1. БАТЛАВ:Нийгмийн ажилтан,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,Я,Хуяг <br />Төрөлх хэлний хичээлд суурилсан хүмүүжлийн ажил<br />Явагдах ажлуудЗорилго-зорилтуудХариуцах эзэнҮнэлгээ1,Шүлэг ямар ид шидтэй вэ?Шүлгээр дамжуулж хамт олон нягтрах бие биеэ сэтгэлээсээ ойлгохТөрөлх хэлний хичээлээр хүүхдийн үгийн санг баяжуулахСанаа бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх бусдыг сонсох асуудлыг олон талаас нь харах шийдвэрлэхХүүхдүүд чөлөөтэй сэтгэн бичихАнги удирдсан багшАнги хамт олонЭцэг эхчүүдийн төлөөлөл2,Шүлгийн уралдаан /Цээжлэх шүлэг/3,Шүлэг зохион бичих4,Уралдааны дүн гарган урамшуулах дүгнэх5,Бидний гар ямар байвБохир гарын хор уршгийг мэдэж гараа зөв тогтмол угааж хэвшихӨөрсдийн гарын ариун цэвэр эрүүл ахуйд үнэлгээ дүгнэлт өгөх Бохир гар ямар хор уршигтай болохыг ойлгож мэдэхГараа хэдийд яаж зөв угааж ариутгах аргад сургахАнги удирдсан багшБаг хамт олноорооЭцэг эхчүүдийн төлөөлөл6,Бохир гарын хор уршиг7,Алтан гартай ачтанГар-гоо сайхан арчлах аргууд <br /> <br />Үндэсний бөх<br />Бөх нь %22Монголдquot;
Монголд олон зууны турш байсан, үндэсний спорт юм.<br /> Түүх<br />Дундговь аймгийн ӨHYPERLINK quot;
C)%22Өлзийт%20сумынquot;
лзийтHYPERLINK quot;
C)%22Өлзийт%20сумынquot;
сумын Дэл хөнжлийн ууланд Монгол бөхийн барилдаанаар наадам хийж байсан хадны зураг олдсон байна. Энэ зураг хүрлийн үеийн дурсгалд холбогдож байгаагаас үзэхэд 7,000- 11,000 жилийн өмнөх үед хамаарах ба хамгийн багаар бодоход 7,000 жилийн өмнө монгол бөх байсан гэсэн үг юм.<br />Мэх<br />Монгол бөхийн мэхний талаар эрдэмтэн судлаач нар янз янзаар бичдэг бөгөөд хамгийн багаар бодоход үндсэн 45 мэхтэй байдаг:<br />Ачих Бусгах Гуд татах Гуядах Дугтрах Дунгуйлдах Дүүгүүрдэх Дэгээдэх Ёврох ЗайлахМордох Мурих Мушгих Орох Өлмийдөх Өмсөх Өсгийдөх Өхийлдөх Салтаадах СувихСуйлах Сүлжих Тавхайдах Тахимдах Тойгдох Томох Тонгорох Тохох Тумбарайдах Үүзэл суухайҮүрэх Хавирах Хавсрах Хайчлах Харцагадах Хадуудах Хасуйдах Хонгодох Хөмрөх ХөнтрөхХутгах Чөмөгдөх Эгэм дэх Этэх<br />зэрэг байх ба нарийн ялгамжаат хувилбарын тоо гэвэл барагдашгүй олон байна. Зарим баримтанд 666 мэхтэй ч гэж дурддаг. Мэхийг бас дан мэх, давхар мэх, угсраа мэх, хариулт мэх гэж ангилдаг.<br /> Цол<br />Монгол бөхийн цол нь одоогийн мэдэгдэж байгаагаар ядаж 1,600-гаад жилийн түүхтэй ажээ.<br />11-р зууны сүүлчээс эхлэн бөхчүүдэд харцага, бүргэд, гарьд, шонхор зэрэг жигүүртэн амьтны нэрээр, 12-р зууны дунд үеэс тулгат, шандас гэдэг цол нэмэгдэн олгогдож байжээ. 13-р зууны дундаас одоогийн хэрэглэж байгаа начин заан, арслан аварга зэрэг нэрээр наадамд шөвгөрсөн бөхчүүдэд цол олгох болжээ.<br />2005 онд батлагдсан үндэсний баяр наадмын тухай хуулиар Улсын наадамд 5 давбал Улсын начин, 6 давбал Улсын харцага, 7 давбал Улсын заан, 8 давбал Улсын гарьд, 9 ба түүнээс дээш давбал Улсын арслан, Улсын Арслан цолтон түрүүлбэл Улсын аварга, Улсын Аварга цолтон түрүүлбэл Далай аварга, Улсын Далай Аварга цолтон түрүүлбэл Даян аварга, Улсын Даян Аварга цолтон түрүүлбэл Дархан аварга цол олгодог болсон.<br /> Цолны чимэг<br />Монгол бөхийн цолны чимэг нь 18-р зууны үед үүссэн бөгөөд Монгол бөхийн хөгжлийн явцад ижил цолтнууд ихэд олширсноор тэдгээрийг хооронд нь ялгаж хөгжлийнхөө эхний шатанд тухайн бөхийн чанаруудыг нь харгалзан олгож байжээ.<br />Зодог шуудаг<br />Монгол бөхийн зодог нь цэнхэр байдаг нь өнгөний хувьд мөнх хөх тэнгэрийг бэлгэдэж улаан шуудаг нь Монгол бөхийн гал голомт тасрахгүй үргэлжид бадамлаж байхыг бэлгэджээ. Түүхийн зарим үед монгол бөхийн зодог шуудаг нь шашны янз бүрийн номлол бэлгэдлийн тогтолцооны өөр өөр хэв шинжээс хамаарч харьцангуй ондоо өнгөөр хийгдэж ашиглагдаж байсан байна.