1. МОНГОЛ УЛСЫН ХҮНСНИЙ АЖ
ҮЙЛДВЭРИЙН ТҮҮХЭН ЗАМНАЛ,
ХӨГЖЛИЙН ИРЭЭДҮЙ
Техникийн шинжлэх ухааны доктор
(Sc.D), профессор Л.Дамдинсүрэн
2010.11.15

2. Хүнсний аж үйлдвэр ХХ зуунд
Гал голомтоо асаасан нь
1921-1924
Салбарын шинж төрх бүрдсэн нь 1925-1940
Ахиц дэвшлийг бататгасан нь
1941-1960
Эрчимтэй хөгжсэн нь
1961-1990
Зах зээлд шилжиж эхэлсэн нь
1991-2000

3. Гал голомтоо асаасан үе (1921-1924)
• хувийн яргын газар, гуанз, нарийн боовны газар
зэрэг тавь гаруй цэг
• Эдгээрийг төрийн мэдэлд авч, мал нядлах,
өлөн гэдэс, саван бэлтгэх, архи савлах газрыг
шинээр байгуулж, Сангийн хамаг хэргийг захирах
яамны "Баялгийг бадруулах" хэлтэст
харъяалуусан
• Засгийн Газрын 1924 оны 12 дугаар сарын 20-
ны 24 дүгээр хуралдаанаар Аж ахуйн яам
байгуулж, мал аж ахуй, газар тариалан,
худалдаа, аж үйлдвэр, тээвэр холбоог
хариуцуулжээ.
Онцлох арга хэмжээ:
- 1921 онд эд хэрэглэгчдийн хоршоо байгуулсан,
монгол хүний хүнсний хэрэглээний судалгаа,
1919-1920 он
- 1924 онд Улаанбаатарын мал нядалгааны
газрын өлөн гэдэс, савангийн үйлдвэрлэлийн хүч
чадлыг нэмэгдүүлэв.
- Архи үйлдвэрлэх онцгой эрх, архи, пивоны
жижиг үйлдвэрлэлийг байгуулжээ.

4. Салбарын шинж төрх бүрдсэн нь (1925-1940 он)
• хүнсний аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүн (1967 оны
үл хөдлөх үнээр) 1924 онд 300 мян.төгрөг, 1940 онд
23.0 сая төгрөг болж, 76 гаруй дахин өсчээ.
• 1930 оны IV сард Улсын VI их хурлаас Худалдаа, аж
үйлдвэрийн яамыг байгуулан хүнсний үйлдвэрүүдийг
түүнд харъяалуулсан, салбарын түүх эндээс
• 1930-аад оны сүүлчээр талх, чихэр, боовны
үйлдвэрлэлийг нэгтгэн бие даасан комбинат
• Улаанбаатар хотын мал нядалгааны газрыг өргөтгөж,
1930-аад оны үед хотын махкомбинат гэж нэрлэв
• Аймгуудад мал бэлтгэлийн 3 бааз, мал нядалгааны 2
цэг, өлөн гэдэс боловсруулах 9 цэг ажиллаж байв
• Монгол-Зөвлөлтийн хувь нийлүүлсэн "Монголрыба"
байгууллага - Хөвсгөл, Буйр, Өгий нуураас загас
олборлох ажил 1929 оноос эхлэв
• Арвай, буудайн үйлдвэрлэл нэмэгдэж, 1924 оны
сүүлчээс хэд хэдэн гар тээрмийг засаж, Улаанбаатарт
цахилгаан тээрэм
• Архины онцгой эрх, Зүүн Хараа спирт завод,
Алтанбулагийн спирт Васильев, 1926 онд Архины
Ерөнхий хороо, 5 хэлтэс 30 ажилчин
• Махкомбинат барих тооцоо, судалгаа

5. Хүнсний аж үйлдвэр 1940 онд улсын аж үйлдвэрийн нийт
бүтээгдэхүүний 27.7 хувийг гаргаж байв
№ Бүтээгдэхүүний нэр Хэмжих нэгж үйлдвэрлэлт
1 Малын тураг мах т 4800,0
2 Хиам т 400,0
3 Өөхөн тос т 65,0
4 Өлөн гэдэс мян.гогцоо 200,0
5 Талх т 2700,0
6 Нарийн боов, чихэр т 500,0
жигнэмэг
7 Архи мян.л 789,2
8 Пиво мян.л 703,2
9 Ундаа, рашаан мян.л 13,0
10 Аж ахуйн саван т 400,0

6. Ахиц, дэвшлээ батагасан нь (1941-1960)
• 1941 онд 450 гаруй аж ахуйн нэгж , 26117.0 мян. төг.
• 1942 оны 12 дугаар сард БНМАУ-ын Идэш, тэжээлийн
үйлдвэрийн яам , сайд Ж.Доржготов, цаашид энэ яам
Хүнсний үйлдвэрийн яам нэртэйгээр 1957 оны 6 дугаар
сарын 22 хүртэл, сайд Д.Лувсанчоймбол , ХҮЯ татан
буугдаж, АҮЯам
• Хэдийгээр дэлхийн II дайны шууд хор нөлөө их байсан ч
ЗХУ-ын эдийн засаг, техникийн туслалцаатайгаар
Улаанбаатар хотод 1941-1946 онд анхны махкомбинат,
пивоны үйлдвэр, Зүүн Хараад спиртийн үйлдвэр барьж,
ашиглалтад оруулсны дээр талх чихэр, нарийн боов,
хиам мах боловсруулах, цөцгийн тосны үйлдвэрлэлийн
техник, технологийн чиглэлээр зөвлөлтийн
мэргэжилтнүүд Монголд ажиллаж, үндэсний боловсон
хүчин бэлтгэхэд чухал хувь нэмэр оруулжээ.
• Улаанбаатар хотод гурилын цахилгаан тээрэм 1943 онд
ашиглалтанд орж, анхны жилдээ 1223 тн гурил
үйлдвэрлэсэн 1943 онд хангай бүсийн аймгуудад
гурилын усан болон морин тээрэм 17-г шинээр
байгуулав. Мөн 1944 -1945 онд морин тээрэм 14-ийг
шинээр байгуулж, 1952 онд ЗХУ-аас 7 цахилгаан тээрэм
авч Улаанбаатар хотод ажиллуулжээ.

