрийн
үнэн, хатуу, уран гоё хурц үгээр товч тодорхойлсон, нотолгоо, няцаалт, ишлэлийг оновчтой хийсэн, шинжилгээ, сэтгэл зүрхэнд
удтал хоногших содон гүнзгий мэргэн санаа дүгнэлттэй, уран дүрслэл, уншицтай амьд хэл найруулгатай бол сайн эссе болно.
Эсээний агуулгаас бичигчийн мэдлэгийн цар хүрээ, бүтээлч хандлага бүрэн харагддаг учир гадаадын томоохон сургууль, олон
улсын байгууллагууд ЭССЕ бичүүлж шалгаруулалт хийдэг.