Нийгмийн экологи

1. Нийгмийн экологи
шинжлэх ухаан болох нь
1. Нийгмийн экологийн үүсэл, судлах зүйл, судалгааны арга зүй
2. Экологийн ш/у олон талт болох нь, экологийн шинжлэх ухааны
салбарууд
3. Нийгмийн талаархи үзэл баримтлалууд, тэдгээрт нийгмийн
экологийн асуудал туссан нь

2. 1. Нийгмийн экологийн үүсэл,
судлах зүйл
• Хүн нийгэм тэдгээрийн хоорондын харилцаанд хүрээлэн буй орчны
хамааралыг хамтатган судалдаг. Энэ нь өргөн утгаар бол сав болон шим
ертөнцийн харилцан уялдааг судлах төдийгүй хүрээлэн буй орчинд
ээлтэй нийгмийн хэлбэрийг бий болгох, нийгмийн гишүүд хүрээлэн буй
орчиндоо ээлтэй байхад чиглэгдэх олон асуудлыг судлагдахуун болгох
явдал ажээ.
• Харин эртний Грекийн сэтгэгчид Гиппократ, Аристотель нарын бүтээлүүд
дэх экологийн үзэл санаа.
• Ч.Дарвины “Зүйлийн үүсэл“1859 бүтээл нь байгалийн шинжлэх ухаанд
гайхамшигт нээлт, эволюцийн онол нь экологийн шинжлэх ухааны
хөгжилд чухал түлхэц болсон бөгөөд “Амьдралын төлөөний тэмцлийн
тухай” Ч.Дарвины сургаал нь бүхэлдээ экологийн асуудлыг хөндөн
тавьсан байдаг. Зүйлийн дотоод дахь болон зүйл хоорондын , цаашилбал
орчны нөхцөлтэй харьцах хэлбэрүүд нь сав, шимийн ертөнцийн хүчин
зүйлийн тухай экологийн ойлголттой нэг юм.

3. Нийгмийн экологийг судлах
шаардлага
• Сүүлийн хоёр зууны аж үйлдвэрийн хөгжилт, техникийн дэвшил
амьдралын шинэ орчныг бий болгож хүн амын хүнс тэжээлийн
хангамж, эмнэлэгийн үйлчилгээг сайжруулах, хүний насыг уртасгах
зэрэг олон эерэг талыг авчирсан. Гэвч байгалийн нөөц баялгийг
цөлмөх, хүрээлэн байгаа орчныг бохирдуулах зэрэг багагүй сөрөг
нөлөө үзүүлэх байдал даамжирвал хүн төрөлхтөн экологийн сүйрэлд
ойрхон байна.
• Экологийн шинжлэх ухаан дээрхи асуудлуудыг аль хэр оновчтой
шийдвэрлэснээр хүн төрөлхтний ирээдүй хөгжил шалтгаална.
• экологийн баримжаатай хөгжил.
• ирэх хагас зуун жилд дэлхийн хүн ам хоёр дахин нэмэгдэж үүнийг
дагаад хүнс тэжээл, эд материалын хэрэгцээ гурав дахин, аж ахуйн үйл
ажиллагааны цар хүрээ таваас арав дахин нэмэгдэх төлөвтэй байгааг
тооцоолсон байдаг бөгөөд ийм нөхцөлд байгальд хандах хүний
нөлөөг бодит байдлаар тооцож гаргах нь чухал юм .

4. Хүн-нийгэм-байгаль гэсэн системийн хүрээнд
нийгмийн экологийн судлах зүйл тодорхойлогдоно.
Хүний үйл
ажиллагаа
Байгаль
Нийгэм
Хүний үйл
ажиллагаанд
өртөж байгаа
байгалийн тэр
хэсгийн хууль
зүй тогтол
Хүний өөрчлөн хувиргах
үйл ажиллагаа нийгмийн
оюун санааны хөрс суурь,
үзэл санаанд тулгуурлана.

5. • Экологи өнөөдөр зөвхөн биологийн шинжлэх
ухааны нэг салбар төдийгүй байгаль, нийгмийн
асуудлыг адилхан хамрсан нэгдмэл шинжлэх ухаан
болжээ. Иймд организм, орчин хоёрын харилцааны
тухай экологийн шинжлэх ухааны тодрхойлолт
баяжиж, хамрах хүрээ нь өргөжснөөр Нийгмийн
экологийн асуудал зайлшгүй тавигдаад байна. .
• Орчин үед экологи бол үйлдвэржсэн нийгмийн
хүний байгальд хандах зан байдлын онолын үндэс
болж байна гэж зарим эрдэмтэд тодорхойлдог.

6. Судалгааны арга зүй
• Ерөнхий арга
• Түгээмэл арга
• Тусгай арга
• Экологи нь шинжлэх ухааны бие даасан салбар учраас
судалгааны өөрийн тусгай уламжлалт болон орчин үеийн
аргуудтай. Үүнд:
• 1. Хээрийн судалгааны арга
• 2. Лабораторын арга
• 3. Туршилт судалгааны арга
• 4. Экологийн мониторингийн арга
• 5. Экологийн системийн математик загварчлал судалгааны
уламжлалт ба орчин үеийн аргуудтай.

7. 2. Экологийн ш/у олон талт болох нь, экологийн
салбар шинжлэх ухааны салбарууд
• Организм орчин хоёрын харилцан холбооны тухай
шинжлэх ухаан болох экологи нь Oikos- гэр орон, Logos-
судлал гэсэн утгатай грек үг юм.
• Энэ категорыг Германы эрдэмтэн Э.Геккель 1866 онд
шинжлэх ухааны эргэлтэнд оруулсан байдаг. Организмын
амьдралын зүй тогтол тэдгээрийн амьдрах бололцоот
нөхцөлд хүний үйл ажиллагааны үр дүнд гарсан
өөрчлөлтийг тусган судлах шинжлэх ухаан бол экологи
юм. Экологийн шинжлэх ухааны судлах зүйл нь
биологийн макро систем, тухайлбал популяци, бүлгэмдэл,
биосфер бөгөөд тэдгээрийн өөрчлөлтийг орон зай цаг
хугацааны орчинд авч үзэх явдал.

8. Экологийн шинжлэх
ухааны зорилго
Орчны өөрчлөгдөж
байгаа нөхцөлд зүйл
бүхэн мэнд оршин
тогтнож үлдэх буюу
экологийн тэнцвэрийг
хадгалахад туслах
явдал юм.
Экологийн шинжлэх
ухааны ач холбогдол
байгалийн нөөц
баялагийг зөв зохистой
ашиглах, хүрээлэн
байгаа орчныг
бохирдлоос хамгаалах,
тэгснээрээ хүн
төрөлхтний
байгальтайгаа шүтэлцэн
амьдрах онолын
үндсийг тодорхойлоход
оршино.
Экологийн тэнцлийг
хангахад дараах
зарчмийг
баримтлана.
- Амьдралын орчны
эрүүл аюулгүй
байдлыг хангасан
байх
- Ирээдүй
үеийнхэнд учирч
болзошгүй
экологийн хохирлыг
багасгах
- Байгаль орчныг
хамгаалах,
байгалийн баялгийг
ашиглах шийдвэр,
үйл ажиллагаа ил
тод байх

9. Экологийн шинжлэх ухаан нь:
-Аутоэкологи буюу бодгаль бие хүрээлэн буй орчны хамаарлыг судлах,
- Синэкологи буюу бүлгэмдлийн экологи гэсэн 2 том салбартай.
Экологи
1. Ургамлын
экологи
2. Амьтны
экологи
3. Бичил
биетний
экологи
4. ХАА-н
экологи
5.
Үйлдвэрийн
экологи
6. Хүний
экологи
судлах зүйлийнх нь
онцлогоор нь:

10. • Экологийн асуудал зөвхөн байгаль, техникийн шинжлэх ухаанаар судлагдаад
зогсохгүй, нийгмийн шинжлэх ухааны чухал судлагдахуун болох ёстой. Тухайлбал:
Энэ асуудлыг түүх, хэл шинжлэл, эдийн засаг, философи, социологи, хууль зүй, улс
төр зэрэг шинжлэх ухааны үүднээс судлан боловсруулж болно.
• Экологи байгаль хамгааллын асуудал өнөөдөр нэг улс орон, нэг тивийн хүрээнээс
хальж дэлхий дахины чанартай болоод байна. Иймээс улс орон бүхэн байгалийн
нөөц баялагийг зөв зохистой ашиглах, хамгаалах талаар бодлого боловсруулах
нэн тулгамдсан асуудал болоод байна.
• Монгол Улсын төр засгаас экологи, байгаль хамгааллын асуудлыг онцгойлон авч
үзэж олон чухал арга хэмжээ авч хэрэгжүүлсээр байна. Манай орон 21-р зууны
дэлхий нийтийн тогтвортой хөгжлийн түгээмэл үзэл хандлагад нийцүүлэн байгаль
орчин, нийгмийн хөгжлийн тэнцлийг эрэмбэ дараатай хангах замаар эдийн
засгаа экологийн баримжаатай хөгжүүлэх, байгаль хамгаалах үндсийг
бэхжүүлэхэд чиглэсэн урт хугацааны төрийн цэгцтэй бодлого боловсруулж
хэрэгжүүлэх шаардлагатай байгаа.. Төрөөс экологийн талаар баримтлах бодлого
нь байгаль орчин, байгалийн нөөцийнхөө харьцангуй давуу байдалд тулгуурлан
наац сэргээж, төрх байдлыг хангаж, иргэний аюулгүй эрүүл орчинд амьдрах
нөхцлийг бий болгоход чиглэгдэнэ гэжээ. Экологи дэлхий дахины асуудал болж
байгаа эдүгээ үед үүнээс нэг ч иргэн хол хөндий байх учиргүй, яс үндэс, арьс өнгө,
шашин шүтлэг, угсаа гарал ямар болохоос үл шалтгаалан экологи дэлхий дахиныг
нэгтгэж байна.

11. 3. Нийгмийн талаархи үзэл баримтлалууд, тэдгээр
нийгмийн экологийн асуудлын тусгасан нь
• Хүн түүний үндсэн шинжүүд
• Нийгэм, нийгэмшилтийн асуудлууд
• Нийгмийн хэлбэр ангилалууд, үзэл
баримтлалууд

12. • Хүний үүсэлд нөлөөлсөн байгалийн
ба нийгмийн хүчин зүйлс
• Хүний биологийн өгөгдөл ба генийн
өөрчлөлтийн харилцаа
Хүн түүний
үндсэн шинжүүд
• Түүвэрлэх, боловсруулах аж ахуйн
онцлог
• Байгалийг үзэх үзэл хандлага
Нийгэм,
нийгэмшилтийн
асуудлууд
• Аж үйлдвэржилтийн, дараахь
нийгэм
• Мэдээллийн нийгэм буюу
хэрэглээний нийгэм
Нийгмийн хэлбэр
ангилалууд, үзэл
баримтлалууд

13. ЛЕКЦ.2 НИЙГМИЙН ЭКОЛОГИЙН
СУДАЛГААНЫ АРГА ЗҮЙ

14. • Нийгмийн экологийн судалгааны суурь нөхцөл
болж байдаг арга бол системийн хандлага юм.
• Бүтэц
• Эрэмбэ
• Харилцан уялдаа хамаарал
– Дээрх зүйлүүд нь системийг бүрдүүлж байгаа
хэсгүүд юм.Элементүүдийн хоорондын тогтвортой
харилцааг бүтэц зохион байгуулалт гэдэг. Нэг
систем өөртөө өөр өөр жижиг системүүдийг агуулж
байдаг. Эдгээр нь хоорондоо эрэмблэгдэнэ.
Системийн бүтэц алдагдаагүй тохиолдолд сэргээн
буцааж хэвэнд оруулж болно.