7. Ахиц, дэвшлээ батагасан нь (1941-1960)
Онцлох үр дүн
• Улаанбаатарын махкомбинат (И.В.Сталины нэрэмжит боловсон
махкомбинат) нь ээлжинд 1300 бог, 200 бод мал нядлан боловсруулах хүч
чадалтай, мах, бусад бүтээгдэхүүнийг хөлдөөх, хадгалах хөргөлтийн
зоорьтойгоор 1946 онд ашиглалтанд оров
• 1958-1960 онд Улаанбаатарын сүү, чихэр, боовны үйлдвэр, гурилын
комбинат, Булган, Улаангом, Чойбалсан хотын гурилын үйлдвэрүүдийг
ашиглалтанд оруулав
• Сүхбаатар, Мөрөн, Өндөрхаанд гурилын үйлдвэр барьж эхлэв. Ийнхүү 1960
он гэхэд Монгол улс жилд 26.2 мянган т гурил үйлдвэрлэх болсон нь
цаашид гурилынхаа хэрэгцээг өөрийн үйлдвэрлэлээс бүрэн хангах баттай
хөрс буй болжээ
• Дайны жилүүдэд Монголын ард түмнээс ЗХУ-ын улаан армид бэлэг,
тусламжинд тус салбараас 550 т мах, 96 т өөхөн тос, 12000 л цагаан архи,
68 т цөцгийн тос
• Хүнсний аж үйлдвэрийн мэргэжлийн инженерүүдийг 1951 оноос эхлэн
гадаадад сургах, ХҮЯ-ны дэргэд мастерын сургууль, Политехникумд 1954
оноос хүнсний мэргэжлийн анги, янз бүрийн хугацааны дамжаа болон
үйлдвэрлэл дээр мэргэжлийн ажилчид бэлтгэв. 1947 онд 5000 гаруй хүн
ажиллаж байсан бол 1952 онд 8700 болжээ.

8. Хүнсний бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл жилээс жилд нэмэгдэж, 1947
онд 1941 оныхоос 3.6 дахин илүү бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэж, хөдөлмөрийн бүтээмж 41 хувиар өсчээ
80
75
70
63
60
61
59
50
42
40
30
26.2
20 23
10
0
1940 1941 1942 1943 1944 1946 1947
Хүнсний аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлт, 1947
оны үл хөдлөх үнээр

9. Хүнсний гол нэрийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлт
№ Бүтээгдэхүүний нэр Хэмжих Үйлдвэрлэлт 1948
нэгж
1941
1941 1948
1 Цөцгийн тос т 264,0 3263,9 12,4 дахин
2 Мах, махан бүтээгдэхүүн т 3162,3 8944,4 2,8 дахин
3 Гурил, чихэрлэг т 4924,0 15222,0 3,1 дахин
бүтээгдэхүүн
4 Архи, пиво мян.л 1708,0 1835,1 107,0
5 Боловсруулсан сүү мян.л 6500,0 70000,0 10,8 дахин
6 Хоолны газрын гүйлгээ мян.төг 13260,0 16090,9 12,1 дахин

10. № Бүтээгдэхүүний Хэмжи Үйлдвэрлэлт Харьцуулалт
нэр х нэгж
1940 1950 1960 1960 1960
1940 1950
1 Малын мах т 4800,0 4033,3 12800,0 2,6 дахин 3,2 дахин
2 Хиам т 400,0 300,0 659,0 1,6 дахин 2,2 дахин
3 Талх т 2700,0 7143,6 9900,0 3,6 дахин 1,4 дахин
4 Гурил т - 2700,0 26300,0 - 9,7 дахин
5 Нарийн боов, т 500,0 1800,4 4029,5 8 дахин 2,2 дахин
чихэр жигнэмэг
6 Цөцгийн тос т - 5182,6 4797,4 - 92,5
7 Сүү, цагаан мян.л - - 7700,0 - -
идээ
8 Архи, дарс мян.л 789,2 792,5 909,3 115,2 114,7
9 Пиво мян.л 703,2 991,2 1129,4 160,6 113,9
10 Ундаа, рашаан мян.л 13,0 92,2 35,7 2,7 дахин 38,7
11 Аж ахуйн саван т 400,0 1020,1 2100,0 2,5 дахин 2 дахин
12 Өлөн гэдэс мян.гог 200,0 700,0 1400,0 7 дахин 2 дахин
цоо

11. Эрчимтэй хөгжлийн үе (1961-1990)
• Сүхбаатар, Өндөрхаан, Мөрөн хотын гурилын үйлдвэрийн
барилга угсралтын ажлыг 1960-аад оны эхээр дуусгаж,
Хархоринд гурилын үйлдвэр, Улаанбаатар хотод талхны
үйлдвэр барьж, архи пивоны заводад ундааны цех, хэд хэдэн
аймагт тариа хадгалах механикжсан агуулах, жимсний ундаа,
гоймон, өлөн гэдэс боловсруулах цех байгуулж үйлдвэрлэлийн
хүч чадлыг нэмэгдүүлэв.
• 1961 оны 3 дугаар сарын 21-нд Хүнсний үйлдвэрийн яам
байгуулж, сайдаар нь Б.Алтангэрэлийг томилсон байна.
• 1968 онд Хөнгөн ба Хүнсний үйлдвэрийн яам байгуулж, энэ
яам 1987 оны 12 дугаар сар хүртэл хүнсний аж үйлдвэрийн
салбарын удирдлагыг эрхэлж байсан ба уг яамны сайдаар
П.Дамдин ажиллажээ. 1968-1974 онд Улаанбаатарын
махконсервын комбинатыг БНАГУ-ын, Дорнодын махкомбинатыг
БНБАУ-ын, Дарханы махкомбинатыг БНУАУ-ын техник-эдийн
засгийн туслалцаатай барьж, ашиглалтанд оруулжээ. Мөн ЗХУ-ын
техник-эдийн засгийн туслалцаатайгаар Улаанбаатарын Архи,
пивоны комбинат, Дархан, Дорнодын хүнсний комбинатын барилга
угсралтын үндсэн ажлыг хийж, БНУАУ-ын туслалцаатайгаар
Хархорин гурилын үйлдвэрийг өргөтгөв.