<br />1921 оноос улаан зодог, хөх шуудгийг хэрэглэх болсон нь хувьсгалт үзэл санааг дээдлэх үйл болон тайлбарлагдаж эрхэмлэгдэх болжээ.<br /> Нэртэй бөхчүүд<br />1921 оноос хойш буюу орчин цагт хамгийн өндөр амжилт үзүүлсэн тамирчин бол Дархан аварга Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ бөгөөд улсын баяр наадамд нийт 11, мөн Монголын Нууц Товчооны 750 жилийн ойн даншигт түрүүлсэн амжилт үзүүлжээ. Дархан аваргууд болох %22Хорлоогийн%20Баянмөнхquot;
Хорлоогийн Баянмөнх 10 түрүү, Бадамдоригийн Түвдэндорж 7 түрүү, %22Жигжидийн%20Мөнхбатquot;
Жигжидийн Мөнхбат 6 түрүү, Дарийн Дамдин 5 түрүү, %22Дашдоржийн%20Цэрэнтогтохquot;
Дашдоржийн Цэрэнтогтох 4 түрүү авсан өндөр амжилтуудыг үзүүлжээ.<br />1<br />1<br />Монгол Үндэсний бөхийн түүхэн хөгжлийн тойм<br />Mongolwiki.-ийн мэдээлэл<br />Шилжих: Удирдах, Хайх <br />0211Үндэсний бөх <br />Монголын үндэсний бөх Монгол бөхийн барилдаанаар наадам хийж байсан хөдөлбөргүй баримт нь Дундговь аймгийн Өлзийт сумын Дэл хөнжлийн уулнаас олдсон хадны зураг юм. Энд барилдаж буй хоёр бөхийг олон хүн бахдан үзэж суугаагаар дүрсэлсэн нь тухайн үед бөхийн барилдаан нэгэнт олны наадам цэнгээний хэлбэртэй болсон байсан гэдгийг батлах бөгөөд хэрэв уг үүслийг нягталбал илүү олон жилийн түүхийг дамжсан байж болох юм. Энэ зураг хүрлийн үеийн дурсгалд холбогдож байгаагаас үзэхэд 11000-7000 жилийн өмнөх үед хамаарах ба хамгийн багаар бодоход 7000 жилийн өмнө монгол бөх байсан гэсэн үг юм. Монгол бөхийн түүхийг тоймлон үзүүлбэл: <br />1. Боловсрон бүрдэх үе шат /9120-4560 жилийн өмнөх хүртэл үе/ <br />2. a.9120-7000 гаруй жилийн өмнөх хүртэл үе. <br />Энэ үед Монгол бөх нь бие даасан шинжтэй болж наадам явуулж эхэлсэн үе <br />b. 7000-4560 жилийн өмнөх хүртэл үе. <br />Энэ үед монгол бөхийн дэвээ шаваа үүсч барилдаан наадмын өмнө бэлтгэл хийх болсон үе <br />3. Бүрэн төгс боловсорсон үе шат. /2000 оныг хүртэл 4560 жил/ <br />a. 4560-2000 жилийн өмнөх хүртэл <br />Монгол бөхийн өмсгөл үүсч эрийн гурван наадам бүрэн утгаараа явагдаж эхэлсэн үе. <br />b. Аргын тооллын I зуунаас X зуун хүртэл Монгол бөхийн өмсгөл өнөөгийн хэрэглэж буй хэлбэртээ шилжин цол анхлан үүссэн. Бөхийн барилдааныг албан ёсоор шинэчилж боловсруулсан. <br />c. X зуунаас 1641 оныг хүртэл. Сургуульд бөхийн тэмцээн зааж байсан. Монгол бөхийн өмсгөл зодог шуудаг нэрээ олж XI-XIII зуунд Монгол бөхийн цол оноосон нэрээр нэрлэгдэж бүрэн бүтцээ олж төлөвшсөн. Ам авах ёс, давсан бөхөд хишиг хүртээх ёс, тахим авах ёс сонгодог утгаараа тогтсон. Бөхийн асуудал эрхэлсэн байгууллага байсан. Монгол бөхийн малгай XV зуунаас өнөөгийн дөрвөн тал жанжин малгай хэлбэрт орсон. <br />d. 1641-1859 он хүртэл. Монгол бөхийн ёс заншилд шашины нөлөө хүчтэй тусаж шашины болон төрийн бөхчүүд малгайн хэлбэр ба зодог шуудагны өнгөөр ялгарах болсон. Монгол нутагт улсын чанартай наадам Манжийн хараат бодлогоор 1778 оноос тасарсан. Монгол бөхийн цолны чимэг үүссэн. <br />e. 1859-2000 он хүртэл. Монгол бөхийн цолонд албан ёсны /Манжийн хааны зарлигаар / өөрчлөлт оруулж тэр нь Бүрэн эрхт Монгол улсын үед ч хэвээр үйлчилсэн. <br />4. Улсын чанартай наадам хийх эрх 1911 оноос сэргэсэн. Монгол бөхийн бие даасан байгууллага байгуулагдсан. <br />5. 2000 оноос хойшхи үе. Монгол бөхийн ирээдүй үе энд багтана. Мөн Монгол бөхөд шинэчлэлт хийх оролдлогууд гарч байна. <br />Агуулга[Нуух] 1 HYPERLINK quot;
/lquot;