15. 1.Нийгмийн экологийн зарчмууд
• 1. Системийн түгээмэл зарчимууд
• Вернадскийн Биохимийн нэгдүгээр зарчим
• Вернадскийн Биохимийн хоёрдугаар
зарчим
• Мательс болон Брауны зарчим
• Зохион байгуулалтын эрэмблэгдсэн зарчим
• Нэгдмэл байдлын зарчим
• Нильс Борын нөхөгдөх зарчим

16. • Хүний экологийн асуудлыг шийдвэрлэхэд
чиглэгдсэн зарчмууд
• Хөгжлийн нийгмийн үүднээс удирдаж
зохиох зарчим
• Ухаалаг болон байж болохуйц эрсдэлийн
зарчим
• Инстихтийн, сайн сайхан байдлын зарчим
• Хуурамч сайн сайхан байдлын зарчим

17. • Экологийн орон зайн асуудлыг
шийдвэрлэхэд суурь болохуйц зарчмууд
• Физик, Газарзүй орчимын нэгдмэл байдлын
зарчим
• Нөхцөл байдлыг олон янз байдлын зарчим
• Тогтвортой байдлын зарчим
• Хүчин зүйлийн нөлөөллийн зарчим

18. • Экологийг үр ашигтай удирдах, зохион
байгуулах арга замтай холбоо бүхий
зарчмууд
• Мэдээллийн бүрэн бус байдлын зарчим
• Экологийн найдвартай байдлын зарчим
• Экологийн зохилдолгооны зарчим
• Цаг хугацааны системийн зарчим
• Зөөлөн удирдлагын зарчим

19. Нийгмийн экологийн арга:
1. Байгаль нийгмийг судалдаг бүхийл аргыг
хэрэглэдэг
2. Хүнтэй холбоотой
• Системийн харилцаа нь энэ хоёрын үндсэн
дээр үүссэн. Судалгааны арга нь:
1. Нийгмийн үзэгдэлийн экологийг
тайлбарлах
2. Нийгмийн экологийн үзэгдлийн зүй
тогтолыг нээн илрүүлэх

20. 1. Хүний оршин байхуйн удирдлагын үр
ашигтай арга замыг олж авах
2. Хүрээлэн буй орчны тухай ойлголт
Хүрээлэн буй орчин нэг талаасаа байгаль
нөгөө талаасаа нийгмийн гэж хоёр ангилна.
Энэ хоёр ангилал нь нийлж хүрээлэн буй
орчин болно. Хүрээлэн буй орчиныг буюу
нийгэм байгалийг салгаж үзэж болдоггүй
сөргүүлж тавьж болдоггүй ойлголт юм.

21. Байгалийн систем нь:
• Органик ба үүнд янз бүрийн матери, энерги,
харилцан үйлчлэлийн тусгал юм. Хүний хүрч
чадаж байгаа зүйлүүд нь орчин болж өгдөг.
Фалес-бүх ертөнц уснаас үүсэлтэй гэж үзсэн.
• Церкуляцийн систем-Байгаль ертөнц нэгэн
том систем юм. Байгаль дотор олон хэсэг
системүүд байдаг. Гэвч үргэлж холбоотой
байдаггүй задарч байдаг.
• Логик систем-нэг нь нөгөөгөөсөө урган гарч
ирдэг.

22. • Тогтвортой нээлттэй систем- байгаль өөрийгөө
нөхөн сэргээж цэвэршүүлдэг байна.
• Харилцан бие биеээ нөхдөг систем- Байгаль
бие биеээсээ харилцан хамаарал, үйлчлэлтэй
байдаг байна.
• Иерарки систем /зохион байгуулалт/-
байгалийн юмс үзэгдэл маш олон янз зэрэгцэн
хөгжиж байна.
• Байгалийн системүүд түгээмэл нэгдмэл
хуулинд захирагддаг.

23. Нийгмийн систем нь:
• Хүнийг бүтээсэн- хүний хамтын үйл
ажиллагаа
• Түүний бүтэц зохион байгуулалт түүхэн
явцад өөрчлөгдөж байдаг. Хоорондоо ижил
төстөй нийтлэг зүйлүүд их байдаг.
• Материалаас бүрддэг- хүн байгалаас
бүрддэг. Байгалийн хуулинд захирагдана.

24. • Хаалттай систем- Хүмүүс л оршин байдаг.
• Тусгаалсан систем- Байгалийн системээс
өөрийгөө ханган оршдог.
• Функциональ систем- Тодорхой нэг зорилго
чиглэлтэй өөрийгөө нийгэмшүүлдэг
• Аюул занал учруулж болно- Хүмүүс өөрийн
бүтээсэн нийгмээ өөрөө хөнөөж болдог

25. Хүрээлэн буй орчины систем:
• Атмосфера
• Гидросфера Амьгүй байгаль
• Литосфера
• Ургамал
• Амьтан Амьд байгаль
• Микро организм

26. • Гидросфера – Усан мандал / агаар, намаг,
далай,нуур, гол, хүний биед орших шингэн/
Гидросфера нь цикл маягаар эргэлдэж
байдаг.Хүмүүс дэлхий дээр нэг өдөрт
газрын гүнээс долоон мяллиард тонн ус
хэрэглэдэг байхад. Энэ нь долоон мяллиард
тонн ашигт малтмалыг нэг жил
олдворлолттой тэнцэж байна.

27. • Атмосфера- Агаар мандал / Хүчил төрөгч / энэ
нь хамгийн чухал элемент юм. Агаарыг амьтай
зүйрэлддэг байсан.
• Литосфера-Газрын хөрс өөрчлөгдсөнөөс
орчинд хортой нөлөө бий болдог.
• Микро организм- бичил биетэн хүрээлэн буй
орчинг хэвийн нөхцөлтэй байлгадаг. Олон
төрлийн микро организм нэгдэхээр Симбиоз /
бие биедээ ашигтай байгаа биетийг Мутулизм
гэнэ/ Прозитизм-нэг биеийг өөрийн хоол
тэжээл болгодог.

29. НИЙГМИЙН ЭКОЛОГИЙН ХУУЛЬ
БА НИЙГМИЙН ХӨГЖИЛ
Лекц.3

30. Н.Ф.РЕМЕРСИЙН НИЙГМИЙН
ЭКОЛОГИЙН АРВАН ХУУЛЬ
• Б. Коммонер, П. Данеро, Т.Мальтус нарын
үзэл санаан дээр тулгуурлан “хүн байгалын”
систем дээр үндэслэсэн арван хуулийг
батлав.

31. 1. Эко систем илүү залуужих замаар түүхийн процес явагдаж
байдаг.
2. Бомирангийн хууль- хүн болон биосферийн харилцан эргэх
шинжтэй.
3. Биосферийн хувирал, өөрчлөлтийн хууль: сольж болшгүй,
орлуулшгүй хууль
4. Биосфер шинэчлэгдэж байдаг
5. Хүн болон биосферийн харилцан үйлчлэл эргэлт буцалтгүй
байдаг.
6. Байгалийн системийн нөөц боломжийн хэмжээ
7. Жам ёсны хууль
8. Үр өгөөж буурах хууль
9. Хүн ам зүйн нягтаршил бөөгнөрлийн хууль
10. Түүхийн хөгжил хурдсах хууль

32. Хүн болон биосферийн харилцан
үйлчлэл эргэлт буцалтгүй байдаг.
Тухайн зүйл бүр өөрийн амьдралын орчиндоо
өвөрмөц байдлаар зохицсон байдаг ба экологийн
нөөцийг ашиглах байдлаар хэр давуу байж
чаддагаар амьдралын төлөөний тэмцэлд тэсч үлдэх
чадвартай байна. Орчин нь организмын амьдралын
орчин байхаас гадна хүнс тэжээл, нөөцийн эх
ундарга болно. /Экологический ниш/.

33. • Хүний өөрчилж байгаа экосистем нэгэнт
эргэлт буцалтгүй өөрчлөгдөж эхний төлвөө
олохгүйгээр доройтолд орсон бол түүний
нөөцөд тулгуурлан экосистемийн бүрдэлд
өөр төрөл зүйлүүд түрэн орж эзэлдэг. Ж нь:
усгүй хуурайших тусам хуурай ургамал
түрэн орж ирнэ.

34. • Биологийн r/K онол: эволюцийн стратегийн олон
параметрүүдийн нэг нь эцэг эхийн хөдөлмөр
зарцуулалт болно. Нөхөн үржихүйн чадвар ( r )
өндөртэй орчиндоо түргэн үрждэг, жижиг
организмыг бий болгодог.
• Үүний эсрэг стратеги амьтдын тоо толгой нь орчин
даах чадавхи (K)-р хязгаарлагдсан, цөөн тооны үр
удамаа үлдээж, залуу удмууддаа илүү хөдөлмөр
зарцуулах нь илүү давуу талтай. (K) орчин нь
хязгаарлагдмал нөөцийг үр дүнтэй ашиглах, мөн
удаан өсөн үржиж, үр удам бүрийнхээ төлөө их
хөдөлмөр зарцуулах том организмуудыг бий
болгодог. Хүн төрөлхтөн бол К селекц.

35. К Н.Ф.Ремерсийн хуулинд тулгуурлан
Коммонерийн глобал экологийн 4
үндсэн хууль нь
• Бүх юм хоорондоо шүтэлцээтэй, харилцан
хамааралтай./детерменизм/
• Нэг ч юм ул мөргүй алга болдоггүй
• Байгаль илүү ихийг мэднэ
• Юуг ч үнэгүй авч болдоггүй

36. Н.П.Ремерсийн гаргасан нийгмийн
экологийн 5 хууль байдаг
• Нийгмийн экологи тэнцвэртэй байдлын
хууль
• Хөгжлийг соёлтойгоор удирдах зарчимын
хууль
• Нийгмийн экологийн хүний оршин байх
хэрэгцээ шаардлагыг оруулах зүйлийг бий
болгох
• Түүхийн эргэлт буцалтгүй шинжийн хууль
• Нооспера хууль

37. Хүний оюун ухааны нийгмийн
экологийн гол санаа:
• Хүн бол байгаль нийгмийн амьтан тийм учраас байгаль дээр амьдарч
байдаг тиймч учраас салшгүй холбоотой.
• Хүний оршин амьдрах орчин нь зохиомол орчин ба байгалийн орчин
гэж байдаг.
• Хүний үйл ажиллагаа-ний үр дүнд бий болсон нийгэм техникийн үйл
ажиллагаа нь хязгаартай, хүний оюун санаа хязгааргүй байдаг.
• Байгаль орчиныг хамгаалах, авч ашиглах үйл явц нь хүчин зүйлээс
хамаараад хязгаарлагдмал байдаг.
• Экологийн тэнцвэртэй байдлыг алдагдуулдаг эвддэг нь техникийн
хөгжил
• Хүний эко системийн хоорондоо харилцан хамааралтай байдаг.
• Экологийн асуудлууд нь глабол шинжтэй хүн төрлөхтөнд дэлхий
нийтийн шинж чанартай байдаг.
• Экологийн ухамсарыг хөгжүүлэх ёстой
• Хүний амьдардаг байгалийн орчин мөн түүний түүний хөдөлмөрөөр
бий болсон орчин 2 хоорондоо хамааралтай
• Эко системийн бүх төрлүүд хоорондоо хамааралтай.