12. Онцлох үр дүн
1600
1400
Нийт бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлт, 1353,3 сая төг
1353.3
1200
1000 984
800
600
560.1
400
235.4
200
35.4
0
1940 1960 1970 1980 1990

13. Салбарын эдийн засгийн гол үзүүлэлт*
№ Үзүүлэлтийн Хэмжих Тоон утга Харьцуулалт, %
нэр нэгж
1960 1970 1980 1990 1990 1990 1990
1960 1970 1980
1 Нийт сая төг 235,4 560,1 983,4 1353,3 5,8 дах. 2,4 дах. 1,4 дах.
бүтээгдэхүүн
2 Үндсэн фонд сая төг 91,8 386,1 810,6 1434,3 15,6 дах. 3,7 дах. 1,8 дах.
3 Ажиллагчдын мян.хүн 5,0 8,8 11,1 14,4 2,9 дах. 1,6 дах. 1,3 дах.
тоо
4 Хөдөлмөрийн Нийт 42,6 57,5 103,0 93,4 2,2 дах. 1,6 дах. 90,6
бүтээмж бүт.
мян.төг
5 Фонд өгөмж төг 2,53 1,65 1,15 0,95 37,5 57,6 82,6
6 Фонд мян.төг 17,7 41,2 94,1 98,2 5,5 дах. 2,4 дах. 1,1 дах.
зэвсэглэмж

14. Хүнсний гол нэрийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлт
№ Бүтээгдэхүүний Хэмжих Үйлдвэрлэлт Харьцуулалт, %
нэр нэгж
1960 1970 1980 1990 1990 1990 1990
1960 1970 1980
1 Мах, махан мян.т 12,8 34,9 56,8 59,0 4,6 дах. 1,7 дах. 103,8
бүтээгдэхүүн
2 Хиам т 659,0 683,5 2966,1 5229,5 7,9 дах. 7,6 дах. 1,8 дах.
3 Гурил мян.т 26,3 83,2 175,7 187,0 7,1 дах. 2,2 дах. 106,4
4 Талх мян.т 9,9 28,0 65,4 63,0 6,4 дах. 2,3 дах. 96,3
5 Нарийн боов, мян.т 4,0 9,3 22,9 41,8 10,5 дах. 4,5 дах. 1,8 дах.
чихэр, жигнэмэг
6 Сүү, цагаан идээ мян.л 7,7 10,8 24,8 61,5 8,0 дах. 5,7 дах. 2,5 дах.
7 Цөцгийн тос т 4797,4 2995,2 3817,5 4896,8 102,0 1,6 дах. 1,3 дах.
8 Архи, дарс мян.л 909,3 2723,3 5970,5 4951,3 5,4 дах. 1,8 дах. 50,4
9 Пиво мян.л 1129,4 1801,0 9814,2 6777,4 6,0 дах. 3,8 дах. 69,1
10 Ундаа, рашаан мян.л 35,7 716,1 4787,8 20867 584,5 29,1 дах. 4,4 дах.
дах.

15. Хүнсний комбинат,
цөцгийн тосны заводууд Аймгийн ХАА, Хүнсний
үйлдвэрийн удирдах газар
Махкомбинат, сүүний
үйлдвэр, цех, сүүний Мах, сүүний үйлдвэрийн
тээврийн автобааз нэгдэл
УБ-ын талх, чихэр
боовны үйлдвэр Талх, чихрийн үйлдвэрийн
автобааз нэгдэл (толгойлох
үйлдвэртэй)
Сав, баглаа боодлын
Хүнсний үйлдвэрийн
газар
үйлдвэр
ЭШЗТИнститут
Давсны цех, засвар Хүнсний үйлдвэрийн засвар
угсралтын хэсгүүд угсралтын контор
Архи пивоны комбинат,
Зүүн Хараагийн СББК, Архи, пиво, спиртийн
үйлдвэрүүд
1988-1990 он, сайд Ш.Гунгаадорж
Хархорины хүнсний
үйлдвэр
Хөдөө аж ахуй, Хүнсний үйлдвэрийн Яам, Хүнсний үйлдвэрийн
Хүнсний үйлдвэрийн ТМС,
Үйлдвэрлэл сургалтын Хөнгөн хүнсний үйлдвэрийн
кабинетүүд техникум (хоёрдмол
удирдлагатай)

16. Хүнсний бүтээгдэхүүний хэрэглээ,кг
№ Бүтээгдэхүүний нэр 1970 1980 1990 Харьцуулалт, %
1990 1990
1970 1980
1 Мах, махан бүтээгдэхүүн 102,6 92,0 97,0 94,5 105,4
2 Сүү, цагаан идээ /сүүнд 140,1 99,2 118,0 84,3 120,1
шилжүүлснээр/
3 Цөцгийн тос 2,0 3,0 3,0 150,0 100,0
4 Өндөг, шир 5 3 29 5,8 дах. 9,6 дах.
5 Загасны төрлийн бүтээгдэхүүн 0,4 1,0 1,0 2,5 дах. 100,0
6 Чихрийн зүйл /саахарт 14,0 24,0 23,0 164,3 95,8
шилжүүлснээр/
7 Гурил, гурилан бүтээгдэхүүн 106,0 103,0 97,0 91,5 94,2
/гурилд шилжүүлснээр/
8 Төмс 15,0 16,0 23,0 153,3 143,8
9 Хүнсний ногоо 11,0 15,0 20,0 181,8 133,3
10 Жимс жимсгэнэ 3,0 8,0 9,0 3 дах. 112,5
11 Ургамлын тос 0,4 1,0 1,0 2,5 дах. 100,0