Монгол бөхийн мэх 2 HYPERLINK quot;
/lquot;
Монгол бөхийн цол 3 HYPERLINK quot;
/lquot;
Монгол бөхийн цолны чимэг 4 HYPERLINK quot;
/lquot;
Монгол бөхийн зодог шуудаг <br />[09000300200418100809013910809012211801390306008090100901засах] Монгол бөхийн мэх <br />Монгол бөхийн мэхний талаар эрдэмтэн судлаач нар янз янзаар бичдэг. Монгол бөхийн мэх нь хамгийн багаар бодоход үндсэн 45 мэхтэй байдаг. Үүнийг тоочвол: <br />1) Ард гарах 2) Ачих 3) Бусгах 4) Гуд татах 5) Гуядах 6) Дугтрах 7) Дунгуйлдах 8) Дүүгүүрдэх 9) Дэгээдэх 10) Ёврох 11) Зайлах 12) Мордох 13) Мурих 14) Мушгих 15) Орох 16) Өлмийдөх 17) Өмсөх 18) Өсгийдөх 19) Өхийлдөх 20) Салтаадах 21) Сувих 22) Суйлах 23) Сүлжих 24) Тавхайдах 25) Тахимдах 26) Тойгдох 27) Томох 28) Тонгорох 29) Тохох 30) Тумбарайдах 31) Үүзэл суухай 32) Үүрэх 33) Хавирах 34) Хавсрах 35) Хайчлах 36) Харцагадах 37) Хадуудах 38) Хасуйдах 39) Хонгодох 40) Хөмрөх 41) Хөнтрөх 42) Хутгах 43) Чөмөгдөх 44) Эгэм тахим 45) Этэх <br />зэрэг байх ба нарийн ялгамжаат хувилбарын тоо гэвэл барагдашгүй олон байх юм. Ачих гэдэг нь үндсэн хувилбар байхад цаашаа гар ачих, мөр оруулж ачих, түрж ачих, хөл зөрүүлж ачих гэх мэтээр олон ялгамжит мэхэнд задрах юм. <br />Мэхийг бас: 1) Дан мэх 2) Давхар мэх 3) Угсраа мэх 4) Хариулт мэх гэж ангилдаг. <br />Монгол бөхийн цол <br />XI зууны сүүлчээс эхлэн бөхчүүдэд харцага, бүргэд, гарьд, шонхор зэрэг жигүүртэн амьтны нэрээр, XII зууны дунд үеэс тулгат, шандас гэдэг цол нэмэгдэн олгогдож байснаа XIII зууны дундаас одоогийн хэрэглэж байгаа начин заан, арслан аварга зэрэг нэрээр наадамд шөвгөрсөн бөхчүүдэд цол олгодог болжээ. Энэ бүхнээс үзвэл Монгол бөхийн цол нь одоогийн мэдэгдэж байгаагаар лавтай 1600-аад жилийн түүхэн хөгжилтэй байна. <br />2005 онд батлагдсан үндэсний баяр наадмын тухай хуулиар Улсын наадамд найм давбал гарьд, долоо давбал заан, зургаа давбал харцага, тав давбал начин цол олгодог болсон. <br />Монгол бөхийн цолны чимэг <br />Монгол бөхийн цолны чимэг нь XVIII зууны үед үүссэн бөгөөд Монголын язгууртнуудын цол хэргэмийн чимэглэлийн нэгэн адилаар Монгол бөхийн хөгжлийн явцад ижил цолтнууд ихэд олширсноор тэдгээрийг хооронд нь ялгаж хөгжлийнхөө эхний шатанд тухайн бөхийн хүч чадал, ов мэх, барилдах ур чадвар, авхаалж самбаа, биеийн төрх зан чанар зэргийг нь харгалзан олгож байжээ. Жишээ нь далай аварга, дархан аварга гэх мэтээр ижил цолтнуудыг ялгаж өгөх болсон. <br />Монгол бөхийн зодог шуудаг <br />Монгол бөхийн зодог нь цэнхэр байдаг нь өнгөний хувьд мөнх хөх тэнгэрийг бэлгэдэж улаан шуудаг нь Монгол бөхийн гал голомт тасрахгүй үргэлжид бадамлаж байхыг бэлгэджээ. Түүхийн зарим үед монгол бөхийн зодог шуудаг нь шашны янз бүрийн номлол бэлгэдлийн тогтолцооны өөр өөр хэв шинжээс хамаарч харьцангуй ондоо өнгөөр хийгдэж ашиглагдаж байжээ. Тухайлбал бөөгийн ёсны цагаан далайн хар лусыг шүтэх тохиолдолд цагаан шуудаг, хар зодгийг, буддын шашин төрийн хэрийг эрхлэн мэдэх болсноор шавийн бөхчүүд улаан зодог, хөх шуудагтай болсон. Мөн томоохон хутагтын шавь бөхчүүд тухайлбал ламын гэгээний шавь нар ногоон зодог хэрэглэж болсноор өөр өөрийн үндэслэлийг гарган тогтоож байжээ. Харин 1921 оноос улаан зодог, хөх шуудгийг хэрэглэх болсон нь хувьсгалт үзэл санааг дээдлэх үйл болон тайлбарлагдаж эрхэмлэгдэх болжээ. <br />ЕрөнхийтанилцуулгаМонголУлссарынАзиАймагАрдчилсаннамАрхангай /**/ @import quot;
/skins/_ycgu_max_/IE60Fixes.cssquot;
; /**/ <br />Yндсэн хуудас <br />Портал <br />Сүүлийн үHYPERLINK quot;
