өахөа

1. www.emust.edu.mn
Мэдээллийн Технологийн
хэрэглээ - I
ВИРТУАЛ ТЕХНОЛОГИЙН ТЭНХИМ,
Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
Код: U.IT101

2. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
IT101- Мэдээллийн Технологийн хэрэглээ - I
Байгууллагын үйл ажиллагаа, хууль эрх
зүйн асуудал
/ Corporate activities and Хууль эрхзүйн
асуудал/
2
Мэдээллийн технологийн хэрэглээ номны 231-261 хуудас

3. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Агуулга:
3
3
1
Удирдлага зохион байгуулалт
Асуудал шийдвэрлэх аргууд
Үйл ажиллагааны судалгаа, үйлдвэрлэлийн
инженерчлэл
2
4 Хууль эрхзүйн асуудал

4. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
1. Management and organization/Удирдлага зохион
байгуулалт/
Байгууллага нь зохион
байгуулалтын үр дүнд бий болох
бөгөөд өмнөө тавьсан зорилгоо
хэрэгжүүлэх тулд үйл ажиллагаагаа
зохион байгуулдаг өвөрмөц хэлбэр
бүхий систем юм.
Байгууллага гэдэг нь тодорхой
зорилгод хүрэхийн төлөө үйл
ажиллагаагаа чиглүүлж байгаа
бүлэг хүмүүсийн нэгдэл юм. .
4

5. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
1.1 Corporate activities/Байгууллагын үйл ажиллагаа/
Байгууллагын үйл ажиллагааг амжилттай авч явахын тулд
байгууллага юун дээр оршин тогтнох болон түүний үнэ
цэнийг маш сайн ойлгосон байх нь чухал юм. Хэрвээ
эдгээрийг тодорхойлж чадаагүй бол байгууллагын үйл
ажиллагаа тодорхойгүй болно.
Байгууллагын ажилчид хэдийгээр шаргуу ажиллаж байсан
тэдгээрийг зөв чиглүүлж өгөхгүй бол тэдний хүчин зүтгэл үр
дүнгүй болно. Зорилгоо зөв тодорхойлж хариуцлагаа
ухамсарлах байгуулагын үйл ажиллагаа сайн явагдах үндэс
юм.
5

6. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Бид ямар байхыг
хүсдэг
АЛСЫН ХАРАА
Яагаад бид оршин
тогтнох ёстой
ЭРХЭМ ЗОРИЛГО
Бид юунд итгэх
ёстой.
ҮНЭТ ЗҮЙЛС
Бид юунд хүрэхийг
хүсэж байна.
ЗОРИЛГО

7. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
АЛСЫН ХАРАА
Судалдаанд сууриласан МОНГОЛЫН
НЭЭЛТТЭЙ их сургууль болоход оршино.
7

8. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
ЭРХЭМ ЗОРИЛГО
Мэдээллийн технологийн хөгжлийн эрин үед
боловсролын хэрэгцээг ОРОН ЗАЙ,
ЦАГ ХУГАЦААНААС төдийлөн шалтгаалахгүйгээр
ХҮРТЭЭМЖТЭЙ, НЭЭЛТТЭЙ, ЧАНАРТАЙ,
ҮР АШИГТАЙ хангах тогтолцоо бүхий
сургалтын орчинг бий болгоход оршино.
8

9. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
ХҮНДЛЭЛ Бие биеэ, оюутнуудаа халамжлан
хүндэлж, бусдыг хөгжиж,
боловсроход дэмжих
ЭЕРЭГ ХАНДЛАГА Бие биедээ эерэг хандлагатай
байх
СУРАЛЦАХ Мэдлэгээ тэлж, хүн ёсны харилцааг
дээдлэх
ЭРХ ЧӨЛӨӨ Үнэнийг эрэлхийлж, түүнийгээ
илэрхийлэх
МАНЛАЙЛАХ Нэгдмэл байж, боломжгүй зүйл гэж
байхгүйг ойлгож, ойлгуулах
ХАРИУЦЛАГА Хүн бүрийн боловсролд хувь
нэмрээ оруулах
9

10. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
1.1.1 Corporate philosophy and corporate objective
/Байгууллагын үзэл баримтлал ба зорилго/
10
Байгууллагын үйл ажиллагааны гол зорилго нь ашиг олох,
нийгэмд хувь нэмрээ оруулах явдал бөгөөд энэ нь
үндсэндээ өөрчлөгдөхгүй гэсэн зарчимтай байдаг.
Гэсэн хэдий ч, байгууллага нь нийгмийн уур амьсгал,
технологи болон бусад хүчин зүйлүүдийн өөрчлөлтүүдийг
даган өөрчлөгддөг. Байгууллага өөрийн үзэл баримтлал
болон зорилгыг биелүүлэхийн тулд дээрх өөрчлөлтүүдэд
дасан зохицох чадавхийг хөгжүүлэх урт хугацааны
төлөвлөгөөтэй байх ёстой.

11. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
CSR (Corporate Social
Responsibility) нь байгуулагын
нийгэмд гүйцэтгэх ёстой үүрэг
хариуцлага буюу нийгмийн сайн
сайхны төлөө сайн дурын үндсэн
дээр явуулах үйл ажиллагаа юм.
11
1.1.2 Corporate social responsibility/Байгууллагын
нийгмийн хариуцлага/
Байгууллага хариуцлагатай байгаагийн хамгийн чухал
үзүүлэлт нь хамтран ажиллагч, хэрэглэгчид, олон нийтэд
тайлангаа үнэн зөвөөр мэдээлэх юм.

12. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Харин тогтвортой хөгжилд чиглэсэн үйл ажиллагаа эрхлэх нь
нийгэмдээ оруулж буй байгууллагын хувь нэмэр болно.
Монгол Улсын Засгийн газар, МҮХАҮТ-аас хамтран жил бүр
“ТОП-100 ААН” шалгаруулах шалгаруулалтын нэг үзүүлэлт нь
БНХ. Аж ахуйн нэгжүүдийг шалгаруулахдаа олон улсын
хэмжээнд харгалзан үздэг байгаль орчинд хэр ээлтэй үйл
ажиллагаа явуулдаг, ядуурлынг бууруулах, боловсролын
салбарт хэрхэн анхаарч буй зэрэг шалгуураар эрэмбэлдэг
байна.
12
1.1.3 Corporate social responsibility/Байгууллагын
нийгмийн хариуцлага/

13. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
 Ажилчин
 Албан хаагчид
 Бараа бүтээгдэхүүн
 Эд хөрөнгө
 Мөнгөн хөрөнгө
Шийдвэр гаргахад нөлөөлөх
 Баримт бичиг
 Өгөгдлүүд
Хүний нөөц
Барааматериалыннөөц
Санхүүгийн нөөц
Мэдээллийннөөц
1.2. Management resources/Удирдлагын нөөц/

14. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
1.3 Business management/Бизнесийн удирдлага/
Бизнесийн удирдлага нь байгууллагын зорилгыг биелүүлэхийн
тулд байгууллагын нөөцийг зөв тохируулах явдал юм.
Байгууллагын нөөцийн хэрэглээг нэмэгдүүлэх нь маш чухал
байдаг.
Байгууллага зорилгоо биелүүлэхийн тулд PDCA /циклийн
ашигладаг. Энэхүү 4 шатлалт аргыг хэрэгжүүлснээр
бүтээгдэхүүний чанар болон үйл ажиллагаа тогтмол
сайжирдаг. ТХШҮ аргыг давтан гүйцэтгэх нь бизнесийн
удирдлагыг сайжруулах үндэс болдог.
14

15. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Plan
DoCheck
Act
 Зорилгоо тодорхойл
 Үйл ажиллагаагаа төлөвлө.
 Төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх
 Үйл ажиллагаагаа гүйцэтгэх
 Үйлдлийг засварлах
 Ялгааг шинжлэх
 Бодит үр дүнг судлах
 Үр дүнгүүдийг харьцуулах
PDCA/ДЭМИНГИЙН ЦИКЛ

16. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
1.4 Organizational structure of a corporation
/Байгууллагын бүтэц зохион байгуулалт/
16
Байгууллага нь ашиг олох зорилгоор үйлдвэрлэл, үйлчилгээ,
борлуулалт гэх мэт эдийн засгийн үйл ажиллагаа явуулдаг
зохион байгуулалтын нэгж юм. Байгууллага нь төрийн болон
хувийн гэсэн хэлбэртэй байна. Удирдлагын зорилго зорилт
үндсэн чиг үүргийг хэрэгжүүлэхийн тулд байгуулсан
хоорондоо нягт уялдаатай удирдах байгууллагууд тэдгээрийн
бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн цогцыг товчоор хэлбэл байгууллагыг
бүрдүүлэгч хэсгүүдийг холбосон схемийг зохион
байгуулалтын бүтэц гэнэ.

17. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
1.4.1 Structure of a corporation /Байгууллагын бүтэц/
Байгууллагын бүтэц нь
удирдлагын шатлал нэгж
хэсгүүдийн эрх мэдлийн
босоо ба хөндлөн
хуваарилалтын үр дүнд
бий болдог.
17

18. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Дивизиональ
Салбарласан
бүтэц
•Байгууллагын бүтээгдэхүүн үйлчилгээний чиглэл, газар зүйн байрлал эсвэл хэрэглэгчдээр нь
бүлэглэн удирдах бүтэц юм.
Функциональ
Энгийн бүтэц
•Байгууллагыг мэргэжлийн хэлтэсүүдэд хуваах замаар тодорхой нэг төрлийн ажлыг хариуцах
чиглэлтэй нэгж хэсгүүд болгон хувааж удирдах бүтэц юм.
Матрицан
Холимог бүтэц
•Функциональ ба бүтээгдэхүүний зохион байгуулалтын хэлбэрүүдийн хосолсон бүтцийг хэлнэ.
Шаталсан
бүтэц
•Албан тушаалын гинжин хэлхээг харуулсан бүтэц юм.
Төслийн
бүтэц
•Байнгын бүтцээс үйл ажиллагааны чиглэлийн дагуу мэргэжлийн багууд болгон түр зүүр
салбарлан үүсгэсэн бүтэц юм.
18

19. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Departmental structure /Хэлтэсийн бүтэц/
Ерөнхийдөө байгуулагуудад гүйцэтгэх ажлын чиглэлээрээ
дараах хэлтэсүүд байдаг. Үүнд:
19
Хэлтэс Ажлын чиг үүрэг
Хүний нөөц
/Human resource/
Ажилд авах болон ажилчдыг сургах үйл ажиллагааг явуулна.
Нягтлан бодох бүртгэл
/Accounting/
Байгууллагын бизнесийн үйл ажиллагааг дэмжих мөнгөн хөрөнгийг
удирдана. Ө.х Байгууллагын хөрөнгийг удирдахаас гадна бизнесийн
үйл ажиллагааны үр дүнд үнэлгээ хийнэ.
Үндсэн үйл ажиллагаа
/General affairs/
Хэлтэс нэгжүүдийг удирдахаас гадна өдөр тутмын үйл ажиллагаанд
хяналт тавина. .