38. Экологийн хямрал
38
• Лекц 4.

39. Экологийн хямралыг гурван утга
санаагаар тайлбарладаг
1. Бохирдол- доод шатны түвшин
2. Тэнцвэрт байдал алдагдаж буй процес. Байгалийн үйл
явц өөрөө өөрийгөө нөхөн сэргээх чадвар алдагдах
3. Эвдрэл сүйрэл- Буцааж нөхөн сэргээх боломжгүй болсон
нөхцөл байдал
• Экологийн хямрал нь аж үйлдвэржсэн нийгмийг дагаж бий
болсон. Үүнээс үүдээд нийгмийн экологийн процес хүний
эволюци /хувьсал хөгжил/ процес хэрхэн холбогдож
байсан талаар судалж үзсэн.
39

40. 40
Бохирдол- доод шатны
түвшин
Тэнцвэрт байдал алдагдаж буй
процес. Байгалийн үйл явц өөрөө
өөрийгөө нөхөн сэргээх чадвар
алдагдах
Эвдрэл сүйрэл- Буцааж нөхөн
сэргээх боломжгүй болсон нөхцөл
байдал
Экологийн хямрал нь аж үйлдвэржсэн нийгмийг
дагаж бий болсон. Үүнээс үүдээд нийгмийн
экологийн процес хүний эволюци /хувьсал хөгжил/
процесстой хэрхэн холбогдох вэ?
Систем эргэлт буцалтгүй
өөрчлөгдөн эхэн үеийн байдалдаа
эргэж орохгүйгээр хөгжил зогсоно,
эсвэл систем шинэчлэгдэн
дараагийн системийн хөгжил
эхэлдэг.
Систем сэргэн хөгжих боломжтой,
эхний төлөв байдалдаа буцахад
шаардлагатай параметрууд
хангалттай байна.

41. Хүний эволюцийн шат:
1. Хүн байгалийн хүчин зүйлсэд дасан зохицох/маш
урт удаан хугацааг туулж ирсэн/
1. Хүний хувьсалын процес гадны орчны хоёр том хүчин
зүйлд явагдаж ирсэн.
1. Органик биш хүчин зүйлүүдийн нэгдэлийн доор
2. Органик
2. Дархлаа байхгүй байсан бол биологийн хувьд оршин
тогтнох боломгүй болно.
2. Байгаль хүний үйл ажиллагаанд дасан зохицох
хөдөлмөрлүүлж багаж зэвсэг сайжирсан, хүн
оршин байх боломжтой бүх газар нутагт амьдрах
боломжтой болсон.
3. Хүн 20 дугаар зуунаас эхлээд хүн өөрийнхөө бий
болгосон хоёр байгалдаа дасан зохицох болсон.
41

42. • Хотжилт өндөр түвшинд хүрж томоохон хотууд бий
болсон үүнд нөлөөлсөн гол хүчин зүйл нь техникийн
хүчин зүйл байсан. Богинохон хугацаанд асар их
бүтээлүүдийг хүмүүс үйлдвэрлэж бий болгодог
болсон.
• Экологийн хямралыг шийдэх арга замууд:
• Экологийн боловсрол, хүмүүжлийг олгох
шаардлагтай байна.
• Улс орны хэмжээгээр үйлдвэрлэл, аж ахуйд нөхөн
сэргээх шаардлага тавих
• Олон улсын түвшиний хамтын ажиллагаа
• Хүн байх гэдэг хүмүүжил
Буцах42

43. Хүрээлэн байгаа орчины асуудал,
хамгаалах
• Яагаад хамгаалах шаардлагтай вэ? Үйлдвэржиж байгаатай
холбоотой нөөцүүд маш хурдан шавхагдаж байгаа. 2100 нефть,
2020 байгалийн хий, 2050 төмрийн хүдэрийн нөөц дуусна.
Дэлхийн хүн амын 1/3 нь цэвэр усаар гачигдаж байгаа. 1600
оноос хойш 94 төрлийн шувуу, 63 төрлийн ан амьтан алга
болсон. Алга болсон шувуудын 75% нь хүний үйл ажиллагаатай
холбоотой.
• 600 төрлийн шувуу, 120 төрлийн ан амьтан алга болох
магадлалтай. Жилд 5-7 сая га газар хүн амьдрах, мал орших
аргагүй болтол эвдрэлд өртдөг. Үүнийг зогсоож чадахгүй бол энэ
зууны сүүлчээр хүн оршин амьдрах 1/3 алдагдана.
43

44. • Дуу чимээны бохирдол: 60-90 Дипицил
чимээнд хүн таагүй байдаг. 120д чих
өвддөг. 180д үхэлд хүргэдэг. 150д сонсоглоо
алддаг. Мэргэжилтэнүүдийн тооцоогоор
30%аар оюутаны хөдөлмөрийн чадварыг
60% багасгадаг.
44

45. • Агаарын тоосжилт: Монгол дэлхийн аль ч орноос илүү эмзэг
тавигдаж байна.
• Хүн амын өсөлт: 17 зууны үед 500 сая, 1950 онд 2,5 миллиард,
1964 онд 3,2 миллиард, 1975 онд 4,5 миллиард, 1980 онд 5,5
миллиард, одоо дэлхий дээр 6,5 миллиард хүн байна. 21 зууны
дунд үед 12,5 миллиард хүрнэ.
• Энергийн нөөц: Байгалийн хий
• Минералийн нөөц: 1тонн далайн тэнгисийн уснаас 3,5 кг
химийн элемент, минералийг авч болдог. Гэтэл ингэж авсанаас
болж далайн амьтад амьдарх боломжгүй болдог. Нөхөн
сэргээгдэх нөөцүүд: Ой мод, сар их хэрэглэгддэг, О2 бий
болгодог. Амьтадын амьдрах орчин болдог.
• Хүнсний нөөцүүд:
Буцах45

46. Экологийн ухамсрыг гурав ангилна.
1. Экологийн мэдлэг
2. Экологийн нөхцөл байдлыг үнэлэх үнэлгээ
3. Экологийн зан байдал, зан үйл
46

47. Экологийн ухамсар
• Экологийн ухамсар нь нөөцийг хэрэглэхтэй холбоотой мэдрэмж,
сэтгэгдэл, үзэл онол, баримтлалын цогц
Бидний өмнө тулгамдаж буй олон асуудалд Эрдэмтэд гурван
асуултанд хариу өгчээ
• Шинжлэх ухааны судалгаагаар гарж ирсэн ололт амжилтыг
ашиглаад байгалийн ховор зүйлийг хоромхон зуур устгах
хандлагыг зөвшөөрөх ёстой юу? Инженерийн ёс зүй
хариуцлага.
• Өнөө болтол хүмүүс өөрийн амьдралд үр ашигтай гэж үзэж
байгаа гоё сайхан зүйлээ хэрэглэсээр байх уу? Хэрэглээний
зохистой байдал.
• Хүн төрөлхтөн өнөөдөр өмнө нь харж байгаагүй хүчтэй
зэвсэгийг үйлдвэрлэхэд анхаараад байгаа нь ёс суртахуунтай
хэрэг мөн үү? Цөмийн ба айлган сүрдүүлэх ёс зүй, хүчний
тэнцвэр.
47

48. Экологийн ухамсарын үзүүлэлтүүд
• Онолын шинжлэх ухааны сэтгэлгээ
• Нийгмийн шинэ хамтын нөхөрлөлийн үзэл
санаа
• Түүхэн үзүүлэлтүүд
• Улс төрийн нийгмийн хүчнүүдийн ашиг
сонирхол үйл ажиллагаанууд
• Субьектүүд- санал болгож буй үзэл
санаанууд, итгэлтэй байх хүсэл сонирхол гэх
мэт.
Буцах48

49. Эдгээр параметрүүдээс гадна экологийн гаднах төрхөд
аюул учруулж болохуйц хүчин зүйлүүд байдаг.
• 1.Өнгөрсөнтэй холбоотой
• 2.Одоо үетэй холбоотой
• 3.Ирээдүйтэй холбоотой хүчин зүйлүүд байдаг.
• 1.Байгалийг хүн өөрийн эрхшээлдээ оруулах гэсэн үзэл
санаатай байсан. Байгалийг хэр эрхэндээ байлгаж чадаж
байна үүнээс нийгэм нь бүрддэг гэж үзэж байсан.
• 2.Байгалийн бохир агаарт дасах, ийм байх ёстой мэт
ойлгох агаарын бохирдол их байгаа орчиндоо дасан
зохицож амьдрахаас өөр аргагүй гэж ойлгох
• 3.Өнөөдөр ийм байгаа юм чинь ирээдүйд ч ийм л байх
ёстой гэсэн бодолтой байсаар байдаг.
49

50. Экологийн боловсрол• НҮБ-ийн 1972,1982,1983 онуудад хийгдсэн тунхаглалуудад
экологийн боловсролын ач холбогдолын талаар авч үзсэн.
Энэнд маш олон орон нэгдсэн байдаг. Экологийн боловсрол нь
хүн амын бүх түвшинд чиглэсэн глобал шинж чанартай байх
ёстой гэсэн үзэлээр ханддаг. Эко боловсрол нь гурван асуудлыг
авч үзэж байна.
• Хүн төрөлхтөн байгалаас өөрийн хэрэгцээг хангахын тулд авч
хэрэглээд энэ нь хурдсаад байгаа нь юунд хүргэх тухай
• Агаар мандалд байгаа хиймэл дагуул нь ямар үлэмж
хэмжээний өөрчлөлт гаргах вэ? Яаж нөлөөлөх тухай
• Нийгмийн дэвшлийг байгалийн зүй тогтолтой ямар
хамааралтай байгаа талаар авч үздэг.
• Эко боловсролыг ямар арга замаар хүмүүст хүргэх бэ? Олон улс
орон эко боловсролыг бүх шатны боловсролоор дамжуулан
хүргэж байна. Дээрх тунхаглалууд нь хүний эко боловсролуудыг
дээшлүүлэх зорилготой байдаг. Хүмүүс эко боловсролыг
эзэмшиж чадсанаар байгалийн тэнцвэр алдагдах нь бага байх
болно.
Буцах50