/index.php?title=%D0%A1%D2%AF%D2%AF%D0%BB%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D2%AF%D0%B5%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D2%AF%D0%B9%D0%BB_%D1%8F%D0%B2%D0%B4%D0%B0%D0%BBquot;
еийнHYPERLINK quot;
/index.php?title=%D0%A1%D2%AF%D2%AF%D0%BB%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D2%AF%D0%B5%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D2%AF%D0%B9%D0%BB_%D1%8F%D0%B2%D0%B4%D0%B0%D0%BBquot;
үHYPERLINK quot;
/index.php?title=%D0%A1%D2%AF%D2%AF%D0%BB%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D2%AF%D0%B5%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D2%AF%D0%B9%D0%BB_%D1%8F%D0%B2%D0%B4%D0%B0%D0%BBquot;
йлHYPERLINK quot;
/index.php?title=%D0%A1%D2%AF%D2%AF%D0%BB%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D2%AF%D0%B5%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D2%AF%D0%B9%D0%BB_%D1%8F%D0%B2%D0%B4%D0%B0%D0%BBquot;
явдал <br />Шинэ өөHYPERLINK quot;
/index.php?title=%D0%90%D0%BB%D0%B1%D0%B0%D0%BD%D1%8B:Recentchangesquot;
рчлөлтүүд <br />Тохиолдлын бичлэг <br />Лавлах <br />Хандив <br />1<br />1<br />Ерөнхий танилцуулга:Монгол Улс<br /> <br />Далбаа <br />Сүлд <br />Газрын зураг <br />Газар зүйн зурагМонгол улс нь Ази тивийн зүүн хойд хэсэгт, ОХУ болон БНХАУ-ын дунд эх газрын төвд оршдог улс юм. Газар нутгийн хэмжээ нь 1.565.600 хавтгай дөрвөлжин км, энэ нь дэлхийд 19-т жагсдаг юм. Нутгийн зүүн, баруун болон өмнөд хэсгээр нийт 4673 км Хятадтай, хойд талаараа 3485 км-ийг Оростой хиллэдэг юм. <br />2.6 сая хүн амтай, хүн амын суурьшлаар бусад оронтой харьцуулахад хамгийн сийрэг орны тоонд орно.%HYPERLINK quot;
22Нийслэл%20хот%22Нийслэл%20хотquot;
22Нийслэл%20хотquot;
Нийслэл хот %22Улаанбаатартquot;
Улаанбаатарт 1 сая гаруй хүн оршин суудаг. Мөн тус улсын томоохон хотын тоонд аж үйлдвэр түлхүү хөгжсөн YPERLINK quot;
%BD%22Дарханquot;
Дархан, зэсийн үйлдвэрлэлийн төв болох %22Эрдэнэтquot;
Эрдэнэт багтана. Хүн амын 60 орчим хувь нь хот суурин газарт, 40 орчим хувь нь хөдөө, орон нутагт оршин суух бөгөөд тэдгээрийн олонх нь нүүдлийн мал аж ахуй эрхэлдэг. <br /> Улс төр, засаглал<br />1992 онд шинэ Yндсэн хуулийг баталснаар,HYPERLINK quot;
%BB%22Улсын%20Их%20Хурлынquot;
Улсын Их Хурлын сонгуулийг ардчилсан зарчмаар явуулж эхэлжээ. <br />1992 оны сонгуульд МАХН ялалт байгуулж, УИХ-д 70 суудлыг авчээ. 1996 онд Монголын Ардчилсан Xолбоо, ардчилсан намуудын эвсэл тус улсын эдийн засаг ба улс төрд шинэчлэлт, өөрчлөлтийг гүйцэтгэх шинэ хөтөлбөр боловсруулж оролцсоны дүнд сонгуульд онцгой ялалт байгуулсан. Энэ санал хураалтаар Улсын Их Хурлын 76 суудлын 50-ыг нь Ардчилсан Холбоо эвсэл, 25 суудлыг МАХН авсан байна. 2000 оны сонгуулиар МАХН 72 бусад(HYPERLINK quot;
%BC%22АНquot;
АН, YPERLINK quot;
D%22МАШСНquot;
МАШСН, МИЗН) 4 суудал авсан юм. Харин 2004 оны сонгуулиар МАХН 38, Эх Орон - Ардчилал эвсэл 34, МБНН 1, бие даагчид 3 суудал авсан байна. <br />Ерөнхийлөгч<br />Үндсэн Хуульд зааснаар Ерөнхийлөгч нь Монгол Улсын төрийн тэргүүн бөгөөд ард түмний эв нэгдлийн илэрхийлэгч болно. Улсын Их Хурлын сонгуулиас гадна %22тус%20улсын%20Ерөнхийлөгчийгquot;
тус улсын Ерөнхийлөгчийг 4 жил тутамд шууд сонгодог. <br />Улсын Их Хурал<br />Их Хурал нь 76 суудалтай ба УИХ-ын даргаар удирдуулдаг. Одоо мөрдөгдөж буй сонгуулийн хуулиар 21 аймаг ба нийслэлийн 6 дүүрэг нь тус бүрдээ олон мандаттай томсгосон тойргууд болно. УИХ-ын даргыг УИХ-ын гишүүд дундаасаа сонгодог. <br /> Монгол Улсын Ерөнхий сайд<br />Ерөнхий сайд нь парламентад хамгийн олон суудал бүхий нам эвслээс Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцөн санал болгосны дагуу Улсын Их Хурлаас томилогддог. <br />Засаг захиргааны нэгж <br />Монгол улс нь засаг захиргааны аймаг, %22нийслэл%20хотодquot;