20. Хэлтэс Ажлын чиг үүрэг
Мэдээллийн систем
/Information systems/
Байгууллагын хүрээнд мэдээллийн системийг хөгжүүлэх, удирдах үйл
ажиллагааг явуулдаг. Системийн инженер, програмист, системийн үйл
ажиллагааны инженер зэрэг нарийн мэргэжлийн хүмүүс ажилладаг.
Маркетинг /Marketing/ Зах зээлийн судалгааг хийнэ.
20
Судалгаа болон хөгжүүлэлт
/Research and development/
Технологийн дэвшилийг нэвтрүүлэх болон шинэ бүтээгдэхүүний
судалгааг хийх .
Борлуулалт
/Sales/
Байгууллагаас нийлүүлсэн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг шууд худалдан
авагчдад худалдах болон төлбөр цуглуулах
Үйлдвэрлэл /Production/ Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх. Зарим байгууллагад үйлдвэрлэлийн хэлтэс
дотроо бараа материалын хэлтэс нь ордог.
Бараа материал /materials/ Бизнесийн үйл ажиллагаа болон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд шаардагдах
бараа материалыг бэлтгэх

21. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
2. Үйл ажиллагааны судалгаа ба үйлдвэрлэлийн инженерчлэл
/OR(Operations Research) and IE (Industrial Engineering)/
Үйл ажиллагааны судалгаа нь бизнесийн удирдлагад гарч болох
асуудалд дүн шинжилгээ хийж шийдвэрлэх арга юм.
Үйлдвэрлэлийн инженерчлэл нь үйлдвэрлэлийн салбарын үйл
ажиллагаа болон үйлчилгээг сайжруулах арга юм.
Хүний нөөц, бараа материал, мөнгөн хөрөнгө, мэдээлэл зэрэг нь
бизнесийн үйл ажиллагааг явуулахад чухал нөлөөтэй. Мөн
удирдлагын болон салбарын түвшинд асуудлыг шинжлэх,
сайжруулах, шийдвэрлэхэд маш чухал юм. Үйл ажиллагааны
судалгаа болон үйлдвэрлэлийн инженерчлэлд үйл ажиллагааг
сайжруулах, шинжлэх, шийдвэрлэхэд бүх төрлийн график,
диаграмуудыг ашигладаг.
21

22. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Аливаа үйл ажиллагааг дүрслэхдээ дараах график, диаграмуудыг ашиглана.
Үйл ажиллагаа Дүрслэл
Ажлын урсгалыг
дүрслэх
Ажлын урсгал үйл ажиллагааны гинжин холбоосыг дүрсэлнэ.
Асуудлын бүтцийг
дүрслэх
Холбоост диаграм асуудлын бүтцийг дүрслэхдээ учир шалтгаан ба үр
дагавар, зорилго ба арга зам хоорондын холбоог сумаар
дүрсэлдэг.
мод диаграм асуудлыг шийдвэрлэх арга замыг олохын тулд зорилго ,
арга замын хоорондын холбоог шаталсан хэлбэрээр
илэрхийлэх арга юм.
Харилцаа хамаарлыг
илэрхийлэх
Матрицан
диаграм
шинжлэгдсэн хүснэгтийн өгөгдлийг мөр баганад
байрлуулан асуудлын хэлбэрүүд буюу тэдгээр
өгөгдлүүдийн хамаарлыг мөр баганын огтлолцлын цэгээр
дүрсэлдэг. Эдгээр огтлолцлын цэгүүд нь асуудлыг
шийдвэрлэх үр дүнтэй санааг илэрхийлнэ.
22

23. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Хүснэгтийн үргэлжлэл
.
Үйл ажиллагаа Дүрслэл
Харилцаа хамаарлыг
илэрхийлэх
матрицан өгөгдлийн
шинжилгээ
хэд хэдэн тоон өгөгдөл болон тэдгээрийн хоорондын
хамаарлыг матрицаар илэрхийлж өгөгдлийн шинж
чанарыг тодорхойлдог.
Хугацааны
өөрчлөлтийг
илэрхийлэх
Z график Z хэлбэрийн шугамаар хугацааны чиг хандлагыг
илэрхийнэ.
Тархалтыг
илэрхийлэх
Тархалтын диаграм,
портфель
элементүүдийн тархалтыг харуулахдаа квадрант бүр
нь унаж байгаа элементийн тоог дүрсэлнэ.
Төлөвлөлт,
удирдлагыг
ашиглахад
Gantt диаграм bar-аар ажлын хуваарь болон үр дүнг илэрхийлнэ.
Хэвтээ тэнхлэгт цаг, өдөр, сар гэх мэт утгуудыг,
босоо тэнхлэгт биеэ даасан ажил эсвэл төслүүдийг
тэмдэглэнэ.
23

24. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
2.2 Job analysis and operational planning/Ажлын
шинжилгээ, үйл ажиллагааны төлөвлөлт/
Хүснэгт болон график нь өгөгдлийг шинжлэхэд ашиглагдах
бөгөөд бизнесийн үйл ажиллагааг сайжруулахад тусладаг.
Ажлын шинжилгээ болон өгөгдлийн төлөвлөлт хийх аргуудыг
дараах хүснэгтэд хураангуйлан үзүүллээ.
24

25. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
25
Үйлдэл График
Ажлын
нөлөөллийг
илэрхийлэх
Парето график буурах эрэмбээр зохион байгуулагдсан олон утгуудыг
bar графикаар, элементүүдийн хуримтлагдсан
утгуудыг шугаман графикаар хамт дүрсэлнэ.
ABC шинжилгээ хэд хэдэн элемент(бүтээгдэхүүн)-ийн ач холбогдол
болон давуу талыг тодорхойлно.
Ажлын дараалал
болон өдрийн
тоог илэрхийлэх
Суман диаграм Ажил түүнийг гүйцэтгэх хугацаа хоёрын хоорондох
дараалсан холбоог сумаар дүрсэлнэ.
Тархалтуудыг
илэрхийлэх
Тархсан диаграм Х ба Y-тэнхлэг дээр хоёр өгөгдлийн хоорондын
хамаарлыг харуулна.
гистограмм тоологдсон өгөгдөл дэх зарим бүлгүүдийн дугаараар
хуваагдсан элементүүдийг бүлэг тус бүрийн
элементийн тоогоор илэрхийлэх арга юм.

26. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
26
Олон элементүүдийг
харьцуулах болон
тэнцвэржүүлэх
Радар график хэд хэдэн элементийг харьцуулах
тэнцвэржүүлэхэд ашиглана.
Үйл ажиллагааны төлвийг
илэрхийлэх
Хяналтын график шугаман график ашиглан үйл ажиллагааны
төлөв байдлыг илэрхийлнэ.
Том, жижиг холбоосыг
илэрхийлэх
Bar график хэд хэдэн элементийг бусадтай нь
харьцуулдаг график юм.
Харьцааг илэрхийлэх Pie график графикийг бүрдүүлэгч элемент бүрийн эзлэх
хувь болон хувийн жинг илэрхийлнэ.
Хугацааг илэрхийлэх Шугаман график нэг тэнхлэгийн дагуу тоон утгуудыг
тэмдэглэж тэмдэглэгдсэн утгуудыг шугамаар
холбон дүрсэлдэг.
Таамаглалыг илэрхийлэх Регрессийн
шинжилгээ
2 өөр төрлийн өгөгдлийн хоорондын
хамааралын холбоосыг шулуун шугамаар
илэрхийлсэн тархсан диаграмаар дүрсэлнэ.
Хүснэгтийн үргэлжлэл

27. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
2.3 Decision-making /Шийдвэр гаргалт /
Компани ашигтай ажиллахын тулд үр ашигтай үйл ажиллагаа
явуулахад гарах зардлуудыг тусгасан байх шаардлагатай. Үр
дүнтэй шийдвэр гаргахад асуудал шийдвэрлэх дараах аргуудыг
ашиглаж болно.
Cause and effect diagram/Шалтгаан болон нөлөөллийн
диаграм/
Энэ диаграмын дүрслэл нь загасны араг ястай төстэй
хэлбэртэй бөгөөд тодорхой шалтгааны улмаас үүссэн
асуудлын нөлөөллийг дүрсэлнэ. Үүнийг загасны ясан диаграм ч
гэж нэрлэдэг бөгөөд олон шалтгаануудыг нэгтгэх дүрслэхэд
ашиглана.
27

28. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Cause and effect diagram /Шалтгаан болон
нөлөөллийн диаграм/
28

29. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Simulation/Загварчлал/
Загварчлал гэдэг нь бодит таамаглалын нөхцлүүдэд суурилан
бодит нөхцлийг дуурайсан туршилт юм. Загварлал хийх
дараах аргууд байна.
Linear programming /Шугаман програмчлал/
Тодорхой төрлийн асуудал шийдвэрлэхэд тодорхой
хязгаарлалтын олонлогын дор нөөцийг хамгийн үр дүнтэй
хуваарилах замыг олох загвар юм.
29

30. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Queueing theory /Дарааллын онол /
Дарааллын онол нь үйлчилгээний нөхцөлд дэх хэрэглэгчийн
хүлээх хугацаа болон дарааллийн уртад шинжилгээ хий загвар
юм.
Жишээ нь: банкны теллерийн цонх нь үйлчлүүлэгчийн ирсэн
цаг, цонхны дугаар, үйлчилгээний дундаж хугацаанд
шинжилгээ хийнэ.
30

31. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Inventory control/Бараа материалын удирдлага/
Бараа материалын удирдлага нь компанийн бизнесийн
удирдлагын үндэс суурь нь юм. Хэрвээ бараа материал хэт их
эсвэл хангалтгүй байгаа бол эрэлт ба нийлүүлэлтийн
тэнцвэрээс гарч, бараа материалын зардал хэт их нэмэгдэж,
бүх компанийг нөөцийн дарамтанд оруулна. Бараа
материалыг удирдах дараах аргууд байна.
31

32. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Kanban system/Канбан систем/
Энэ нь "JIT (Just-In-Time) system" буюу "Яг цагтаа " систем гэж
нэрлэгдэх " Канбан систем" нь хэрэгтэй үед шаардлагатай
хэмжээгээр хэрэгтэй байгаа зүйлийг худалдан авах арга юм.
Дараагийн үйлдвэрлэлийн шатанд одоогийн үйлдвэрлэлийн
шат тохирч байхаар өмнөх шатнаас шаардлагатай зүйлийг
худалдан авах замаар хамгийн багаар агуулахад хадгалдаг.
Бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэхэд үйлдвэрлэж эхлэх үеэс дуусах
үе хүртэлх хугацаа, эд ангиудын тоо ширхэгийг ажлын тайланд
дэлгэрэнгүйгээр тусгадаг.
32

33. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Materials Requirements Planning MPR/Материалын
шаардлага төлөвлөлт/
MPR нь тухайн нэг хэсгийн худалдан авах шаардлагатай тоо
хэмжээг нарийн тооцоолох үйлдвэрлэлийн төлөвлөлтийн арга
юм. Үйлдвэрлэлийн төлөвлөгөөний дагуу нэгж хэсгийн нийт
тоо хэмжээ нь тооцоологдсон байх шаардлагатай бөгөөд
цэвэр шаардагдах хэмжээ нь бараа материалд байрлуулсан
хэмжээнээс хасаж тооцно.
33

34. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Economic ordering quantity/Эдийн засгийн захиалгын
хэмжээ/
Бараа материалыг нөөцлөхдөө захиалга хийх оновчтой тоо
хэмжээг тооцоолох арга юм. Захиалгын зардал, бараа
материалын тээвэрлэлтийн зардалыг бага байлган бараа
материал нөөцлөх нь биенесийг ашигтай байлгахад маш чухал.
34

35. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Тайлбар
Захиалгын
зардал
Нэг захиалгатай холбоотой зардал. Их хэмжээтэй
бага зардалтай захиалгын нийт зардал
Бараа
материалын
тээвэрлэлтийн
зардал
Бараа материалыг хадгалахад зориулсан
зардал. Бараа материал их хэмжээтэй байх,
удаан хугацаагаар байхад энэ зардал нэмэгдэнэ.
Бараа
материалын
нийт зардал
Захиалгын зардал болон тээвэрлэлтийн
зардалын нийлбэр
35

36. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
36

37. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Inventory valuing method/Бараа материалын
үнэлгээний арга/
Бараа материалын үнэлгээний арга нь бэлэн байгаа нөөцийг түүний
мөнгөтэй адилтгах хөрөнгөөр орлуулан үнэлэх арга юм. Үнэлгээний
хэд хэдэн арга байдаг.
1. First-in first-out method /эхэлж орсон нь эхэлж гарах
арга/
Хугацааны төгсгөлд зарагдсан хууяин барааны хэмжээг тооцоолно.
2. last-in first-out method/Сүүлд орсон нь эхэлж гарах арга/
Хугацааны төгсгөлд зарагдсан шинэ бутээгдэхүүний хэмжээг
тооцоолно.
37

38. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Inventory valuing method/Бараа материалын
үнэлгээний арга/
3. Average cost method /Дундаж үнийн арга /
Хугацааны төгсгөлд бэлэн байгаа бүтээгдэхүүний дундаж үнэд
үндэслэн тооцоолно.
4. Specific identification method/тусгай тодорхойлолтын
арга /
Хугацааны төгсгөлд тусгай бүтээгдэхүн бүрийн бодит үнэд
үндэслэн бараа материалын хэмжээг тооцоолно.
38

39. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Depreciation /Элэгдэл/
Машин тоног төхөөрмж, барилга байшин гэх мэт бусад үндсэн
хөрөнгүүд тодорхой хугацааны дараа үнэ цэнээ алддаг. Үүнийг
хоргдол гэнэ. Татварын хуулинд тайлант хугацаанд хорогдлыг
тооцох байх ёстой гэж заасан байдаг. Үүнийг элэгдэл гэнэ.
Элэгдэлийг тооцох 2 арга байдаг.
1. Straight-line method /Шулуун шугамын арга/
Санхүүгийн тайлант үе болгонд худалдан авах үнэ тогтмол
хэмжээгээр буурна .
39

40. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
2. Declining-balance method/Буурах балансын арга/
Элэгдлийг тооцох энэ арга нь худалдан авах бодит үнээс
бүтэн элэгдэлийг хасаж тооцно. Энэ нь элэгдэл тооцогдоогүй
балансыг тайлант хугацаа бүрт тодорхой хувиар бууруулан
бодно.
40

41. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
3. Problem-solving methods /Асуудал шийдвэрлэх
аргууд /
Асуудал шийдвэрлэх дараах үндсэн аргууд байна.
3.1 Brainstorming/Санал бодлоо уралдуулах/.
Энэ арга нь бүлэг хүмүүс шинэ санаа олохын тулд тодорхой
дүрмийн дагуу ухаанаа уралдуулах арга юм. Энэ арга нь
дараах дүрмүүдийг мөрдөнө.
 No criticizing/Шүүмжлэлгүй/
Шүүмжлэх болон бусад хүмүүсийн санаанаас алдаа хайж
болохгүй. Ингэснээр хүмүүс санаа бодлоо чөлөөтэй
илэрхийлэхээс зайлсхийдэг.
41
relax in.

42. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
 Quantity over quality. / Чанараас дээгүүр тоо /
Богино хугацаанд олон санал гаргахыг хичээх. Олон санаанаас маш
сайн шийдлийг олж болно.
 No constraints/ Хягаарлалтгүй/
Бий болсон болон үндсэн санаануудаа ямар нэгэн
хязгаарлалгүйгээр чөлөөтэй ярилцах. Ингэснээр гол болон дагалдах
хэсгээсээ хазайж нээлт болохоор санаанууд нуугдах тайлтай.
 Combine and piggyback/ Чухал бус зүйлийг гол зүйлтэй
нийлүүлэх/
2 санааг нийлүүлэх болон хэн нэгний санааг сайжруулах. Ингэснээр
сайн санааг гаргаж ирэх боломжтой.
42

43. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Энэ аргыг товчоор тайлбарлавал:
Асуудал шийдвэрлэх дараах үндсэн аргууд байна.
 Нэг бүлэгт 5-8 оролцогч байна.
 Бүх оролцогчдын үахирах захирагдах түвшин ижил байж
үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх
 Гишүүд амарч болохуйц хурлын танхим байх
 Удирдагч нь гишүүдийн урам зоргийг нэмэгдүүлэх уур
амьсгалыг бий болгох
 Нэгээс илүү цагаар ажиллавал завсарлага авна.
43
relax in.

44. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
3.2 Buzz session/Албан бус зөвлөгөөн/
Энэ арга нь зохион байгуулалтгүйгээр уулзалт зөвлөгөөн
зохион байгуулж жижиг бүлгүүдийн санааг цуглуулах арга юм.
Энэ хэлэцүүлэг нь дараах байдлаар явагдана.
44

45. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Buzz session
45

46. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Нягтлан бодох бүртгэл ба санхүүгийн асуудал
/Accounting and financial affairs/
46
Нягтлан бодох бүртгэл нь байгууллагын санхүүгийн
мэдээллийг тооцон хэмжих, боловсруулах түүнчлэн
дамжуулах үйл ажиллагааг хэлнэ. Ө.х байгууллагын
өнгөрсөн хугацааны үйл ажиллагааг тоон хэлбэрт
шилжүүлэн тайлагнах мэдээллийн системийн арга хэлбэр
юм.
Бизнесийн хэл ч гэж нэрлэдэг. Учир нь бизнесийн үйл
ажиллагааны үр дүнг НББ-с харж болдог. Бизнесийн ашиг
болон алдагдлыг НББ илтгэн харуулдаг. Ингэхдээ хэд хэдэн
төрлийн санхүүгийн тайланг ашигладаг.

47. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Борлуулалт ба ашиг /Sales and profit /
47
Байгууллагын удирдлагууд өөрийн бизнесийн үйл
ажиллагаан дах борлуулалтын хэмжээг мэдэж байх
шаардлагатай. Ингэснээр ашиг болон алдагдлыг удирдахаас
гадна бизнесийн гол зорилго болох хамгийн бага зардлаар
хамгийн их ашиг олох гэсэн зорилгыг биелүүлэхэд чухал
нөлөөтэй.

48. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Зардал/Expense /
48
Зардал гэдэг нь бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд, үйлчилгээ
үзүүлэхэд зарцуулагдаж байгаа хөрөнгө ба хөдөлмөрийн
зарцуулалтын мөнгөөр илэрхийлсэн хэмжээ юм. Зардал нь
дараах хэлбэртэй байна.
 Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн зардал
 Хувьсах зардал
 Тогтмол зардал
 Борлуулалт болон удирдлагын зардал

49. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Ашиг/Profit /
49
Борлуулалтын нийт хэмжээнээс нийт зардлыг хасахад гарах
мөнгөн дүнг хэлнэ. НББ ашиг тооцох хэд хэдэн арга байдаг.
Эдгээр зардлыг орлогын тайланд тооцно.
Нийт ашиг Нийт ашиг=борлуулалтын хэмжээ- борлуулсан
барааны зардал
Үйл
ажиллагааны
орлого
Үйл ажиллагааны орлого= нийт ашиг-борлуулалт
болон удирдлагын зардал
Бодит орлого Бодит орлого=Үйл ажиллагааны орлого+үйл
ажиллагааны бус орлого-үйл ажиллагааны бус зардал

50. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Ашиг алдагдлын /Хугарлын/цэг /Break-even point /
50
Ашиг алдагдлын цэг гэдэг нь борлуулалт болон ашиг тэнцүү
буюу ашиг алдагдал тэнцэхийг хэлнэ. Энэ нь ашигтай
ажиллах шулууныг дүрслэх бөгөөд энэ шугамаас дээшээ
ашигтай ажиллах боломжтой.

51. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Санхүүгийн тайлангийн төрөл
51
Санхүүгийн нягтлан бодох бүртгэлд байгуулагууд өөрийн
санхүүгийн байдлыг харуулах санхүүгийн тайланг бэлтгэдэг.
Санхүүгийн тайлан нь :
 Санхүүгийн байдлын тайлан буюу баланс
 Орлогын тайлан буюу ашиг алдаглын тайлан
 Мөнгөн гүйлгээний тайлан гэсэн хэлбэрүүдтэй байна.

52. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Баланс/ Balance sheet /
52
Баланс тодорхой хугацаанд дах
байгууллагын санхүүгийн
байдлыг харуулна. Энэ тайланд
зүүн гар талд нь дебит буюу
хөрөнгө, баруун гар талд нь
кредит буюу өр төлбөр
харагдана. Хөрөнгө нь
эргэлтийн ба эргэлтийн бус
хөрөнгө гэж байдаг бол өр
төлбөр нь урт ба богино
хугацааны гэж байна.

53. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Орлогын тайлан / Income statement (P/L)/
53
Байгуулагын тайлант
хугацаан дах үйл
ажиллагааны үр дүнд
орж ирэх орлого ба
орлого олохын тулд
зарцуулсан зардлыг
тусгаж эцэст нь орлого
зарлагын ялгавар болох
ашиг алдагдлыг
харуулдаг.

54. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Мөнгөн гүйлгээний тайлан/ Cash-flow statement/
54
Байгууллагын тайлант хугацааны мөнгөн хөрөнгийн
өөрчлөлтийг харуулсан тайланг мөнгөн гүйлгээний
тайлан гэнэ.
Хэрэглэгчид энэ тайланг ашиглан аж ахуйн нэгжийн
мөнгө ба түүнтэй адилтгах хөрөнгө бий болгох
чадварыг үнэлдэг бол тухайн аж ахуйн нэгж нь өөрийн
мөнгөн хөрөнгийн хэрэгцээг тодорхойлоход ашиглана

55. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Оюуны өмчийн эрх гэдэг нь
хүний оюуны болон бүтээлч үйл
ажиллагаанаас үүссэн
бүтээлүүдийг хамгаалах
зорилготой эрх юм.
55
Оюуны өмчийн эрх/Intellectual property rights/. Оюуны өмчийн
эрх
Зохиогчийн эрх
Ёс суртахууны
эрх
Зохиогчийн ба
Өмчийн эрх
Үйлдвэрлэлийн
өмчийн эрх
Патент
Ашигтай загвар
Барааны тэмдэг
Зураг төсөл
боловсруулах
эрх

56. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
56
Зохиогчийн эрх зохиогчийн бүтээлийг хамгаална.
Зохиогчийн эрх нь анхандаа түүх болон уран зургийг
хамгаалах зорилгоор үүсч байсан бөгөөд компьютерийн
програм, өгөгдөл зэргийг хамгаалах зэргээр өргөжсөн.
Зохиогчийн эрх нь ёс суртахууны болон аж үйлдвэрлэлийн
эрх гэсэн 2 хэлбэртэй байна.
Зохиогчийн эрх /Copyright/.

57. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
57
Ёс суртахууны эрх нь зөвхөн тэдний бодол санаа, сэтгэл,
ухамсрыг хамгаалахүйл явц юм. Мөн ёс суртахууны эрхийг
хүнд шилжүүлэх юмуу үе залгамжилж болдоггүйгээрээ
бусдаасаа ялгаатай байдаг. Энэ эрх нь дараах хэлбэртэй
байна. Үүнд:
 Хэвлэн нийтлэх эрх
 Жинхэнэ зохиогчийн нэр тавих эрх
 Өөрчлөлтийг хүчингүй болгох эрх
Ёс суртахууны эрх/Moral rights/.

58. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
58
Энэ нь зохиогчийн бүтээл ба ажлыг хамгаалдаг эрх юм.
Энэ эрх нь зохиогчийг нас барсаны дараа 50-н жил, бүтээл
гарсны дараа 50-н жилийн хүчинтэй байдаг. Мөн энэхүү
эрхийг зарах болон залгамжуулж болдог. Хэлбэрүүд нь:
 Хуулбарлах эрх
 Орчуулах эрх
 Түрээслэх эрх
 Өргөн нэвтэрүүлгээр гаргах эрх
 Унших эрх
Зохиогч ба өмчийн эрх/Copyright and property rights/

59. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Аж үйлдвэрийн өмчийн тухай эрхэд шинэ бүтээл, загвар
болон аж үйлдвэрийн салбарын бүтээгдэхүүний лого
тэмдэгүүд ордог. Эдгээр эрхүүд энэ албан байгууллагын
патентад хамаардаг байна.
59
Аж үйлдвэрийн өмчийн эрхтэй холбоотой хууль
тогтоомж /Legislation concerning industrial property
rights/

60. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
60
Аж үйлдвэрийн
өмчийн эрх
Хамрах хүрээ Холбогдох
хуулиуд
Хугацаа
Патент Нээлт ба санаанууд Патентын хууль 20 жил
Ашигтай загвар Нэг зүйлийн хэлбэр
болон бүтэцтэй
холбоотой санаа
Ашигтай
загварын тухай
хууль
10 жил
Худалдааны тэмдэг Бүтээгдэхүүнийг
төлөөлөх нэр,
тэмдэг
Худалдааны
тэмдэгийн тухай
хууль
20 жил
Загварын эрх Загвар болон
чимэглэл
Загварын тухай
хууль
10 жил /сунгаж
болно/
Үйлдвэрийн өмчийн эрхийн бүтээлийн төрлүүд

61. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Шударга бус өрсөлдөөний тухай хууль
/Unfair Competition Prevention Act /
61
Энэхүү хууль нь шударга бус өрсөлдөөнд сөрөг нөлөөтэй
үйлдлийг хянах явдал юм. Тодруулбал худалдааны санаа
болон нууцын хулгайлах, дуураймал бараа бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэх, худал цуурхал тараах зэрэг асуудлуудыг
шийдвэрлэнэ. Эдгээр шударга бус үйлдлүүд нь зах зээл дээр
шударга өрсөлдөх зарчмыг сулруулж зах зээл дээр будлиан
үүсгэж хэрэглэгчдэд хохирол үзүүлж болох талтай байдаг.

62. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Програм хангамжийн лиценз /Software license/
62
Програм хангамжийн лиценз нь програм хангамж худалдан
авч ашиглах эрх юм. Програм хангамж нь зохиогчийн эрхээр
хамгаалагдсан байдаг. Програм хангамжийг хууль бусаар
хуулбарлах нь зохиогчийн эрхийг зөрчсөн гэмт үйлдэл юм.

63. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
63
Төрөл Хамгаалагдсан Хамгаалагдаагүй
Програм болон
түүнтэй холбоотой
зүйлс
• source код
• хэрэглээний програм
• үйлдлийн систем
• Програмын шийдэл
• Алгоритмууд
• програмчлалын хэл
• Дүрэм журам
Өгөгдөл, түүнтэй
холбоотой
Өгөгдлийн сан Өгөгдөл
Mултьмедиа ,
түүнтэй холбоотой
• Цахим хуудас
• дуу бичлэг
• зураг
• хөдөлгөөнт зураг
Програм хангамжийн лицензийн төрлүүд

64. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Хөдөлмөрийн хууль /Laws on labor/
64
Монгол улсын хэмжээнд аливаа хөдөлмөрийн харилцааг
хөдөлмөрийн хуулиар зохицуулна.
Хөдөлмөрийн хууль нь хөдөлмөр эрхлэлтийн харилцааны
суурь хэм хэмжээг тогтоож, ажилтан ба ажил олгогч болон
тэдгээрийн төлөөлөгчдийн хоорондын хөдөлмөрийн
харилцааны зохистой тэнцвэрт байдлыг дэмжихэд оршино.
.

65. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Хөдөлмөрийн гэрээ /Contact of labor/
65
Байгуулагын хувьд ажил олгогч ажилтан хоёрын хооронд
хөдөлмөрийн хуулинд нийцүүлсэн хөдөлмөрийн гэрээний дагуу
хөдөлмөрийн харилцаа үүсдэг.
Хөдөлмөрийн гэрээ гэдэг нь хөдөлмөр эрхлэлтийн харилцааны
хүрээнд ажил олгогчийн удирдлага, хяналтын дор хүний
ажиллах хүчийг хөлслөн ажил үүрэг гүйцэтгүүлэх, цалин хөлс
олгох, хөдөлмөр эрхлэлтийн болон бусад нөхцлийн талаар
ажил олгогч, ажилтан харилцан тохиролцож бичгээр
байгуулсан тохиролцоог хэлнэ.

66. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Хэвлэгдсэн ном
Хориотой заалтууд
Хориотой заалт Авах арга хэмжээ торгууль
Хүчээр ажиллуулах Засан хүмүүжүүлэх газарт нэг жилээс багагүй 10
жилээс хэтрэхгүй арга хэмжээ авах эсвэл мөнгөн
торгууль ноогдуулах
Хүнд хатуу нөхцөлд ажиллуулах эсвэл
цалингийн доод хэмжээг зөрчих
Засан хүмүүжүүлэх газарт нэг жилээс багагүй арга
хэмжээ авах эсвэл мөнгөн торгууль ноогдуулах
Хүйсийн ялгаатай харьцах эсвэл хүйсээр
ялгаварлан цалин олгох
Засан хүмүүжүүлэх газарт 6 сараас хэтрэхгүй арга
хэмжээ авах эсвэл мөнгөн торгууль ноогдуулах
Гэрээний хугацаа зөрчих эсвэл ажиллах
нөхцөлийн заалт зөрчих
Мөнгөн торгууль ноогдуулах

67. Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
Хэвлэгдсэн ном
8.Стандартчилал/Standartization/.
Стандарт гэдэг нь бүтээгдэхүүний үзүүлэлт, шаардлагын хэм
хэмжээг зохих журмын дагуу сонирхогч талууд зөвшилцөн
боловсруулж, эрх бүхий байгууллагаас баталсан баримт
бичгийг хэлнэ.
Стандартчилал гэдэг нь Бүтээгдэхүүн үйлчилгээг харилцан
орлуулах боломж, тэдгээрийн аюулгүй байдал, мэдээлэл,
техник, хэмжил сорилтын нийцтэй нэгдмэд байдлыг
хангах зорилгоор нийтлэг бөгөөд дахин давтан хэрэглэх
журам тогтоох үйл ажиллагааг хэлнэ.

68. Стандартыг үйлчлэх хүрээгээр нь 4
ангилна.
Олон улсын стандарт
Үндэсний стандарт- заавал дагаж
мөрдөх стандарт, сайн дурын шинжтэй
Салбарын стандарт
Бүтээгдэхүүний стандарт

69. 69