51. Байгаль орчины асуудлуудыг
тайлбарласан онолууд:
• Бенталистуудын онол- байгалийн асуудлуудыг шийдэхийн тулд
хүмүүсийн хөдөлмөрийн нөөцийг сайжруулах хэрэгтэй.
• Мальтусын онол хүн ам хэт их өсөж байна. Ажилчин гэр бүлүүд
төрж байгаад хяналт тавих ёстой.
• Дөлгөөн хавар онол: хортон шавьж устгадаг хор цацахыг
хориглох, ухаалгаар хяналт тавиж байх хэрэгтэй гэж үздэг.
• Энергийг хадгалхыг санал болгодог онолчид: Нөхөн
сэргээгдэхгүй нөөцийг хайрлаж, нийгмийн сэргээддэг энергийг
хэрэглэж энергээ бага байлгаж байх.
• Амьдралын түвшиний онол: Хүний амьдарч байгаа орчин
нөхцөл илүү сайн байгаад байвал хүний хэрэгцээ илүү
хангагдана.
• Эдийн засгийн өөдрөг үзлийн онол: хүмүүс зөвшөөрөгдөх
хэмжээнд байгаль орчин бохирдуулж болно гэж зөвшөөрдөг.
51

52. Байгаль орчины асуудлуудыг
тайлбарласан онолууд:
• Битүү орчны онол: Хүн байгаа байгаль орчны бохирдолын
индекс хүн амын тоо, үйлдвэрлэлийн түвшинээр, хүн амын
хэрэглээний түвшинээс хамаардаг.
• Аж үйлдвэржсэний дараах үеийн онол: Үйлдвэрлэлийн
хөгжлийн бүдүүлэг үе шат байгаль орчинд хортой. Аж
үйлдвэржилтийн өмнөх үе байгаль орчинд илүү хөнөөлтэй, аж
үйлдвэржсэний дараах үед багтана.
• Газар зүйн халдлагын онол
• Нийгмийн системийн төвлөрлийг сааруулах онол
• Биоссферийн ханцептуаль загварын онол: Хүн төрлөхтөн
байгаль орчины үр бүтээлтэй, хор уршиггүй ашиглах математек
загварыг олж түүнийгээ ашиглах.
52

53. Байгаль орчиныг хамгаалахын тулд 4-н чиглэлийн
үйл ажиллагаа шаардлагатай гэж үздэг.
• Эрх зүйн арга хэмжээ,Хууль консвектууд: 1924 онд
Францад дэлхийн хэмжээнд байгаль хамгаалах
хууль гаргасан.
• Техникийн арга хэмжээ: байгальтай харьцаж байгаа
үйл ажиллагаа шинжлэх ухааны үндсэн дээр явуулах
• Экологийн боловсрол ухамсрын тухай асуудал:
Хүмүүс байгальд хайр гамтай, шинжлэх ухааны
үндсэн дээр ханддаг дадал зуршил, ухамсартай
болгох
• Улс төрийн үйл ажиллагааны чиглэл: Байгалийн
асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд улс төрийн бодлого
хүчин чармайлт шаардлагатай.
53

54. Оюуны экологи
Хүн ба түүний үйлдвэрлэл, ахуй нөхцөл
Хоол хүнс
орон сууц
Байгаль
шинэ соёл иргэншил
Оюуны экологи ба орчны эрүүл ахуй
Лекц 5.

55. Хүний оюун ухааны нийгмийн
экологийн гол санаа:
• Хүн бол байгаль нийгмийн амьтан тийм учраас байгаль дээр амьдарч
байдаг тиймч учраас салшгүй холбоотой.
• Хүний оршин амьдрах орчин нь зохиомол орчин ба байгалийн орчин
гэж байдаг.
• Хүний үйл ажиллагаа-ний үр дүнд бий болсон нийгэм техникийн үйл
ажиллагаа нь хязгаартай, хүний оюун санаа хязгааргүй байдаг.
• Байгаль орчиныг хамгаалах, авч ашиглах үйл явц нь хүчин зүйлээс
хамаараад хязгаарлагдмал байдаг.
• Экологийн тэнцвэртэй байдлыг алдагдуулдаг эвддэг нь техникийн
хөгжил
• Хүний эко системийн хоорондоо харилцан хамааралтай байдаг.
• Экологийн асуудлууд нь глабол шинжтэй хүн төрлөхтөнд дэлхий
нийтийн шинж чанартай байдаг.
• Экологийн ухамсарыг хөгжүүлэх ёстой
• Хүний амьдардаг байгалийн орчин мөн түүний түүний хөдөлмөрөөр
бий болсон орчин 2 хоорондоо хамааралтай
• Эко системийн бүх төрлүүд хоорондоо хамааралтай.

56. Үйлдвэрлэл, ахуйн нөхцөл
• Хүн хэрэгцээ хэрэглээний олон янз байдал.
• Үйлдвэрлэийн нөхцөл үйлдвэрлэлийн
тодорхой газар бүрт өвөрмөц шаардлагаар
тавигдана.
• Хүний байгалийн ба хүний хүн орчин: нийгэм
сэтгэлзүйн хэсэг.

57. Хоол хүнс
• Ахуйн нөхцөлд дэндүү олон зүйл хамаарна. Хамгийн
түрүүнд хоол хүнсний зүйлийг дурдая. Хоол хүнсний
зүйлээр бие организмыг тэжээн хүч чадлы нь нөхөн
сэргээх зүйл голлож ирэх нь мэдээж авч нэгэнт л орчин юм
болсон хойно хамаагүй хандвал юу ч дамжиж болно,
дамждаггүй шүү дээ.
• Хүнсний зүйлийг борлуулах хадгалах үйлдвэрлэх явц
• Ялангуяа худалдаа тээврийнхэн мэргэжлийн хоол
хүнснийхээ хариуцлага сэтгэл хоёр гэж маш том юм байна.
Мах сүү, загас, жимс, ногоо мэт халуун хүйтэн даадаггүй
хоног хугацаанд дандаа хавчигддаг зүйлтэй холбоо бүхий
орчныг анхаарах ёстой.
• Хүнсний үйлдвэрлэлийн нийгмийн хариуцлага

58. Орон сууц
• Ахуйн нөхцөл
• Ашиглалтын талбайн хүрэлцээ, агааржилт, өнгө, сэтгэлд
нийцэх чанар, тохиромж, халуун хүйтний зохицол,
байршил
• Хаад ноёд эрхтэн дархтны зориудын тоног төхөөрөмж
тусгай заслын байр сав, хүний ердийн дундаж хэрэгцээ
• Монгол орны салхи шуургат хуурайвтар, хүйт их ирдэг уур
амьсгалтай, өдөр бүр эрс тэс солигдмол нөхцөл бүхий
газарт наалд зах нь эрүүл ахуйн хэрэгцээнд туслах , зохион
байгуулалт, бүтэц хийц хэвийн байдалд барих чадвартай,
хөдөлмөр хөнгөлсөн зураг төсөл бүхий өвөрмөц орон
байр барьж байгуулах нь чухал.
• Барилга байгууламж, хот суурин барьж , тохижуулагчдын
хэнээс ч илүү санаа тавих юм энэ л байх.

59. Өргөн хэрэглээний бараа
• ахуй нөхцлийн зангилаа
• Аж үйлдвэрийн хэмжээ өндөрших, өргөжих тутамд бие мах бодид
харшилтай бараа ихэсч буйн дагуу зарим оронд ходоод гэдсээр дамжих
бүтээгдэхүүнээр буюу арьс гадаад эрхтнээр нэвчин орох, хордлого өвчлөл
үүсгэгч бараа материал үлэмж олширч байгаа билээ. 60-70 оны үед америкт
гаргасан нэг тооноос үзэхэд тиймэрхүү төрлийн бараа олон мянган нэр
төрөлд хүрч байсан удаатай.
• Үйлдвэрлэлийн орчны тухай нэмээд хэлэхэд тэнд химийн дуу чимээний,
гэрлийн, үнэр танарын, ус чийгийн, халуун хүйтний , гэмтлийн их бага
хүчлийн гэх зэрэг нарийн ярьвал өдрөөр, хоногоор бус цаг, минут, секундээр
нөлөөлөх юм их. Үүн дотроос ганц зүйл өгүүлэхэд жишээ нь үйлдвэолэл дээр
маш чухал механикжилт, автоматжилт, химижилт роботжилт зэргээс тухайн
үед хүнд асар их үр ашиг сайн талын нөлөө байгаа ч, ажил хийсэндээ сэтгэл
санаа нь амарч өөртөө тэжээл авах нэн хэрэгтэй. Хүний чанар үр дүнгүй мэт
хоцрох, сэтгэлзүйн зөрчилд орох, ажилд хойргоших буюу дургүйцэх мэт
сөрөг юманд ч хүнийг түлхэх аюултай

60. БАЙГАЛЬ
• Байгаль гэдэг бол асар өргөн хүрээтэй ойлголт юм.
байгалийн үзэгдэл юмс гэдэг бол хүний нүдэнд
төдийгүй ерөөсөө мэдэрхүйд өртөхгүй эгэл жижиг
зүйлээс танин мэдэгдээгүй алс холын галактик
• Эх байгаль, эцэг тэнгэр
• Цогцолбор хандлага.
• Юмсыг өөртөө зохицуулж , өөрийн амьдарлын зорилго,
ашиг сонирхолд нийцүүлэн хувирган өөрчилдөг. Адгуус
амьтан бол байгалийн салшгүй хэсгийн хувьд түүнд
зохицон , түүнийг хадгалан амьдарч оршдог. Энэ бол хүн
байгалиас бүрэн салангид оршдог гэсэн үг биш, оюун
ухаант бүтээн бий болгогч, соёлт хүн байгалийн салшгүй
хэсэг мөн байгалийг өөртөө зохицуулан өөрчилж,
ашиглагч мөн, идэвхтэй үйл ажиллагаагаараа байгальд
зохицогч мөн.

61. Байгаль
• үйл ажиллагааны талбар төдийгүй, танин
мэдэхүйн мөнхийн объект юм. хүн төрөлхтөний
хөгжлийн түүхийн явцад хүн, байгалийн
харилцааны ойлголт өөрчлөгдөн хөгжсөөр ирсэн
билээ. Хүн байгалйин харилцааны түүх бол хүн
төрөлхтөн зөвхөн байгалийг шүтэн бишрэхээс
эхлээд, эвдлэн сүйтгэх, алдаагаа ухааран ойлгох,
улмаар ухаалаг энэрэнгүй үзлийн үүднээс хандах
хүртэл хүнээс хамааралтай үйл ажиллагааны үйл
явц мөн.
• танин мэдэхүй: хүн төрөлхтөний мэдсэн мэдэж
байгаа мөн мэдэхгүй байгаа бүх үзэгдэл юмсын
цогцос юм.