нийслэл хотод хуваагддаг. Аймаг нь дотроо сум, багуудад, %22хотquot;
хот нь дотроо YPERLINK quot;
%22дүүрэгquot;
дүүрэг, хороонд хуваагдана. <br />Архангай <br />Баян-ӨHYPERLINK quot;
/index.php?title=%D0%91%D0%B0%D1%8F%D0%BD-%D3%A8%D0%BB%D0%B3%D0%B8%D0%B9quot;
лгий <br />Баянхонгор <br />Булган <br />Говь-Алтай <br />Говьсүмбэр <br />Дархан-Уул <br />Дорноговь <br />Дорнод <br />Дундговь <br />Завхан <br />Орхон <br />ӨHYPERLINK quot;
/index.php?title=%D3%A8%D0%B2%D3%A9%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D0%B0%D0%B9quot;
вөрхангай <br />ӨHYPERLINK quot;
/index.php?title=%D3%A8%D0%BC%D0%BD%D3%A9%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D1%8Cquot;
мнөговь <br />Сүхбаатар <br />Сэлэнгэ <br />Төв <br />Увс <br />Ховд <br />Хөвсгөл <br />Хэнтий <br />Морин хуур Монгол үHYPERLINK quot;
%BD%22Монгол%20үндэстнийquot;
ндэстний хөгжмийн зэмсэг мөн. Морин хуур өнө удаан түүхтэй, аль эрт 13HYPERLINK quot;
%BD%2213-р%20зууныquot;
-р зууны эхэнд даруй Монгол үндэстний хүн ардын дунд өргөн дэлгэрсэн юм. Морин хуурын дэлгэрсэн нутаг орон нь адил бус байдгийн улмаар, түүний нэр, хэлбэр төрх, дууны өнгө, YPERLINK quot;
%BC%22хөгжимдquot;
хөгжимдөх арга нь ч өөр өөрийн онцлогтой байдаг. Монголчууд суурьшсан ихэнх нутагт уг хөгжмийн зэмсгийг морин хуур гэж нэрлэж байхад, ӨHYPERLINK quot;
%BB%22Өвөр%20Монголынquot;
вөрHYPERLINK quot;
%BB%22Өвөр%20Монголынquot;
Монголын зарим нутагт цоор гэж нэрлэх тал байдаг.<br />Морин хуурын хайрцаг нь тэгш дөрвөлжин хэлбэртэй, гриф дээрээ морин толгойн сийлбэртэй байдаг. Энэ бол морин хуурын үндсэн төрх бөгөөд морин хуур гэсэн нэрийнх нь илрэл юм.<br />Морин хуурын чавхдасыг морины сүүлээр хийнэ. Морин хуурын ая эгшиг сонсголонтой сайхан бөгөөд утсан хөгжмийн дотор өөрийн өвөрмөц онцлогтой хөгжмийн зэмсэг болох юм.<br />Эрт дээр үед морин хуурыг хөгжимчид өөрсдөө үйлдэж бүтээгээд хэрэглэж байсан юм. Дууны хэмжээ нь нэлээд дор болохоор монгол %22гэрquot;
гэр болон байшинд хөгжимдөхөд тохиромжтой байсан юм. Цаг үеийн шаардлагаар хөгжмийн зэмсгийн мастерууд уламжлалт морин хууранд өөрчлөлт оруулсан байна. Өөрчлөлт оруулснаас хойш морин хуурын дууны багтаамж диафазон (цар хүрээ) нь өргөжиж, морины сүүлийг нейлон утсаар орлуулан чавхдас хийсэн нь, дууны хэмжээ нь өндөржин, хөг нь квартаар дээшилсэн юм. Өөрчлөлт оруулснаас хойш морин хуур нь уянгалаг сайхан хөгөө хадгалаад зогсохгүй яруу тод болсноор тайзан дээр буюу хөдөө талд хөгжимдөхөд тохирч, монгол үндэстний гоцлол хөгжмийн гол зэмсгийн нэг болсон байна.<br />Yүнээс гадна хөгжмийн зэмсэг үйлдвэрлэгчид бас дунд гарын морин хуур болон их гарын морин хуур судлан үйлдсэн юм. Энэ хоёр төрлийн морин хуурыг хөгжимдөх арга нь Европийн вилончель болон альт хийлтэй адилхан байдаг. Ингэснээр морин хуур нь сапроно, альт, баритон бүрдсэн бүрэн бүтэн хөгжмийн хэсэг бүрэлдүүлж, монгол үндэстний хөгжмийн ангийг баяжуулсан байна. Өөрчлөлт оруулан шинээр судлан бүтээсэн морин хуур нь гадар чимэглэлийн талаар мөн монгол үндэстний онцлогийг хэвээр нь хадгалж, цар дээр нь үндэстний онцлогтой хээ угалз сийлсэн байдгаар ёстой л уран нарийн урлагийн бүтээл гэж болно.<br />Монгол Улсад 11992 онд Морин хуурын чуулга байгуулагдан үйл ажиллагаагаа явуулж байна.<br />Морин хуур нь ЮНЕСКО-гийн YPERLINK quot;
%22дэлхийн%20өвдquot;
дэлхийн өHYPERLINK quot;
%22дэлхийн%20өвдquot;