17. Онцлох үр дүн:
•1990 оны түвшинд нийт бүтээгдэхүүн 1353.3 сая төг., нийт ажиллагсад 14400, гаруй
инженер- техникийн ажилтан 1200, үндсэн фонд1434.3 сая төг., улсын аж үйлдвэрийн
бүтээгдэхүүний 1/4-ийг үйлдвэрлэдэг. Хүн амыг үйлдвэрлэлийн аргаар боловсруулсан,
эрүүл ахуйн баталгаатай гол нэрийн бүтээгдэхүүнээр хангахад хүрэлцээтэй хүч чадал
нэгэнт буй болсон байв
•Хүнсний аж үйлдвэр малын мах, мах ясны болон цусны гурил, ясны буталмал, өлөн
гэдэс, спирт, архи, пиво, гурил зэрэг нийт 100 сая ам.долларын барааг экспортолж байв.
Энэ үед Монгол-Холбооны Германы өлөн гэдэс боловсруулах хамтын үйлдвэр
байгуулсан нь 1993 оныг дуустал амжилттай ажилласан бөгөөд монгол хонины гэдэс
Европын зах зээлд эрэлт хэрэгцээ ихтэй байлаа.
•1990 онд салбарын дүнгээр 59.0 мянган т мах үйлдвэрлэсэн нь 1960 оныхоос бараг 4.6
дахин, 1970 оныхоос 1.7 дахин илүү байна. Хиам үйлдвэрлэлт 1990 онд 1980 оныхоос
1.8 дахин нэмэгджээ.
•Манай улс 1970 оноос гурилынхаа хэрэгцээг үндсэнд нь хангадаг болж, үйлдвэрлэлийн
өсөлт нэмэгдсээр 1990 онд 187.0 мянган т гурил үйлдвэрлэсэн нь 1970 оныхоос 2 дахин
өсчээ.
•1990 онд нарийн боов, чихэр, жигнэмгийн үйлдвэрлэл 41.8 мянган т-д хүрч, дотоодын
хэрэгцээг бүрэн хангаж, импортоор чихэр, жигнэмэг авахыг больсноор барахгүй 1988-
1990 онд чихэр 1500 т , урт хэрчилтийн гоймон 1000 т –ыг ЗХУ-ын Эрхүү мужид
нийлүүлж байв. Мөн 1990 оны түвшинд ЗХУ, Унгар, БНАГУ, БНАСАУ, Румын улсад жилд
1.0 сая гаруй литр спирт, 400 мянган литр архи, 2 сая литр пиво экспортолж байв.
•Хүнсний үйлдвэрийн эрдэм шинжилгээ, зураг төслийн институтыг 1988 онд тусад нь
зохион байгуулж, харин хүнсний ТМС хуучин хэвээрээ, Хөнгөн, хүнсний үйлдвэрийн
техникумын хүнсний үйлдвэрийн хэсэг нь ХААХҮЯ-ны харъяанд ажиллаж байлаа.

18. Жишсэн дундаж нэг хүний хоногт хэрэглэсэн
хүнсний зүйлийн илчлэг, найрлага*
№ Үзүүлэлт Бодит хэрэглээ Харьцуулалт Зохистой
, % 1990 нормын
хангалт
1985 1990 1985 1985 1990
1 Илчлэг, ккал 2592,3 3026,3 116,7 81,0 94,6
2 Уураг, г 94,31 99,14 105,1 89,8 94,4
3 Өөх тос, г 59,94 85,33 142,4 66,6 94,8
4 Нүүрс ус, г 343,82 386,23 112,5 90,3 101,6
Манай улсын жишсэн дундаж нэг хүний хоногт хэрэглэсэн уураг 1985 онд
88.4 г байсан бол 1990 онд 4.83 г-аар нэмэгдэж зохистой хэм хэмжээнд
ойртжээ. Хоол хүнсийг үнэлэх гол үзүүлэлт нь уургийн ерөнхий хэмжээнд
амьтны гаралтай уургийн эзлэх хувь байдаг бөгөөд энэ нь 60-аас дээш
байвал зохистой хооллолт гэж олон улсын байгууллага үздэг. АНУ, ОХУ,
Итали, Германи, Англи, Францад нэг хүний хоногт хэрэглэж байгааг
уургийн 31.2-48 хувь нь амьтны гаралтай байхад манайд энэ үзүүлэлт 1990
оны байдлаар 65 хувь орчим байна.

19. Зах зээлд шилжиж эхэлсэн (1991-2000 он)
Эрх зүйн орчны хомсдол
Менежментийн хомсдол
Зах зээл, технологийн мэдлэгийн хомсдол
Хүнийг дээдлэх ухааны хомсдол
Хөрөнгийн хомсдол
Түүхий эд, материалын хомсдол
Дэд бүтцийн хомсдол
1990 оны эхээр Хөдөө аж ахуй, хунсний үйлдвэрийн яамыг Хөнгөн үйлдвэрийн яамтай
нэгтгэж, Хөдөө аж ахуй, хөнгөн, хүнсний үйлдвэрийн яам байгуулжээ. Мөн оны 10
дугаар сард Хөдөө аж ахуй, хөнгөн, хүнсний үйлдвэрийн яамыг татан буулгаж, Үйлдвэр,
худалдааны "Хүнсний үйлдвэр" нэгтгэл байгуулсан юм. Улс орон зах зээлийн харилцаанд
шилжин орж эхэлсэн 1991 оны эхэнд Монгол улсын эдийн засаг гүнзгий хямралд орж,
хүнсний аж үйлдвэрүүдэд “7 хосдол” учирсан билээ.

20. Салбарт учирсан бэрхшээлүүд
• Хүнсний дэлгүүрийн лангуун дээр давс, ургамлын тосноос (манайхан 9-ийн тос гэж
нэрлэдэг) өөр хүнсний бараа бараг байхгүй, картаар олгодог
• Хүнсний аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлт 1990 оныхоос 1991 онд 27.5
хувиар, 1992 онд 59.9 хувиар, 1993 онд 68 хувиар тус тус буурчээ. Хүнсний аж
үйлдвэрийн салбарын нийт бүтээгдэхүүн 1992 онд 1991 оныхоос 23.5 тэрбум
төгрөгөөр, 1993 онд өмнөх оныхоос 5.8 тэрбум төгрөгөөр буурч, 1993 оны
зэрэгцүүлэх үнээр тооцоход салбарын үйлдвэрлэлийн хэмжээ 1970 оны түвшинд
хүртлээ буурч, аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүний дөнгөж 13.7 хувийг эзлэх болжээ.
• Гадаадаас чанарын баталгаагүй хүнсний барааг хувь хүмүүс, ганзагын худалдаачид
ихээр оруулж ирж байлаа. Үүний хамт эх орны үйлдвэрийн хүнсний үйлдвэрийн
бүтээгдэхүүнийг бөөнөөр нь ямар нэг аргаар олж аваад үнийг нэмэгдүүлэн
худалдаалдаг дамчид, тохиролцооны дэлгүүр ч олширч байв. Барааны хомсдлыг
далимдуулан хээрийн аргаар мал нядлах хэмжээ ихэсч, мах, сүүг түүхийгээр нь мал,
эмнэлгийн ариун цэвэр, эрүүл ахуйн хяналтгүйгээр ард, иргэдэд худалдах явдал эрс
нэмэгдсэн юм.
• Монгол улс зах зээлийн эдийн засагт шилжих анхны алхам хийгдсэн ч хууль, эрх
зүйн бизнесийн таатай орчин бүрдүүлэх, төрийн зохицуулалтыг ямар нэг хэмжээнд
хэрэгжүүлэх асуудал орхигдсон нь материаллаг үйлдвэрлэлийн салбар, ялангуяа хүн
амын хүнсний өдөр тутмын амьдралтай холбоотой хүнсний аж үйлдвэрийн салбарт
бэрхшээл учруулж байв.
• Төрийн захиргаадалтын дор хөрөнгө зардал, материал, түүхий эдийн бэлэн нөөцөд
дулдуйдан ажиллаж сурсан ажилтнуудын зах зээлийн нөхцөлд ажиллах дадлага,
сэтгэлгээ, мэдлэг ч үнэхээр дутагдаж байв.