62. Байгаль нийгмийн
харилцан үйлчлэхүй
болон тэдгээрийн
нэгдэл нь үйлдвэрлэн
бүтээхүйн явцад
илэрч хэрэгжсэн
байдаг. нийгмийн
амьдарлын зайлшгүй
урьдчилан нөхцөл,
бүх төрлийн
үйлдвэрлэлийн
үндэс, соёлын үнэт
зүйлсийг бүтээхүйн
сурвалж юм.
Байгаль:
нийгмийн
үйлдвэрлэлд
гүйцэтгэх
үүргээс нь
хамааруулан
амьдралд
зайлшгүй
хэрэгцээтэй
байгалийн баялаг,
хөдөлмөрийн
багаж зэвсгийн
үүрэг гүйцэтгэдэг
байгалийн
ноосферийн буюу
үйлдвэрлэн бүтээх
чадал асар өсч,
хүнээс байгальд
нөлөөлөх нөлөө урьд
байгаагүй их
нэмэгдсээр байна.

63. • Хүн төрөлхтөнд хөгжлийн эртний үед байгалийг
шүтэн бишрэх нь давамгайлж байсан
Байгалийг
шүтэн
бишрэхүй
• техникийн эрин үед байгалийг захирах ёстой гэсэн үзэл
баримтлал хурцаар илэрч байгальд болон хүн төрөлхтөнд
эргээд ямар ноцтой нөлөө үзүүлж байгааг 16-20р зууны
түүх бэлхнээ гэрчилж байна. Харин 20-р зууны сүүлчийн
хагаст хүн төрөлхтөн өөрөө байгалийн бүрэлдэхүүн хэсэг
гэдгээ бүрэн ухаарч байгальтай зохицон амьдархуйн
зайлшгүйг улам гүнзгий ухаарах болов.
Байгалийг
захирахыг
оролдохуй
• Дэлхийн хүн ам харьцангуй богино хугацаанд хэт их
олширч сав, шим ертөнцийн хөгжилд дарамт үзүүлээд
зогсохгүй сөрөг нөлөө хүчтэй үзүүлэх болсон буюу амьтан
ургамлын сан хомсдож, газарзүй цаг уурт өөрчлөлт орж
агаар мандалын озон давхрагад цоорхой гарсан зэрэг нь
хүний өөрийн үйл ажиллагаатай холбоотйо юм.
Байгалийг
танин мэдэж,
зохицохуй
үзэл бол,

64. Байгалийг танин мэдэж, зохицохуй үзэл
• В. Вернадский дэлхийн геохимийн хувиралтанд хүний оюуны хүчин зүйл
нэн их нөлөөтэй болж, дэлхий ертөнд оюун ухааны зохицохуй, Н.Винер
мөн 40-өөд онд орчлонгын бүх юмс үзэгдэл матери энерги , тусгалын
нэгдэл болохыг тодорхойлсон. Бас 1970-1980-аад онд Л.Гумилев хүн
төрөлхтөн угсаатны бүтцээр орших бөгөөд угсаатан бүр өөрийн амьдрах
нутаг ус, газарзүйн тогтцоос цэнэг авч тэжээгдэн амьдрах жам ёстой
• Дэлхий нийтээр байгаль орчинтойгоо зохицон амьдархыг ойлгосон
ухаарал улс орон бүрт өөрийн ньнутаг усны онцлог, газарзүйн тогтоц,
байршил, хөгжлийн замналын өвөрмөц талууд , түүхэн уламжлалтай нягт
холбоотой. Монголын ард түмэн хөх тэнгэрээ шүтэж, нутаг усаа дээдэлж,
соёл иргэншлийн уламжлалаа хадгалж хамгаалах нь хүн төрөлхтөний
ирээдүйд өөрийн үнэт хувь нэмрийг оруулж чадна.

65. “хөх тэнгэрийг эцэг шигээ,
хөрст дэлхийг эх шигээ”
сүүлийн 300 түүхэндээ харь орны
колоничлол дарангуйллын дор
оршиж байгалийн баялагаа багагүй
сүйтгүүлж , газрын хөрсний дээд
давхаргаа нилээд эвдүүлсэн тал бий.
хүн төрөлхтөнйи соёл иргэншлийн
өмнө хүлээх хариуцлага
Монгол орон байгаль орчинтойгоо
зохицон хамт хөгжих үндсэн асуудал
суурин газар, тариалангийн талбайгаас
бусад хэсэгтээ чөлөөт газар байх /
бэлчээрт зориулсан/ уламжлал
Усны нөөцийг Монгол орны хувьд онцгой
хайрлах нь байгаль орчноо хамгаалах
хамгийн хүчтэй хэрэгсэл болгох,
Хотжилтыг зөв төлөвлөх нь хот, хөдөө хоёр
бие биенээ тэтгэн байгаль орчны дарамтыг
багасгана
биологийн төрөл зүйлийн удмын санг
хамгаалж, тархалт байршлын голомтууд
дээр шим мандлын дархан газруудыг
зохион байгуулж, өвлүүлэх
техникийн өргөн тархалт дэлхийн газрын гадаргын нүүр
царайг өөрчлөхдөө учирсан дарамтыг арилгах, байгаль
орчинд хортой нөлөөлөх химийн бодис хэрэглэхгүй байх,
хэт хохирол учруулах техник, технологи оруулахгүй байх,
эрчим хүчний нөхөн сэргээгдэх эх үүсвэр
хот, айлын үйлдвэрлэл, ахуйн зохион байгуулалт, хоол хүнс,
хувцасаа үйлдвэрлэх үндэсний технологийн маш үнэтэй,
давтагдашгүй сан хуримтлагдсаныг орчин үеийн шинжлэх
ухаан , технологийн шинэ ололтоор баяжуулан хөгжүүлэх

66. шинэ соёл иргэншил
• 20-р зууны сүүлч байгаль орчинтойгоо зохицож амьдрах шинэ соёл иргэншил.
• хүнийг өөрийг нь хүмүүжүүлэх
• байгалиар тэргүүлэгч биш, байгалийг ашиглагч биш, байгалийн баялгийг хэрэглэгч биш,
харин байгалийг нөхөн үйлдвэрлэгч, байгалийн баялгыг сэргээн бүтээгч, хайрлан
хамгаалагч байх үүрэг
• байгалийг хайрлахуй, энэрэхүй, хамгаалахуй үзэл хүмүүжил бол хүний үзэл,
хүмүүжлийн цөм нь мөн
• Орчин үеийн дэлхийн нийтйн ойлголтоор экологийн мэдлэг боловсрол хүмүүжлийг
иргэн бүр эзэмших нь байгальтай хамгийн зөв зохистой харьцах харилцаа үндэс
болохын хамт , байгалийг хамгаалж байгалийн баялгийг ашиглаж ирсэн уламжлалаа
бататган , улам цааш дорвитой хөгжүүлэх чухал нөхцөл болж байна.
• Ухаант хшн өөрийгөө дэлхийн шим мандлын тогтолцооны салшгүй бүрэлдхүүн хэсэг
байгалийн хөгжлийн охь дэшлийн гол тэнхлэг гэдгээ байгалийн бусад юмсаас ялгагдах
онцлог болсон оюун ухаанаараа мэдрэн ертөнцийн хувь заяаны төлөө хариуцлага
үүрч байгаагаа хүлээн зөвшөөрөх нь амьдарлын хамгийн үнэт зүйл мөн .
• моншлчууд байгаль орчинтойгоо зохицон амьдарч ирсэн уламжлалт соёл иргэншлийн
ачаар амьдарлын үнэлэмж талаас хүн төрөлхтнөий ирээдүйн соёл иргэншилд хамгийн
ойр байгаа түмэн учраас энэ чанараа хойч үедээ улам бататган өвлүүлхийн тулд
байгалиа хайрлагч, хамгаалагч, өвгөдийхөө сургаалиар амьдарлын замаа заадгахаас
өөр аргагүй.

67. Оюуны экологи
• Бие махбодийн эко орчин
• Бүтээж туурвих эко орчин: хүн нь бүтээж туурвихын тулд оюунаа дайчилж
ухаанаа уралдуулна, ингэхийн тулд тухайн хүний оюун ухаан нь өөрийн
ажиллах эко орчинг шаардана, эндээс “оюуны эко орчин”-ы тухай ойлголт
гарна. Хүний бие махбодийн хувьд оршин байх эко орчин нь тэр хүний оюуны
эко орчин оршин байх зайлшгүй нөхцөл болохоос хүрэлцээтэй нь биш юм.
Оюуны эко орчин гэдэг нь илүү нарийн нийлмэл, дээд түвшний эко орчин
бөлгөө. Оюуны эко орчинг судлах ухааныг оюуны экологи гэе.
Оюуны экологи нь 2 талтай. Yүнд байгалийн ба нийгмийн тал.
1. монгол улсын оюуны үндсэн хүч нөөц нийслэлдээ төвлөрчээ. Yүнийг хүлээн
зөвшөөрөх учиртай.
Монголын зарим бүсийн эко орчинг судалсан доктор аттэ комонэн
“улаанбаатар нь бор шувууны амьдрах таатай эко орчин болжээ” хэмээн
дүгнэсэн байхтай таарав. (- Аттэ комонэн. An introduction to ecology.
Eastern steppe biodiversity project, ministry for nature and environment. United
nations

68. • 2-р баримт: 1970 онд одоогийн ШУА-н нэгдсэн хүрээлэнгийн байрыг барьж,
ард нь Коперникийн хөшөөг босгожээ. Эдүгээ тэнд монголын шинжлэх ухааны
суурь хүрээлэнгүүд төвлөрч, оюун ухаанаа дайчлан ажиллаж буй. Их ч
ажиллаж байна, харамсалтай нь эцсийн үр дүн нь тун сул байх юм,
шийдвэрлэх ёстой асуудал хуримтлагдсаар . . . Yүнд олон хүчин зүйл нөлөөлж
байгаа л даа, . . . цалин бага, тоног төхөөрөмж хоцрогдсон, бас бус. . .
Би хувьдаа цалин нэмсэнээр, хүчтэй тоног төхөөрөмж суурилуулснаар
хуримтлагдсан асуудлыг шийдчихнэ гэж бодохгүй байна. ШУА-н Нэгдсэн
хүрээлэнгийн байранд миний бие 1977-1992 онд 15 жил ном шагайсан билээ.
Эрдэм шинжилгээний ажилтан бидний оюун тархи үдээс өмнө дажгүй
сэргэлэн байх, үд өнгөрөөд л унхайчихана, нэг л сулбагар болчихдогсон, тэгээд
л сонин эргүүлсэн шиг, цагаа хараад л, өрөө хэсээд л . . . Хааяахан зарим өдөр
салхи зүүнээсээ таарах, харин тийм өдөр хаа очиж үдээс хойш толгой сэргэлэн
болчихно, залуу халуун настай би вээр яагаад тэгж байгааг тэгтлээ анзаарч
дүгнэлт хийж байсангүй ээ. Одоо бодохнээ нь, ШУА-н нэгдсэн хүрээлэнгийн
байр буй хотын зүүн хэсэг нь оюуны үйл ажиллагаанд төдий л таатай бус
орчин бүрдсэн газар байжээ.