вд бүртгэлтэй.<br />Монгол гэрийн тухай <br />Монгол гэр нь эртний Хүннү гүрэн, Чингэс хааны үеэс Монголчуудын орон сууц болон өнөө үе хүртэл эрэлт хэрэгцээтэй хэвээрээ хадгалагдан иржээ. Монгол гэр нь хана ( хэрэгцээнээсээ хамааран 3-15 ханатай ) , тодорхой тооны унь, хос багана, хаалга, тооно, эсгий, даавуу болон бризентэн буюу ус үл нэвтрүүлэгч бүрээс, өрх, оосор бүч, хошлон ( татлага ) , шал, дэвсгэр ширдэг зэргээс бүрдэнэ. Гэрийг үндэсний тавилгатай нь захиалж болохоос гадна дотор нь өөр ямарч тавилга тавьж болно.Монгол гэрийг 20-30 минутад барьж, буулгана, аялал, жуулчлал, амралт, зугаалга, нүүдэлд нэн тохиромжтой, түүнийг суудлын тэрэгний чиргүүлд ачаад л явчихна, дулаан хадгалах чадвар сайтай, дугуй хэлбэртэй, дээрээ агааржуулагчтай тул элдэв үнэр, вирус тогтохгүй, дотроо зайтай, тооно нь цонхны болон агааржуулагчийн үүргийг давхар гүйцэтгэнэ, бусад орон сууцтай харьцуулахад үнэ нэн хямд. Хаалга нээгдэх бүрт гэрт цэвэр агаар орох ба бохир агаар тооноор саадгүй гадгашлана.Монгол гэрийг дотоодын хэрэгцээнд үйлдвэрлэдэг байсан бол сүүлийн жилүүдэд гадаадын байгууллага, хүмүүсийн гэр худалдан авах солнирхол эрс өсч, экспортын захиалга нэмэгдсээр байна. <br />Бүтээгдэхүүн <br />♣ Гэрийн иж бүрдэл: <br />-Гэрийн мод(хана, унь, хаалга, тооно, багана, шал г.м) <br />-Эсгий бүрээс(дан ба давхар) <br />-Өрх(эсгий ба бризентэн) <br />-Ус үл нэвтрэх бүрээс(бризентэн) <br />-Цагаан даавуу бүрээс(дотуур, гадуур) <br />-Оосор, уяа, хошлон(даавуу ба хялгасан) <br />-Модон шал(хар модон ба нарсан) <br />-Ханын хөшиг <br />-Гэрийн дотор тавилгын хамт нийлүүлж болно. <br />-Гэрийн дэвсгэр ширдэг захиалгаар нийлүүлж болно. <br />♣ Гэрийн төрөл: <br />-3 ханатай <br />-4 ханатай <br />-5 ханатай <br />-10 ханатай <br />-15 ханатай <br />♣ Гэрийн загвар, хийц: <br />-Сийлбэртэй(наамал ба ухаж сийлсэн) <br />-Сийлбэргүй(Хээ бүхий будагтай, цулгуй будагтай) <br />-Өргөө хэлбэртэй <br />-Энгийн түгээмэл хэлбэртэй <br />-Аяны болон хээрийн зориулалттай <br />-Зочны гоёмсог загвартай <br />♣ Гэрийн тавилга: <br />-Ширээ, шүүгээ <br />-Ор <br />-Тавиур <br />-Авдар гэх мэт <br />♣ Гэрийг иж бүрдлээр нь, эсвэл хэрэглэл тус бүрээр нь, эсвэл тусгай хийц, загвартай байхаар захиалгаар нийлүүлж болно. <br />♣ Гэрийн хана, унь цуулбарын ба цуулбарын бус байж болно. <br />♣ Загвар, хийц, өнгөний сонголттой, стандартад нийцсэн, чанартай <br />♣ Бүтээгдэхүүний үнэ уян хатан, тохиролцоно. <br />Үйлчилгээ <br />-Гэр тохируулах <br />-Гэр барих <br />-Зөвлөгөө өгөх <br />You are here: Home // 3Дотоод мэдээ // Монгол дээлний тухай товчхон <br />Монгол дээлний тухай товчхон<br />Posted by 2turuu on Feb 22, 2010 | Leave a Comment <br />Монгол үндэсний хувцас чимэглэл бол нүүдэлчин түмний соёлыг шингээсэн агуу их урлаг юм. Үндэстэн ястнуудын дээлний онцлог, дээл өмсөх соёлын талаар жаал сонирхлоо.<br />Хүннү гүрний үед буюу 2200 жилийн тэртээд монгол үндэсний дээл хувцас үүсч, хувьсан өөрчлөгдсөөр өнөөгийн загвар төрхөө олсон гэж үздэг. Гэтэл Увс аймгийн Өндөрхангай сумын нутгаас олдсон археологийн олдвор буюу 6000 жилийн өмнөх неолитийн үеийн хадны сүг зураг дээр монгол дээлтэй хүн дүрслэгдсэн байдаг ажээ. Нүүдэлчдийн соёл, түүхийг агуулсан энэ хувцас цаг уур, ахуй амьдралтай нь салшгүй холбоотой, эдэлж хэрэглэхэд эвтэйхэн, морь мал унахад тун тохиромжтойгоор хийгджээ. Судлаачид, түүхчдийн тэмдэглэснээр монгол угсаатны 400 гаруй төрлийн дээл, 200 гаруй төрлийн малгай байдаг ажээ.<br />Монгол бичиг<br />Монгол бичгээр quot;
Монголquot;