21. салбарын зарим үзүүэлтүүд
№ Үзүүлэлт 1990 1991 1992 1993 1994 1995
1 Нийт бүтээгдэхүүн
(1993 оны 73400,8 52483,9 21024,5 23191,8 17091,5 23996,5
зэрэгцүүлэх үнэ)
сая төг
2 Аж үйлдвэрийн
нийт бүтээгдэхүүнд 24,1 27,3 24,4 13,0 14,1 18,7
эзлэх хувийн жин,
%
3 Нийт бүтээгд. өсөлт
(+), бууралт (-) - -20916,1 -23459,4 -5832,7 -6100,7 +6905,0
өмнөх оноос, сая
төг
80
73.4
70 Нийт бүтээгдэхүүн, сая. төг
60
50 52.5
40
30
23.2
24
20
21
10 17.1
0
1990 1991 1992 1993 1994 1995

22. Гол нэрийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлт*
Харьцуулалт, %
Бүтээгдэхүүний
№ 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1991 1993 1995
нэр
1990 1990 1990
Мах, махан
1 бүтээгдэхүүн, 59 41,6 25,1 17,3 11,3 11,5 70,51 29,32 19,49
мян.т
2 Хиам, мян.т 5,63 5,82 3,36 1,24 1,06 0,64 103,37 22,02 11,37
3 Гурил, мян.т 187 174,4 181,9 138,8 127 158,7 93,26 74,22 84,87
Талхны зүйл,
4 63 60,6 60,8 46 33,9 36,8 96,19 73,02 58,41
мян.т
Нарийн боов,
5 41,6 33,4 16,9 12 10,8 10,8 80,29 28,85 25,96
чихэр, жигнэмэг, т
Сүү, цагаан идээ,
6 61,5 56,6 27,6 13 4,9 1,8 92,03 21,14 2,93
мян.тн
7 Цөцгийн тос,т 4400 3100 1300 700 500 - 70,45 15,91 -
8 Архи, дарс, мян.л 6438 6769 6770 5251 3626 3584 105,14 81,55 55,66

23. Хүнсний аж үйлдвэрийн уналтын шалтгаан
•түүхий эд, материал хангамжийн тогтолцоо алдагдсны дээр цахилгаан, дулаан,
уур, ус зэрэг инженерийн шугам сүлжээний доголдол их гарч, үйлдвэрлэлийн
хэвийн ажиллагааг алдагдуулах явдал нийтлэг болов
•хүн амын амьжиргааны түвшин, худалдан авах чадвар буурснаас хүнсний
хэрэглээний гол эх үүсвэр нь мах, гурил болон хувирч, бусад бүтээгдэхүүний
борлуулалт хязгаарлагдмал болж байв.
•зах зээлийн нөхцөлд үйлдвэрлэлийн менежмент, маркетингийн бодлого
зохицолдоогүй, боловсон хүчний мэдлэг, мэргэжил, хувийн сэтгэлгээ, авхаалж
тухайн орчин цагийн шаардлагаас илт хоцрогдмол байснаас үйлдвэр, компани,
тодорхой бүтээгдэхүүний зах зээлд өрсөлдөх чадвар сул байлаа.
•чанарын бүрэн баталгаагүй бүтээгдэхүүн дотоод зах зээлд зонхилох болов.
• хандивлагч орнууд, олон улсын байгууллагын зээл, тусламжийн хөрөнгөөр
гадаадаас гурил, будаа, хатаасан сүү, цөцгий тос зэрэг бэлэн бүтээгдэхүүнийг их
хэмжээгээр нийлүүлэх болсон нь дээрх нэрийн бүтээгдэхүүний эх орны үйлдвэрлэл
хумигдах, бүрмөсөн зогсоход нөлөөлсөн.
• Өмч хувьчиллыг урьдчилсан бэлтгэлгүй хийснээс зарим үйлдвэрийн үйл
ажиллагаа бүрмөсөн зогссон, харин төрийн өмчийн оролцоотой нийслэлийн
үйлдвэрүүдэд байдал арай дээр байв.
• Засгийн газрын шийдвэрээр "Хүнсний үйлдвэр" нэгтгэлийг 1992 онд татан
буулгаснаар хүнсний үйлдвэрүүд удирдлага, зохицуулалтгүй болов

24. гол нэрийн бүтээгдэхүүний хэрэглээ , кг
Харьцуулалт, %
Бүтээгдэхүүни
№ 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1991 1993 1995
й нэр
1990 1990 1990
Мах, махан
1 97 115,6 101 96,1 96,1 96,7 119,2 99,1 99,7
бүтээгдэхүүн
Сүү, цагаан
2 118 122 119,5 110 120 125,5 103,4 93,2 106,4
идээ
3 Цөцгийн тос 3 2,3 0,6 0,6 3 4,2 76,7 20,0 140,0
4 Өндөг, шир 29 14 11 2,9 3,5 2,5 48,3 10,0 8,6
Загасны
5 төрлийн 1 0,1 - 0,3 0,9 0,7 10,0 30,0 70,0
бүтээгдэхүүн
Гурил, гурилан
6 97 91,2 77 74 82,1 94,3 94,0 76,3 97,2
бүтээгдэхүүн
7 Төмс 23 18 12 7 13 11,3 78,3 30,4 49,1
8 Хүнсний ногоо 20 9,6 3,4 3 4,8 7,9 48,0 15,0 39,5
Жимс,
9 9 1,2 0,4 1,4 0,5 0,4 13,3 15,6 4,4
жимсгэнэ
10 Ургамлын тос 1 0,5 0,4 0,6 0,3 0,9 50,0 60,0 90,0