69. • . . . ШУА-аа өргөтгөе, хөгжүүлье, хүрээлэнгүүдэд нь нэгдсэн байр барьж өгье, гэсэн дээд газрын
шийдвэр гарчээ. “Газраа ол” гэж нам төрийн удирдлагаас үүрэгдэв. Эрдэмтэд Улаанбаатар хотод
газар хайсаар эцэст нь одоогийн байрлалыг сонгосон гэдэг. Автобус унаандаа ойр, зам харгуйн
бэлчир, хотынхоо салхин дор, мод уснаас хол, чимээ шуугианд ойр гэх мэт хүчин зүйлсийг
бодолцжээ.Тэр “дээр” үед оюуны экологи гэх нь бүү хэл, ерөөсөө экологи гэдэг үгийг ч мань
“мэргэд” сонсоогүй байж л дээ, ёстой л онгон дагшин “эрдэмтэд” байжихуй.
Тэд экология гэдэг үгийг шууд экономия гэж гөрдөн ойлгосон аж, тэд байгаль орчин гэхээр шууд л
цаг агаарын мэдээ гэж хөрвүүлэн бодсон аж. Yүний “ач буянаар” эрдэм шинжилгээний суурь
хүрээлэнгүүдээ одоогийн офицеруудын ордны урд, нийслэл хотын автомашины зүүн орц, гарцын
уулзвар их тойруу дээр байрлуулж чадсан байна. Ёстой л эрх чадал заасан хэрэг . . .?
Дэндүү их нүргээнтэй, хорт хий тунардаг, салхивч онгойлгох нь хориотой . . ., ийм л орчинд манай
эрдэмтэд ном бүтээж сууна, оюуны эко орчин нь алдагдсан газарт хүний оюун тархи сайн ажиллах
болов уу?, сайн бүтээл туурвихад сайхан эко орчин хэрэгтэй бус уу?
Одоогийн манай ШУА-г шинэ санаачлага багатай, сэтгэлгээ нь хуучирсан гэж хүмүүс өө сэв хайдаг.
Хэрвээ энэ нь үнэн бол түүнийг хүмүүстэй нь холбохоосоо илүүтэй тэдний ажиллаж буй эко
орчинтой нь холбож тайлбарлах учиртай биш биз!!!
Бохир орчинд бохир амьтад үрждэг. Yүнчлэн бохир орчин бохир сэтгэлгээг тэтгэнэ. Ингээд
бодохоор, ШУА-н нэгдсэн хүрээлэнгийн эко орчин нь сэтгэлгээний хоцрогдолыг тэтгэгч үүр болж
байж ч мэдэх нь. Yүнд сайхан сэтгэлтэй, чин их зүтгэлтэй эрдэмтэд буруугүй ээ, үүнд оюуны эко
орчных нь доройтол буруутай.
• "KAIST-Daejeon хотын дэргэд 1971 онд байгуулагдсан, одоогийн байдлаар 1,157,030 метр квадрат
талбай бүхий хотхонтой, хэд хэдэн салбар сургууль, судалгааны төвүүд, хүрээлэнгүүдтэй. 3өвхөн
компаниудаас 2002 оны байдлаар 838 сая америк долларын судалгааны тэтгэлэг авч байсан, БНСУ-
ын ШУ ба технологийн уураг тархи болох зорилттой (KAIST vision 2012), ASIA WEEK сэтгүүлийн
Азийн TOP 50 их сургуулийн жагсаалтыг 2002 онд тэргүүлсэн." - Admin.

70. • Нэгэн зүйл: Лев Толстой юу гэж хэлсэн бэ?
Их зохиолч Лев Толстой хавар, зун, намрын 9 сарыг өөрийн эдлэн “Ясная поляна”-даа ард олныхоо дунд
өнгөрөөдөг, өвөл нь Москвад буй модон байрандаа бичиг номоо нухдаг байжээ. Тэрвээр “Би зохиол бүтээлээ
хөдөө газар, агаар усныхаа дэргэд л бичдэг, харин Москвад ирэхээрээ бичсэн зүйлдээ найруулгын төдий л
засвар хийдэг” гэж хэлсэн байдаг.
Өгүүллийн энэ хэсгийг би хотоос гадна, уулын аманд усны дэргэд бичив, цаг л суув шив, хотын төвд ч (МУИС,
ШУТИС, МУБИС, ЭМШУИС-д) юмуу их утааны дор (ШУА-н Нэгдсэн хүрээлэнгийн байранд) бол 10 цаг суухад ч
үүнийг бичихгүй л дээ, учир нь тэнд оюуны экологи алдагдсан . . .
Нэгэн зүйл: Анхны сургууль байгуулж, нийслэлдээ гадны хүнд үзүүлэх ганц юмтай больё, хотынхоо яг төвд нь
их сургуулиа баръя гэсэн 1940 оны үеийнхнийхээ сэтгэлгээг ойлгож болно, харин эрдэм шинжилгээний
хүрээлэнгүүдээ одоогийн офицеруудын ордны урд төвлөрүүлье гэсэн 70-аад оны эрдэмтдийн сэтгэлгээг би
ойлгохгүй байна. Би тэдгээр эрдэмтдийг “дарга эрдэмтэд” гэж цоллоё. Дарга-эрдэмтэд дан даргаас ч дор, дан
эрдэмтнээс дор, тун аюултай, бас л монголын өвөрмөц үзэгдэл юм даа. Дарга нь дарга шигээ, эрдэмтэн нь
эрдэмтэн шигээ байвал зүгээрсэн.
Нэгэн зүйл: ШУА болон их сургуулиудын менежментийг өөрчлөе, эко орчинг нь сайжруулъя гээд санаа бодлоо
хэлэхээр хариуд нь өөр илүү оновчтой санаа оноо гаргаж уралдахын оронд уцаарлан эсэргүүцэж, чи өөрийгөө л
бөөцийл, бид хэдийн юманд бүү оролц гэж уцаарладаг болжээ.
ШУА, их сургуулиуд нь хэдэн хүний хувийн өмч байх нь л дээ. Оюуны экологи нь доройтсон орчинд он удаан жил
бүгсэний гай энэ буюу.
Хоёр. Монгол дахь Оюуны экологийн нийгмийн тал.
Энэ хэсэгт Монгол оронд ОЮУН хөгжих нийгмийн нөхцөл байдал ямар байгааг хэлэлцэх юм. Монголын төр
монголын нийгмийг оюунжуулах талаар өмнөх зуунд хэрхэн анхаарч байсан, тухайлбал өөдтэй өнгөтэй хэдийгээ
ямар алдар-цол өгч яаж хааш нь харуулсан, ар дагз руу нь хэд буудсан, яс нь хаана хаанаас бөөн бөөнөөрөө гарч
оршуулах онголох гээд хичнээн их ажил уддаг … Одоо ямар байдалтай байгаа, тухайлбал, уралддаг морины хүч,
ухаант хүний оюуны үнэлэмж хоёр ялгаатай болсон эсэх, хэн хэн үүнийг араас нь өөгшүүлэн турхирдаг, тэр нь
хэнд ашигтай болох, цаашид бид яавал зохих вэ?, тухайлбал, ямар ахиц дэвшил байгаа, яаж хадгалах хөгжүүлэх
гээд олон асуудлыг хөндөх ёстой. Цаг нь ч болсон. Нийгмийн сэтгэлгээний хоцрогдлыг ашиглан өөртөө нэр олох,
улс орноо уруудуулах үйлдэл олонтаа давтагдах болов. Yүнийг таслан зогсоож байж Монгол орноо оюуны эко
орчин сайжрана, нийгмийн талаасаа шүү. Энэ сэдвээр уншигчдынхаа санаа бодлыг эхлээд сонсьё гэж бодлоо,
тэгээд танд үг хэлэх боломж олгож байна.

71. ЛЕКЦ. 7 ЭКОЛОГИЙН
ЭТИКА /ЁС ЗүЙ/
1. Экологийн харилцаа
2. Ёс зүйн таван үндсэн дүрэм зарчимууд
3. Үүсэл
4. Экологийн ёс зүйн деонтологи үндэслэл
5. Экологи ба сансрын ёс зүй
6. Тогтвортой хөгжлийн онолын түүхээс
7. Тогтвортой хөгжлийн 4 үндсэн нөхцөл

72. 1. Экологийн харилцаа
• Ёс зүй, ёс суртахуун
• Хүмүүсийн ёс суртахуун: бичигдээгүй хууль, хэм хэмжээг хэрхэн биелүүлж
байгааг илэрхийлдэг. Нийгэм оршин тогтонохын тулд хүмүүс ямар байх
вэ? Үүнд эерэг хандлага нөлөөлдөг. Ёс суртахууны дэвшил.
• Эко этика хүн болон байгалийн хоорондын харилцааны ёс зүйн
асуудлуудыг авч судалдаг хэрэглээний салбар юм. Хүн байгальтай
харилцаж ирсэн нийгмийн хэв маяг оршин ирсэн.
• Эд хав хүчээ гайхуулж адгуус амьтаныг устгах
өөрсдийн сонирхол хүслээ хангахын тулд мод
хөрөөдөх гэх мэт
Ёс суртахуунгүй харилцаа
• Ашиг тусыг хичээж байгалтай харилцаж байгаа бүхий
л үйлдэл. Жишээ нь самар түүж зарах
Утилитарь харилцаа
• Байгалийг танин мэдэх зорилгоор хийж байгаа олон
үйлдэлүүд, мөн хор хөнөөл учруулаад байгаа зүйлтэй
тэмцэж байгаа төрөл хэлбэрүүд багтана.
Шинжлэх ухааны үүднээс
харилцах
• Сүргийн бүтцийг хадгалах, олон төрлийн зүсмийн мал
маллагаа г.м
Гоо зүйн хэрэглээ таашаалаа
хангах зорилгоор хандаж
байгаа харилцаа БУЦАХ

73. Экологийн харилцааны хэв
маягууд
Байгалтай хүн харилцах харилцааг тайлбарладаг
гурван үзэл хандлагын чиглэл байдаг
• Хүн төвтэй /Антропоцентрист/
• хүн байгалийн харилцаанд хүний үүргийг илүүд тавьдаг. Хүн
байгалийг захирах ёстой .
• Байгаль төвтэй /Биоцентрист/
• хүн өөрөө байгалийн бүтээгдэхүүн юм. Эртнээс энэ үзэл нь
философичидийн дунд байдаг байсан бөгөөд шашины олон
урсгалд энэ үзэл нь тусгалаа олсон байдаг. Манай монголчууд
эртнээс байгалтайгаа уялдуулж харицаж амьдрадаг байсан.
• Гуманист хэв маяг /Экоцентрист/
• байгаль ч хүний ч сайн сайхан байдлыг хангах гэсэн чиглэл юм.
Байгалийг гэмтээхгүй хор хохирол учруулахгүй хүнд ашигтай
хүнд хор хохиролгүй байх. Шинэ соёл иргэншил

74. • Хүн төвтэй харилцаа
/Антропоцентрист/
Адамыг бүтээсэн
нь
/Микеланджело/

75. Байгаль төвтэй /Биоцентрист/

76. 2. Ёс зүйн таван үндсэн дүрэм зарчмууд
1. Хор хөнөөл бүү учруул
2. Хөндлөнгөөс бүү оролц
3. Ёс журамтай бай
4. Байгалийн хуулийг сахь
5. Учруулсан хохиролоо нөхөж бай