<br />Монгол бичиг нь 12HYPERLINK quot;
%2212-р%20зуунаасquot;
-р зуунаас Монгол хэлэнд хэрэглэгдэх болсон бичиг юм. Мөн өөрөөр босоо бичиг, хуучин монгол бичиг, худам монгол бичиг, уйгуржин бичиг гэж олон янзаар нэрлэдэг.<br />Чингис хаан Найман аймгийг довтлон нэгтгэсний дараа тус аймагт хэрэглэгдэж байсан уйгаржин бичгийг авч, албан ёсны бичиг болгосон хэмээн Монголын нууц товчоонд дурддаг. Монгол хэлээр бичигдсэн уйгаржин бичгийн анхны дурсгал нь 13HYPERLINK quot;
%BD%2213-р%20зуундquot;
-р зуунд урласан YPERLINK quot;
%22Чингисийн%20чулууны%20бичигquot;
Чингисийн чулууны бичиг. Уйгаржин бичиг нь Сири үсгээс гаралтай агаад Согдуудаар дамжин YPERLINK quot;
%22Уйгарquot;
Уйгар, Монголд нэвтэрсэн гэж судлаачид үздэг.<br />Уг бичиг нь зөвхөн босоо чиглэлд бичдэгээрээ онцлог. Мөн үгийн эхэн дунд адагт буй үсгийн хэлбэр бага сага ялгаатай байдаг. Монгол бичиг нь YPERLINK quot;
%22Баруун%20Монголынquot;
Баруун Монголын ойрад аялгуунд тулгуурласан YPERLINK quot;
%22тод%20бичигquot;
тод бичиг, буриад аялгуунд ойртуулсан YPERLINK quot;
%22вагиндрагийн%20үсэгquot;
вагиндрагийн үHYPERLINK quot;
%22вагиндрагийн%20үсэгquot;
сэг гэх мэт хэд хэдэн хувилбартай. Мөн Аюуш гүүшийн зохиосон галиг үсэг уйгаржин үсгийн хөгжилд томоохон хувь нэмэр оруулж, уг үсгээр олон монгол хэлнээс гадна төвд, самгарди, хятад хэлний үгийг тэмдэглэх өргөн боломж нээгдсэн.<br />dorvoiljin<br />soyombo<br />tod<br />Латин үHYPERLINK quot;
/w/index.php?title=%D0%9B%D0%B0%D1%82%D0%B8%D0%BD_%D2%AF%D1%81%D1%8D%D0%B3&action=edit&redlink=1quot;
сэг нь 1941 оны 2 сарын 1-нд %22Бүгд%20Найрамдах%20Монгол%20Ард%20Улсынquot;
Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын албан ёсны бичиг болгосон. Гэвч хоёр хоёрхон сарын дараа буюу 3 сарын 25-нд энэ шийдвэрээ буцаажээ. Албан ёсоор бол Монгол хэлний бүх дуу авиаг тэмдэглэж чадахгүй байсан тул больсон гэсэн хэдий ч дараахан нь ЗХУ-ын бүрэлдэхүүн улсуудтай бараг нэгэн зэрэг кирилл үHYPERLINK quot;
%22кирилл%20үсгийгquot;
сгийг албан ёсны болгосон тул энэ нь улс төрийн бодлого байсан байж магадгүй.<br />Кирилл үсэг бол славян хэлний дуудлагыг бичгийн хэл болгосон Болгарын эрдэмтэн ах дүү Кирилл, Мефодий нарын зохиосон үсэг. Монгол, орос хэлнээс гадна 30 гаруй улсын хэлэнд хэрэглэдэг.<br />Кирилл үсэг хэрэглэдэг гол үндэстнүүд:<br />Славян хэлтнээс Беларусь, Болгар, YPERLINK quot;
%22Македонquot;
Македон, Орос, Серби, Украйн <br />Түрэг хэлтнээс Казах, Киргиз, Узбек, <br />Тажик зэрэг.<br />Гурав. Уралдаан<br />А. Уралдааны ангилал, зай хэмжээ 3.1. Хурдан морьдыг азарга, их нас, соёолон, хязаалан, шүдлэн, даага, жороо гэсэн ангиллаар дараах зайд уралдуулна.Үүнд:<br />Зун намрын уралдаанд-Азарга 22-24 км-Их нас 25-26 км-Соёолон 22-24 км-Хязаалан 17-19 км-Шүдлэн 12-14 км-Даага 10-12 км <br />Хаврын уралдаанд-Азарга 16 км-Их нас 18 км-Соёолон 16 км-Хязаалан 10 км-Шүдлэн 8 км-Даага 6 км<br />Б.Уралдааны зам3.2. Уралдааны зам нь унаач хүүхэд, уралдах морины байдлыг бүрэн хангахуйц , мөн морины хурдлах чадварт сөрөг нөлөө үзүүлхээргүй байна.3.3. Уралдааны замд хэт өндөр даваа, өргөн гол горхи байх нь тохиромжгүй.3.4. Уралдааны замын ихэнх нь элс хайрга, чулуутай байж болохгүй.<br />В.Гараа3.5. Уралдааны морьдыг тогтоосон цагт гаргана.3.6. Гараан дээр бага дөрвөн насны морьдыг тусгай томилогдсон шүдний комисс бүрэн бүрэлдхүүнээрээ шүдэлж гаргана.3.7. Шүдээр хасагдсан морьдыг уралдуулахгүй.3.8. Гарааны цагаас хоцорч ирсэн морьдыг мөн уралдуулахгүй.