25. Жишсэн дундаж хүний хоногийн хэрэглээ
Он Илчлэг, ккал Уураг, г Өөх тос, г Нүүрс ус, г
1990 3026,3 99,14 85,33 326,2
1991 2407,0 104,6 90,14 276,0
1992 1980,8 94,6 77,1 213,4
1993 1962,9 88,6 77,6 213,8
1994 2103,5 92,0 77,3 245,7
1995 2277,0 95,5 86,9 262,4
Хоногт хэрэглэсэн хоол хүнсний илчлэг 1990 оныхоос 1992 онд 22 хувиар, 1993
онд 22.7 хувиар багасч, зохистой нормын 63 хувь орчим болж байв. Энэ нь манай
улсад хоол хүнсний хангамжийн түвшин 1991-1995 онд Мадагаскар, Нигер,
Соломоны арал, Бангладеш зэрэг орны хэмжээнд байсан гэсэн үг юм. Уургийн
хоногийн хэрэглээ 1991 онд 1990 оныхоос 5.5 хувиар өссөн боловч 1992-1993
онд 4.6-10.6 хувиар буурчээ. Өөх тос, нүүрс усны хэрэглээ ч 1992-1993 онд урьд
жилүүдийнхээс мэдэдэхүйц буурсан байна. Эдгээр тоо баримт нь манай оронд
1992-1993 онд хүнсний үйлдвэрийн уналт хамгийн дээд цэгтээ хүрч, хүнсний
хангамжийн байдал үндсэндээ аюулд тулгарч ирснийг нотолж байгаа юм.

26. Салбарын зарим үзүүлэлтүүд
Харьцуулалт, %
№ Үзүүлэлт 1995 1996 1997 1998 1999 1996 1999
1995 1995
Нийт бүтээгдэхүүн,
1 сая төг (1995 оны 45003,8 34363 34225,5 33033,4 29188,1 76,4 64,9
зэрэгцүүлэх үнэ)
Аж үйлдвэрийн
нийт
2 бүтээгдэхүүнд 14,1 18,7 17,5 14,2 11,9 - -
эзлэх хувийн жин,
%
Нийт
бүтээгдэхүүний
3 өсөлт (+), бууралт - -10640 -137,5 -1192,1 -3845,3 - -
(-) өмнөх оноос сая
төг
1995 онд нийт бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлт өмнөх онуудаас нэмэгдэж, гурил,
талх, нарийн боов, чихэр, жигнэмгийн үйлдвэрлэл бага боловч өсч, зарим
нааштай үр дүн гарсан нь төр засгаас "Монгол хүний хоол тэжээл" үндэсний
хөтөлбөр, "Хүнсний тухай" Монгол улсын хуулийг хэрэгжүүлэх, хүнсний зүйлийг
импортлох, хүнсний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд орлогын албан татвар, гааль,
худалдааны албан татварын бодлогоор дэмжлэг үзүүлэх болсны үр дүн юм.

27. Гол нэрийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлт
Харьцуулалт, %
Бүтээгдэхүүний
№ 1995 1996 1997 1998 1999 1996 1999
нэр
1995 1995
Мах, махан
1 бүтээгдэхүүн, 11,3 8,5 7,5 6,7 4,3 75,2 38,1
мян.т
2 Хиамны зүйл, т 639,2 674 793,2 662,5 439,1 105,4 68,7
3 Гурил, мян.т 158,7 92,3 63,6 65,7 67,3 58,2 42,4
Талхны зүйл,
4 36,8 30 19,7 19,4 14,7 81,5 39,9
мян.т
Нарийн боов,
5 10,8 11,3 12,5 10,6 8 104,6 74,1
чихэр жигнэмэг, т
Монгол малын махыг гадаад зах зээлд борлуулах нөөц байгааг ашиглан эдийн засаг,
мал эмнэлэг, технологийн арга хэмжээ авах талаар хүнсний аж үйлдвэрийн зарим
эрдэмтэд, инженер, мэргэжилтнүүдийн гаргасан санаачлагыг Засгийн Газраас дэмжиж,
"Махны экспорт" төсөл батлан хэрэгжүүлж эхэлснээр 1997 оноос махны экспорт өсч,
1999 онд 1995 оныхоос 7 дахин нэмэгдэж 15.0 мян. т-д хүрчээ. Эх орны сүүний
нөөцийг ашиглан хүн амын сүү, цагаан идээний хангамжийг сайжруулах үндсэн
зорилго бүхий "Цагаан хувьсгал" үндэсний хөтөлбөрийг боловсруулж, 1999 онд
Засгийн Газраас батлуулан хэрэгжүүлж эхлэв.

28. Хүнсний бүтээгдэхүүний хэрэглээ, кг
Харьцуулалт, %
Бүтээгдэхүүний
№ 1995 1996 1997 1999 1996 1997 1999
нэр
1995 1995 1995
Мах, махан
1 96,7 97 96 112,8 100,3 99,3 116,6
бүтээгдэхүүн
2 Сүү, цагаан идээ 125,5 125,8 125,8 146,4 100,2 100,2 116,7
3 Цөцгийн тос 4,2 3,9 3 2,4 92,9 71,4 57,1
4 Өндөг, шир 2,5 1,4 3,8 3,6 56,0 152,0 144,0
Загасны төрлийн
5 0,7 0,6 - - - - -
бүтээгдэхүүн
Чихрийн зүйл
6 (сахарт 8,7 8,5 6,8 8,4 97,7 78,2 96,6
шилжүүлснээр)
Гурил, гурилан
7 94,3 95,1 100,9 99,6 100,8 107,0 105,6
бүтээгдэхүүн
8 Төмс 11,3 11 13,1 16,8 97,3 115,9 148,7
9 Хүнсний ногоо 7,9 8,5 9 12 107,6 113,9 151,9