77. Дээрх зарчимууд үндсэн таван
дүрэм гаргадаг
1. Өөрийгөө хамгаалах- хүн өөрийн амь нас эрүүл
мэндээ гарцаагүй хамгаалах үед байгалийн эрхийг
зөрчиж болно.
2. Шудрага хувиарлалтын дүрэм- Хүн байгаль хоёрын
хоёуланд нь ашигтай байлгах
3. Пропорциональ-Байгалийн амин чухал ашиг
сонирхол хүний амин чухал ашиг сонирхол
зөрчигдсөн тохиолдолд байгальд илүү эрхийг олгох
4. Хамгийн бага хор хөнөөл учруулах- байгалийн хувьд
амин чухал хүний хувьд амин чухал биш боловч
чухал байгаа үед байгальд илүү эрхийг олгох
5. Нөхөн төлөөс шудрага байх дүрэм
БУЦАХ

78. 3. ЭКОЛОГИЙН ЁС ЗҮЙН
ҮҮССЭН ШАЛТГААН
Цºìèéí çýâcýãëýëèéã ø¿¿ìæèëæ Òoìècò ôèëocoôи
Äýëxèéí ýêocècòeìä aþóë ó÷póóëæ, x¿pýýëýí áóé op÷èíä xèìèéí
áoxèpäoë ó÷póóëæ áaéãaaã ýcýpã¿¿öýí ¿¿ccýí “íoãooíòoí” áa
“aëüòepíaòèâ òexíoëoãèéí òºëºº”xºäºë㺺í
óíaãaí áaéãaëèéã x¿íäýëæ xaäãaëax, ò¿¿íä çoxèöcoí òexíèê
¿éë aæèëëaãaa ÿâóóëax áoëoí ¿¿íòýé òºcòýé ºpíºäèéí áóc
(áóääèçì, òaoçì, èíäóèçì ã.ì) ¿çýë oíoë

79. Хүний амьдралын үе шат ба биоэтик
Эхэн
үе
• ¯p xºíäºëò in vitro (xópóóí øèëýíä) ¿p òoãòooëò, ¿p
xºâpºëòýé xoëáoo á¿xèé òópøèëò çýpýã íü x¿íèé aìüäpaëûí
ýxíèé ¿eä xaìaapía
Дунд
ид үед
• Ýì÷ ºâ÷òíèé xapüöaa, ºâ÷òíèé íóóöûã xaìãaaëax, ºâ÷òíèé
çºâøººp뺺p ýì÷èëãýý xèéx çýpýã íü x¿íèé aìüäpaëûí èä ¿eä
Сүүл үед
• Ýpxòýí øèëæ¿¿ëæ cóóëãax, x¿íä ºâ÷òíèé çoâëoíã áaãacãax
¿¿äíýýc ýì òapèa xýpýãëýx, “çoxèoìoë óóøèã, ç¿px”
xýpýãëýæ áóé ¿eä ¿xëèéã òoãòoox, áoëoí x¿íèé aìüäpaëûã
ópòacãaxûí òóëä áoëoâcpoíãóé òexíèê xýpýãëýx çýpýã ¸c
cópòaxóóíû acóóäaë
БУЦАХ

80. 4. Экологийн ёс зүйн
деонтологи үндэслэл
òoäopxoé ýpxèéã x¿ëýýí
çºâøººpäºã
aìüòaä, ópãaìaë, aìüã¿é
áaéãaëèéí

81. Амьтдын хувьд
Aìüòäûí ýpxèéã xaìãaaëax
òópøèëòaä xýpýãëýxèéã
çoãcoox,
Ìýäpýx ÷aäâapòaé áócaä
aìüòäaä oíö xýpýãã¿é ¿eä
ºâòãºx, çoâooxûí ýcpýã
xºäºº aæ axóéí
¿éëäâýpëýëèéí çapèì
òºpëèéã xopèãëox
“peãeíepaöèéí”
хөдөлгөөн
Opãaíèê ãaçap
ýäýëáýpèéí” хөдөлгөөн
БУЦАХ

82. 5. Экологи ба сансрын ёс зүй
Г
а
з
р
ы
н
б
у
с
о
р
о
н
з
а
й
xèéìýë äaãóóëaap a÷aaëæ буй
caícpûí xaÿãäëaap”
ä¿¿pãýæ буй
cap áoëoí ãapèãóóäûã caícpûí
cóäaëãaaíû áaãaæ xýpýãcëýýp
áoxèpäóóëæ буй
БУЦАХ

83. 6. Тогтвортой хөгжлийн онолын түүхээс
• 1970 оны / Барбара Ворд, Рене Дюбы нар / “ Дэлхий ертөнцийг зөвхөн
одоогийн хүмүүс төдийгүй ирээдүй үеийнхэн амьдрахад тохиромжтой газар
байлгахын тулд юу хийх вэ? ” гэсэн асуулт. 20-р зууны сүүлийн 30-аад жилийн
турш Стокгольмд / 1972 /, Рио – Де Жанейрод / 1992 /, Иоханнесбургт / 2002 /
Дэлхийн хөгжлийн загварыг тогтвортой хөгжил гэж тогтоосон байна.
• Риогийн уулзалтаар тогтвортой хөгжлийн 3 тулгуур баганыг эдийн засаг,
хүрээлэгч орчин ба нийгэм гэж тодорхойлсон. Эдийн засаг нь бараа
үйлчилгээгээр зах зээлийг хангаж эрүүл эдийн засгийг дэлхий дахинд
бүрдүүлсэнээр тэр нь эргээд нийгэм болоод хүрээлэч орчинд үйлчлэх болно гэж
үзсэн. Хүрээлэгч орчин нь үндсэн тулгуур болоыг хүлээн зөвшөөрч
амьдралыг хангах системийг хамгаалах, нөхөн сэргээх, шинэ нөөцийг ашиглах,
хог хаягдлыг шингээх экосистемийн боломжоос хэтрүүлэхгүй байх зарчмыг
хүлээн зөвшөөрсөн. Нийгмийн хөгжилд маш өвөрмөц өөрчлөлтүүд гарч байна.
Ядуурлыг эдийн засгийн өсөлтөөр бууруулах оролдлого барууны үйлдвэржсэн
улсуудын эдийн засгийн уналттай давхацсан.
• Эдийн засгийн либералчлах үйл явц эрчимжихийн хэрээр хүч чадлын ихэнх
хэсэг нь үндэстэн дамжсан корпорацуудад шилжсэн байна.
БУЦАХ

84. Тогтвортой хөгжил: явцуу утга: Хүний
хэрэгцээг экосистемийн даацад тохируулан хангах зарчим.
экосистемд нийцтэй үйл ажиллагаа
• 1-рт : байгалийн нөөцийн хэрэглээний хэмжээ ба нөхөн сэргээлт
• 2-рт : сэргээгдэхгүй эх үүсвэр
• 3-рт : сав шимийн шингээх чадвар
• 4-рт : байгалийн сэргээгдэх нөөцийн хэрэглээний өсөлтийг түүний
хаягдлыг дахин боловсруулж ашиглах боломжоос хэтрүүлэхгүй
байх
• 5-рт : үйлдвэрлэл эдийн засгийн үр ашиг ба нийгэм экологийн үр
дагавар
• 6-рт : хөгжлийн аливаа үйл ажиллагааны стратегийг
боловсруулахдаа эдүгээ үеийнхээ хамт ирээдүйн үеийнхнийхээ
сонирхлыг давхар бодолцож байх зэрэг болно.

85. • өргөн утга нь иргэншлийн оршин тогтнол
• Босоо чиглэл: нь хувь хүн, нутгийн экосистем, улс үндэстэн,
дэлхийн түвшинг хамруулан шаталсан судалгаа юм.
• Хэвтээ чиглэл нь эдийн засгийн, нийгмийн, экологийн, технологийн,
соёлын хэмжигдэхүүнийг босоо үе бүртэй холбох судалгаа юм.
Явцуу болон аль ч утгаар нь авч түүний босоо хэвтээ ямар ч
чиглэлээр судлахад бүгд харилцан уялдаатай байна. Эндээс
үүдээд тогтвортой хөгжил аюулгүй байдлын холбоог харж болно.
Аюулгүй байдал гэдэг нь хүн ба нийгэм, сав шимийн гадаад,
дотоод нөлөөллөөс хэрхэн хамгаалагдсан болон тэр нь хүрээлэгч
орчин ба нийгэмд сөрөг үр дагавар учруулж болзошгүй тухай
ойлголт юм.
• Аливаа системийн дотоод зөрчил нь байж болох эрсэдлийн
хүрээнээс халихгүй зохицуулагдахаар байвал тийм системийг
тогтвортой гэж үзэж болно. Эндээс аюулгүй байдал гэдэг
ойлголт гарч ирнэ. Цэрэг, улс төрийн зөрчил, эдийн засгийн хямрал,
улс төрийн тогтворгүй байдал, экосистемийн сэргэшгүй эвдрэл
зэрэг нь бүгд тухайн системийн аюулгүй байдал алдагдасны
илэрхийлэл.

86. Амьдралын чанар
• Хүний дундаж наслалт, боловсролын, эрүүл мэндийн
соёлын, амралтын хүнсний зэрэг зардлын хэмжээний
үзүүлэлтийг хамааруулдаг. Үзүүлэлтүүд өсч байвал
амьдралын чанар сайжирч байгаль орчны чанар сайн
байна гэсэн үг.
• Дээрхийг нэгтгэн дүгнэвэл “ тогтвортой хэгжил гэдэг
нь байгаль нийгмийн аль ч түвшиний , ямар ч
төвөгтэй системийн хөгжлийг хангахдаа түүний
аюулгүй байдлыг хадгалж, өнөөгийн болон хойч
үеийнхээ амьдралын чанарыг хэвийн түвшинд байлгах
үйл явцыг хэлнэ”

87. Тогтвортой хөгжлийн 3 тулгуур багана
БУЦАХ

88. Тогтвортой хөгжлийн 4 үндсэн
нөхцөл
1. Өнөө үеийн хүмүүсийн амьдралын чанарыг
дээшлүүлэх /материалын болон оюун санааны бусад
хэрэгцээ/
2. Боломжийн хэмжээнд шударга байх /өнөөгийн болон
ирээдүйн үеийнхний хэрэгцээнд/
3. Экосистемийн боломжид /хязгаарлалтад/ бодитой
/хүндэтгэлтэй/ хандах
4. Ирээдүй үеийнхэнд хэрэгцээгээ хангах боломжийг
үлдээх