29. Жишсэн дундаж хүний хоногийн хэрэглээ
Илчлэг Уураг, Өөх Нүүрс Хангалт, %
Он
, ккал гр тос, гр ус, гр Илчлэг Уураг Өөх тос Нүүрс ус
1995 2277 95,5 86,9 262,4 83,4 91,1 118,7 65,0
1996 2278,2 96,1 86,1 259,1 83,4 91,7 117,6 64,2
1997 2305,5 96,1 78,3 264,5 84,4 91,7 106,9 65,5
1998 2158,8 80,5 83,6 259,1 79,0 76,8 114,2 64,2
1999 2241,2 99,2 83,6 257,7 82,1 94,6 114,2 63,8
1996 онд Хөдөө аж ахуй, үйлдвэрийн яам буй болов. Яамнаас "Монгол хүний
хоол тэжээл" үндэсний хөтөлбөрт тодотгол хийж, "Хүнсний тухай" хуулийг
шинэчлэн найруулан батлуулж, үндэсний үйлдвэрлэл, газар тариалангийн
үйлдвэрлэлийг сэргээх, төмс, хүнсний ногооны "Ногоон хувьсгал", сүү цагаан
идээний үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх "Цагаан хувьсгал", "Малын эрүүл мэнд"
хөтөлбөрүүд, "Махны экспорт" төслийг боловсруулах, хэрэгжүүлэх талаар
төрийн бодлого, эрх зүйн хүрээнд нэлээд арга хэмжээ авсан юм. 2000 онд Хүнс,
хөдөө аж ахуйн яам дахин байгуулагдав. Яамны Салбарын бодлого
зохицуулалтын газарт Хүнсний хэлтэс буй болж, сайдын эрхлэх асуудлын
хүрээнд Хөдөө аж ахуй, хүнсний аюулгүй байдлын улсын хяналтын алба-
Засгийн газрын хэрэгжүүлэх агентлаг ажиллаж эхлэв.

30. Шинэ зууны хүнсний аж үйлдвэр
Эрх зүйн орчин : Бодлого, стратеги:
• Хүнсний тухай 1995, мөн хуулийн • Төрөөс хүнс, ХАА-н талаар
шинэчилсэн найруулга, 1999 баримтлах бодлого, УИХ, 2003
• Хэрэглэгчийн эрхийг хамгаалах • “Хүнсний хангамж, аюулгүй
тухай, 2001 байдал, хоол тэжээл” үндэсний
• Малын удмын сан, эрүүл мэндийг хөтөлбөр, 2001
хамгаалах тухай, 2001 • “Ногоон хувьсгал” үндэсний
• Ургамал хамгааллын тухай, 2007 хөтөлбөр, 1997
• Стандартчилал, тохирлын • “Цагаан хувьсгал” үндэсний
үнэлгээний тухай, 2007 хөтөлбөр, 1999
• Улсын хилээр амьтан, ургамлын • “Экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн”
гаралтай бүтээгдэхүүнийг үндэсний хөтөлбөр, 2007
нэвтрүүлэх үеийн хорио цээрийн • “Сүү” үндэсний хөтөлбөр, 2007
хяналтын тухай, ...
• “Атрын III аян” үндэсний хөтөлбөр
• Тариалангийн тухай, ...
• “Хүнсний баталгаат байдал”
• Ариун цэврийн тухай, ... үндэсний хөтөлбөр, 2009
• “Монгол мал” үндэсний
хөтөлбөр, УИХ, 2010

32. Хүнсний аж үйлдвэр - өнөөдөр
• Улсын хэмжээгээр 1300 орчим аж
ахуйн нэгж хүнсний үйлдвэрлэл
эрхлэгч эрхэлж байна. Эдгээрийн
дотор мал нядлан боловсруулах 33,
хиам, махан бүтээгдэхүүний 123, сүү,
Нийт бүтээгдэхүүн, тэрбум төг
цагаан идээний 90, исгэлт, ундаа,
250 шүүсний 193, талх, боов, чихэр, гурил,
222,6
жимс, ногоо боловсруулах 498 үйлдвэр
200 байна. Манай улсын хүнсний аж
156,4 үйлдвэр нь үндсэндээ хувийн хэвшилд
150 шилжсэн бөгөөд салбарын хэмжээгээр
102,9 нийт үйлдвэрлэж байгаа
100 бүтээгдэхүүний 80 гаруй хувийг 50
хүртэл ажиллагсадтай жижиг
50
28, үйлдвэрүүд гаргаж байна. Хүнсний аж
6 үйлдвэрийн нийт үйлдвэрлэлт 2009
0
онд 222,6 тэрбум төг.-т хүрсэн нь
2000 2005 2007 2009
улсын аж үйлдвэрийн нийт
бүтээгдэхүүний 13,4% болж байна.

33. Эрэлтийг баримжаалсан чөлөөт үйлдвэрлэл
Ахиц, дэвшил
Гадаад, дотоод нээлттэй зах зээл
Бүтээгдэхүүний өргөн сонголт
Бүтээгдэхүүний чанарын хөгжил
Хэрэглээнд тохиромжтой сав, боодол
Технологийн хөгжлийн хөтөлбөрүүд
Хүний нөөцийн нөхөн сэлбэлт
Менежмент, маркетингийн арга, туршлага
Мэдлэгийн төлөө тэмүүлэл
Компанийн нийгмийн хариуцлага
Хүнсний аж үйлдвэрийн бүтэц, 2009
5,5%
16,1% мах, ногоо, жимс
боловсруулах үйлдвэрлэл
43,9% сүү, цагаан идээний
үйлдвэрлэл
19,1% үр тариа, гурилын
үйлдвэрлэл
хүнсний бусад үйлдвэрлэл
15,3%
исгэлтийн үйлдвэрлэл

34. “Атрын III аян” үндэсний хөтөлбөр 2008-2011

35. Мах, сүүний үйлдвэрлэл

36. Ургамлын гаралтай бүтээгдэхүүн

37. Хүнсний зарим бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлт
Бүтээгдэхүү- Хэмж 1995 2000 2005 2007 2009
ний нэр их
нэгж
Малын тураг мян.т 11,3 4,6 3,6 6,8 18,3
мах
Гурил мян.т 158,7 40,2 58,3 70,8 105,3
Сүү, цагаан сая.л 1,8 1,5 7,1 9,2 16,1
идээ
Хиам т 639,2 754,7 1299,7 1412,3 1651,6
Талх мян.т 36,8 20,2 22,6 20,4 23,5
Нарийн боов мян.т 10,8 5,5 8,3 13,0 12,8
Ундаа, шүүс сая.л 11,2 8,6 42,3 69,7 87,0
Спирт мян.л 2120,6 3800,0 3094,4 5721,5 3541,4
Архи, дарс мян.л 3663,2 6600,0 7956,4 12591,3 17410,9
Пиво мян.л 6300,0 3300,0 7996,9 18377,7 32445,1

38. Экспортын гол нэрийн бүтээгдэхүүн
Бүтээгдэхүүн Хэмжих 2006 2007 2008 2009
нэгж
Малын мах мян.т 11,7 10,9 10,3 18,0
Дотор мах т 1025,1 1082,3 1561,8 568,4
Архи мян.л 78,2 95,2 92,9 70,0
Өлөн гэдэс т 260,1 290,7 438,5 380,0
Ясны гурил т 890,9 8914,0 9770,0 2097,0
18
16 махны экспорт
14
12
10
мах, мян.т
8
6
4
2
0
2006 2007 2008 2009

40. Хүнсний аж үйлдвэрийн нөөц
Амьтны гаралтай бүтээгдэхүүн Урагмлын гаралтай бүтээгдэхүүн Экспортын боломж
Буудайнаас бусад үр Мал нядалгааны хүнсний
Хэрэглэсэн малын 95%-ийг
тарианы бүтээгдэхүүн болон техник, тэжээлийн
үйлдвэрлэлийн бус аргаар
импортоор бүтээгдэхүүн
Зах зээлд нийлүүлсэн
Чихэр, жигнэмэг, гоймон Архи, спирт, пиво, соёолж, с
сүүний 95-97%
импортоор үүний уураг, байгалийн БАД
үйлдвэрлэлийн бус аргаар

41. Хүнсний үйлдвэрийн чадавхийн стратеги
Үйл ажиллагаа, менежментийн Эрэлтэд сууриласан
Чанар, технологийн менежмент
шинжилгээ инновацийн хөтөлбөр
Маркетингийн хөтөлбөр, төлөв- Хүний нөөц, мэдлэгийн
Бизнес-процессын загварчлал
лөгөө менежмент
Стратеги, үйл ажиллагааны Санхүү, эдийн засгийн
Аутсорсингийн үйлчилгээ
төлөвлөлт шинжилгээ, үнэл-гээ

42. Ирээдүй, чиг хандлагын төсөөлөл
Үнэт зүйлс болон үзэл баримтлал
ИРЭЭДҮЙН Зорилго
Хэтийн зорилт
ДҮР ТӨРХ
алсын хараа
Дотоод үнэлгээ
Гадаад үнэлгээ
ЧИГ ХАНДЛАГА Стратеги шийдвэр, зорилт
стратеги -бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ
-Мөнгөн урсгал
-Хүмүүс, байгууллага
-Дэд бүтэц
АРГА ТАКТИК
Тодорхой үйлдэл болон алхам
Хэн, юуг, хэзээ, яаж хийх вэ?

43. Бизнес-процессын IDEF0 загварын жишээ

44. Чанар, технологийн удирдлага, хяналтын
стратеги

45. Технологийн хөгжил - инноваци

46. Хүний нөөцийн менежмент

47. Хүнсний үйлдвэр-мэргэжлийн ирээдүй

48. инженерийн сургалтын хөтөлбөрийн
инноваци

49. Хүнсний үйлдвэр – мэдлэгийн менежмент

50. Хүнсний аж үйлдвэр - аутсорсинг
• Хүнсний аж үйлдвэрийн салбарт
аутсорсингийг шинэ бүтээгдэхүүн буй
болгох, технологийн процессыг
боловсронгуй болгоход туслах хүчин
зүйл болгон ашиглах нь илүү үр дүнтэй
гэж үздэг. Ийм тохиолдолд
шинэчлэл, инновацийн процессыг
үндсэн үйлдвэрлэлийн зэрэгцээ бага
зардлаар тасралтгүй хэрэгжүүлэх
боломж гардаг байна. Бизнес-
процессын загварчлал, бизнес-
төлөвлөгөө, зах зээлийн
судалгаа, маркетингийн
стратеги, технологийн
тандалт, хөгжлийн бодлого зэрэг дан
ганц компанийн хүчээр хийхэд
төвөгтэй, бас олон чиглэлийн өргөн
мэдлэг шаарддаг процессуудыг
аутсорсинг үйлчилгээгээр гүйцэтгүүлэх
нь зөвхөн цаг, мөнгө хэмнэх төдийгүй
ажлыг чанартай, нягт, нямбай гүйцэтгэх
боломж олгоно.

51. Дүгнэлт, санал
• Монгол улсын хүнсний аж үйлдвэр хөгжлийн эрчимтэй үед шилжиж байна.
• Хүнсний аж үйлдвэрийн салбарын чадавхийг дээшлүүлэх стратеги нь
хөгжлийн өнөөгийн шатанд хөрөнгө оруулалт, инновацийн бодлогын
салшгүй, ач холбогдолтой бүрэлдэхүүн болох нь тодорхой байна.
• Чадавхийн стратеги нь мөн чанараараа өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэх
дээшлүүлэх урт удаан хугацааны бодлого юм. Хүнсний аж үйлдвэрийн
чадавхид нөлөөлдөг нийтлэг хүчин зүйлсийг чиг баримжаа болгон
компани, үйлдвэр бүр үйл ажиллагаандаа шинжилгээ хийж, тэргүүлэх
асуудлуудыг ялган, өөрийн стратегиа боловсруулан хэрэгжүүлэх нь чухал.
Энэ талаар эрдэмтдийн мэдлэг, тэргүүлэх компаниудын туршлагыг өргөн
ашиглах боломж байна.
• Технологийн хөгжлийн бодлого, инновацийн хэрэгжилтийн өнөөгийн
түвшин, цаашдын чиг хандлага, том, жижиг үйлдвэрийн технологийн
стратегийг харгалзан хүнсний үйлдвэрийн инженерийн боловсролын
хөтөлбөр, тогтолцоог эрс шинэчлэх шаардлага бодитой гарч байна.
• Хүнсний үйлдвэрийн чадавхийг дээшлүүлэхэд шинжлэх
ухаан, үйлдвэрлэлийн холбоог хөгжүүлэх, судалгаа, шинжилгээний ажлыг
инновацийн үр дүнд хүргэх, салбарт хуримтлагдсан мэдлэг, туршлагыг
аутсорсинг хэлбэрээр ашиглах, удирдлагын шат, үйлдвэрлэл бүрт хүний
нөөц, мэдлэгийн менежментийг хэрэгжүүлэх нь амжилтын бодитой бөгөөд
шавхагдашгүй нөөц болно.