89. Тогтвортой хөгжлийн хөрөнгийн талаар
“Зөөлөн” ба “Хатуу” үзэл
• “Зөөлөн” үзэл: байгалийн нөөц давуу байр эзэмшдэггүй бөгөөд хүрээлэгч орчин нь
биосфера+ноосфера/ хөрөнгийн нийлмэл хэлбэр болно.
• “Хатуу” үзэл: хөрөнгийн хэлбэрүүд бие биенээ орлох боломжгүй гэж үздэг. Озоны давхарга, байгалийн
төрөл зүйл зэрэг байгалийн хөрөнгийн зарим хэлбэр алдагдвал хүмүүний амьдралд хохирол учруулж
болзошгүй.
• “ Худалдаж авч болдоггүй ” эсвэл “ Худалдаж болдоггүй ” хөрөнгийн төрөл бас байдаг.
• Хөрөнгийн хатуу ба зөөлөн үзлийг шийдвэр гаргахад яаж ашиглах талаар 3 янзын арга байна.
• “ Хож-хож-бас дахин хожих ” агуулга шийдвэр: Шийдвэрийн давуу тал нь тогтвортой хөгжлийн
зорилготой нийцэж дараах шаардлагыг хангасан байна.
– Өнөө үеийнхний материаллаг хэрэгцээг сайжруулж.
– Хүрээлэгч орчныг сайжруулж, аливаа асуудлыг шийдвэрлэх боломжийг
нэмэгдүүлэх
– Өсөн нэмэгдсэн хөрөнгийг ирээдүйд шилжүүлнэ.
• Энд үнэхээр 3 давхар хожоо гарч шаардлагыг бүрэн хангаж байна.
• “ Солилцоо ” – ны агуулгатай шийдвэр: Ашиг хонжоо алдагдлын аль алинаас нь хамаарна. Ашиг
хонжоо нь хангалттай байвал алдагдлаа нөхөөд цааш үргэлжлэнэ. үүнийг солилцооны бүс гэх бөгөөд
шийдвэр гаргахын тулд зөвшөөрөгдсөн бүс хэрэгтэй.
• “ Явуургүй ” шийдвэр: Байгалийн нөөцийг сүйтгэх, хүний эрх зөрчих зэрэг хязгаарлалтын хүрээнд
явагдахаар байвал хэрэгжих боломжгүй, явуургүй болж мухардалд орно.
• Үүнээс үндэслэн Тогтвортой хөгжил гэдэг ойлголт бол сав шимийн болон оюун шимийн экологийн
тэнцвэрийг хангаж цэвэр ариун орчинд эрдэм боловсролтой, эрх чөлөөтэй, эрүүл саруул амьдрах
үйлдвэрлэл хэрэглээний болон соёл иргэншлийн шинэ зарчим юм.

90. Мянганы тунхаглал
2000 оны 9 дүгээр сард Нью-Йорк хотноо дэлхийн 191 үндэстний 147төр засгийн тэргүүнүүд Нэгдсэн үндэсний
Мянганб Тунхаглалыг баталжээ. Мянганы хөгжлийн зорилтууд нь НҮБ, Дэлхийн банк, Олон улсын валютын сан,
олон улсын эдийн засаг хөгжлийн байгууллагууд харилцан тохиролцсоны үндсэн дээр томъёолсон 8 зорилго, 18
зорилт тэдгээрийн хэрэгжилтийг хянах 48 шалгуур үзүүлэлттэй юм.
• Мянганы хөгжлийн зорилтууд
• Зорилго 1. Хэт ядуурал, өлсгөлөнг бууруулах
• Зорилт 1: Амьжиргааны баталгаажих түвшнээс доогуур орлоготой иргэдийн
• эзлэх хувь хэмжээг 1990-2015 онд 2 дахин бууруулах
• Зорилт 2: Өлсгөлөнд нэрвэгдсэн хүмүүсийн тоог 1990-2015 онд хоёр дахин бууруулах
•
• Зорилго 2. Бүх нийтээр бага боловсрол эзэмших
• Зорилт 3: 2015 он гэхэд бүх охид, хөвгүүдэд бага боловсрол олгох
•
• Зорилго 3. Хүйсийн тэгш байдлыг дэмжин хөгжүүлж, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг
нэмэгдүүлэх
• Зорилт 4: Хүйсийн ялгааг 2005 он гэхэд бага болон дунд боловсролд,
• 2015 он гэхэд бүх шатны боловсролд арилгах
•
• Зорилго 4. Хүүхдийн эндэгдлийг бууруулах
• Зорилт 5: 1990-2015 онд 5 хүртэлх насны хүүхдийн эндэгдлийг
• гуравны хоёроор бууруулах
•
• Зорилго 5. Эхчүүдийн эрүүл мэндийг сайжруулах
• Зорилт 6: Нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн шаардлагатай тусламж үйлчилгээг зохих насны хүн
бүрт хүргэж, 1990-2015 онд эхийн эндэгдлийг дөрөвний гурваар бууруулах

91. • Зорилго 6. Хүний дархлалын халдварт вирус/Дархлалын олдмол
• хам шинж (ХДХВ/ДОХ) болон бусад өвчинтэй тэмцэх
• Зорилт 7: 2015 он гэхэд ХДХВ/ДОХ өвчний тархалтыг зогсоож, бууруулж эхлэх
• Зорилт 8: 2015 он гэхэд сүрьеэ өвчний тархалтыг зогсоож, бууруулж эхлэх
•
• Зорилго 7. Байгаль орчны тогтвортой байдлыг хангах
• Зорилт 9: Тогвортой хөгжлийн зарчмуудыг улс орны бодлого, хөтөлбөрүүдэд
тусгаж, байгалийн нөөцийн хомсдлыг арилгах
• Зорилт 10: 2015 он гэхэд баталгаат ундны ус хэрэглэж чадахгүй
• хүмүүсийн хувь хэмжээг 2 дахин бууруулах
• Зорилт 11: 2020 он гэхэд орон байрны нөхцөл муу хүмүүсийн аж байдлыг
мэдэгдэхүйц сайжруулах зорилтыг хангах
•
• Зорилго 8. Хөгжлийн төлөө дэлхий нийтийн түншлэлийг хөгжүүлэх
• Зорилт 12: Нээлттэй, дүрэм журамд тулгуурласан, урьдчилан тооцож болохуйц,
үл ялгаварлан гадуурхах худалдааны болон санхүүгийн тогтолцоог цаашид
хөгжүүлэх
• Зорилт 13: Далайд гарцгүй Монгол орны онцгой хэрэгцээ шаардлага
• Зорилт 14: Гадаад өрийг урт хугацаанд тогтвортой болгох үүднээс үндэсний
• болон олон улсын хэмжээнд арга хэмжээ авах замаар хөгжиж буй орнуудын
өрийн асуудлыг иж бүрнээр шийдвэрлэх
• Зорилт 15: Хөгжиж буй орнуудтай хамтран залуучуудад зориулсан аятай,
бүтээмж өндөртэй ажлын байр бий болгох стратеги боловсруулж, хэрэгжүүлэх
БУЦАХ

92. Орчин үеийн глобаль экологийн
хямрал дахь монгол улс
1. Орчин үеийн глобаль экологийн хямрал
2. Монгол улс- экологийн асуудалд
Лекц 8

93. 1. Орчин үеийн глобаль экологийн
хямрал
• 20-р зуунд дэлхийн хүн ам 3,1 тэрбумээр өссөн. Үйлдэрлэгдсэн
бүтээгдэхүүний хэмжээ 350 дахин, цэвэр усны хэрэглээ 11
дахин, хагалсан талбай 2 дахин, цөлжсөн газрын га 150 сая, ой
модны талбай 7,5 сая багассан байна. Бүх ургамал амьтаны
20% нь усдаж хорогдсон. Эвдрээгүй газар 37 сая км газар
байна. 40% нь байгалийн цэвэр бүтээгдэхүүн авч хэрэглэдэг.
Үүнээс 10% ийг нь ашиглаж бусад нь хог хаягдал болдог.
Техник 2 дахин өссөн үүнээс хүчин чадал нь 12 дахин өссөн.
Хуурай газар 15% иар багассан.
• НҮБ-ийн хийсэн тоогоор сүүлийн таван жилд өлсгөлөн байгаа
хүмүүс 2 саяаар өссөн. Нийт хүн амын 1/3 нь өлсгөлөнд
нэрвэгдэж байна. Дэлхийн зарим нутагт хүмүүс экологийн
бүсийн шилжилтээс болж сүйрлийн ирмэгт тулаад байна.

94. • Дэлхийн эдийн засгаас байгальд үзүүлж буй сөрөг нөлөө:
• Далай тэнгис-жилд дундажаар 30 сая тн. нефть хаягддаг. 6 сая
тн. фосфатаар бохирддог.
• Цэвэр ус - 50мкв цэвэр усны нөөц хорогдож байна.
• Агаарт жилд дундаар 5 миллиард СО2 г цацаж байдаг.
• Хүрээлэн буй орчин- минутанд 20 га-гаар ойг устгаж байгаа.
Минутанд 44 га-гаар хөрс ашиглалтаас гарч эвдэрч байна.
• Говь цөлд хуурай газрын 20%, 1000 төрлийн сээр нуруутан устах
болсон. 25000 мянган төрлийн ургамал устах болоод байгаа.
Цацрагт идвэхт бодис дэлхийд 95 туршилтийн газар байдаг.
Цөмийн зэвсэг байгаагийн 25% нь дэлхий дээр байгаа. Дэлхий
дээр гардаг гамшиг 4 дахин өссөн. Үер 32%, хар салхи 30%, ган
22%, галт уул, газар хөдлөлт 10% эзэлдэг. Өндөр хөгжилтэй
оронд учирч байгаа хохиролын хэмжээ нэг хүнд 1000$, хөгжиж
байгаа оронд 900$.

95. Дэлхий дахины экологийн үндсэн
асуудлууд:
• Цаг уурын өөрчлөлт- агаарын бохирдол асар их болж байгаатай
холбоотой. Сүүлийн 6 зууны туршид 20-р зуун хамгийн дулаан. 2100
онд дулаарал 1-20С нэмэгдэнэ. Агаарт ялгарч байгаа СО2 60% хүрнэ.
Үүний АНУ-гийн хаягдал 2015 онд 25% хүрнэ.
• 20-р зуун дуусахад дэлхий дээр 22 сая төрлийн ургамал, амьтан
байсан. 1/3 нь ойрын 30 жилд устх хандлагатай. Үүний 3/4 нь шувуу,
1/4 нь хорхой шавьж байна. Гол шалтгаан нь ХАА технологи хөгжөөгүй
байдал, далай тэнгисийн бохирдол юм. Дэлхий дээр 76 орон ой модоо
хүчтэй устгасан. ОХУ, Канад, Бразилд ой модны ихэнх хувь байдаг.
1990 онд глобал эко фонд гэж байгуулагдсан. 7 жилийн хугацаанд 2р
миллард доллорыг зөвхөн экологийн асуудалд зарцуулсан.
• Хөрсний эвдрэл, цөлжих процесс-одоогийн байдалаар 100 гаруй улс
орон цөлжиж байгаа. 2015 онд дэлхийн хуурай газрын 25% цөлжинө.
• Антрактид тивийн асуудал- 1959 онд антрактид тивийг хамгаалах
гэрээ.
• Далай тэнгис-1994онд далай тэнгисийн экологийн асуудлын чанарын
талаар хууль.