<br />Г. Зурхайд хүргэх ба эргүүлэх.3.9. Уралдах морьдын зурхайд хүргэх ажилд оролцох машин, мотоцикль, морьтой хүмүүсийн тоо, бүрэлдхүүнийг комиссын шийдвэрээр зохицуулна.3.10. Уралдах морьдыг зурхайд хүргэх замдаа хатирч, цогиулахаас илүү хурдтай туухгүй.3.11. Уралдах морьдыг уралдааны зурхайд бүрэн хүргэж, даамлын дохиогоор эргэсэн тохиолдолд уралдааныг хүчинтэйд тооцно.3.12. Тухайн насны даамал нь эхний мориноос 0.5 км-ээс багагүй зайд замчлан явна.<br />Д.Бариа3.13. Уралдааны морьдыг барианы зурхайн тэмдэглэсэн зураас дээр ирсэн дарааллаар барина.3.14. Айргийн тавын морьдыг морь бариач пайзаар, хойшхи морьдыг хүүхдэд олгосон дугаараар, дуу, дүрс бичлэгийг техник хэрэгсэл ашиглан дуудаж, барина.3.15. Барианд зэрэгцэж ирсэн хоёр мориноос аль нэгний нь хушуу илүү гарсан бол тэр морийг урд нь барих ба хушуу илүү гараагүй бол зөв талын морийг эхэлж барина.3.16. Уралдаанд хүүхэдгүй давхиж ирсэн морийг таван мориор хойшлуулж барина. Жич: Хэрэв хурдан морь унаач хүүхэд нь барианы зурхайн орчим болон наадамчдын нүдний өмнө мориноосоо унавал хаана барихыг комисс шийдвэрлэнэ.3.17. Жолоог богиносгосон, дэл, сойлго, эмээлд нь уяж бэхлэх зэргээр зориуд санаатайгаар хүүхэдгүй ирүүлсэн морийг уралдаанаас хасна.3.18. Бага дөрвөн насанд түрүүлж айрагдсан морьдыг уралдааны дараа дахин шүдэлж, тухайн насны бус нь тогтоогдвол уралдаанаас хасч дараагийн морийг урагшлуулж барина.3.19. Хурдан морь нь унаач хүүхэд бариан дээр зэрэгцэж ирсэн хүүхэд, моринд саад хийвэл нөгөө морийг тухайн хүүхдийн унасан морины урд нь оруулна.3.20. Уралдсан морьдын хэдэн хувийг барихыг уралдаан зохион байгуулагчид шийдэх бөгөөд харин морьдын 1/3-ээс доошгүй хувьд нь амжилтыг баталгаажуулсан үнэмлэх олгоно.3.21. Барианы маргаантай асуудлыг комиссын дийлэнх олонхийн саналаар эцэслэн шийдвэрлэнэ.<br />Хоёрдугаар зүйл: Цолны ангилал <br />“Түмний эх” цол <br />“Даян түмний эх” цол <br />“Дархан түмний эх” цол <br />“Идэр түмний эх” цол <br />“Манлай түмний эх” цол <br />“Дархан манлай түмний эх” цол <br />Монгол улсын төрийн далбаа<br />Төрийн далбаа гэдэг нь %22улсынquot;
улсын бэлгэдлүүдийн нэг. Төрийн байгууллага, албан ёсны үйл ажиллагааны үеэр төрийн далбааг мандуулдаг.<br />Монгол Улсын төрийн далбаа, 1:2 <br />Одоогийн Монгол Улсын төрийн далбаа нь 1992 оны %222%20сарын%2012quot;
2 HYPERLINK quot;
%BD_12%222%20сарын%2012quot;
сарын HYPERLINK quot;
%BD_12%222%20сарын%2012quot;
12-ноос хэрэглэгдэж эхэлсэн. 1949 оны төрийн далбаанаас социалист одыг хассанаараа л өөр. Улаан, хөх, улаан хосолсон өнгөтэй байна. Далбааны гурав хуваасны нэгийн хэмжээтэй дундахь хэсэг нь мөнх тэнгэрийн хөх, түүний хоёр тал нь мандан бадрахын бэлгэдэл улаан өнгөтэй байна. Далбааны ишин талын улаан дэвсгэрийн төв хэсэгт алтан соёмбо байрлуулна. Далбааны өргөн, урт нь 1:2-ын харьцаатай байна.<br /> Түүхэн далбаанууд<br />Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын төрийн далбаа (1949-1992) <br />1992 оноос өмнө %22Бүгд%20Найрамдах%20Монгол%20Ард%20Улсынquot;
Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын төрийн далбааны ишин талын дээр социализмыг бэлгэдэх шар таван хошуу байрладаг байв. Хөх тууз нь бас илүү бараан байсан.<br />Монгол улсын төрийн сүлд нь YPERLINK quot;
%22коммунист%20засаглалquot;
коммунист засаглал унасны дараа 1992 онд хэрэглэгдэж эхэлсэн.<br />Монгол улсын төрийн сүлд нь ариун цагаан өнгийн бадам цэцэг суурьтай, төгсгөлгүй үргэлжлэн дэлгэрэх түмэн насан хээгээр хөвөөлсөн, мөнх тэнгэрийг бэлгэдсэн дугариг хөх дэвсгэртэй байна. Сүлдний төв хэсэгт Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, цог хийморийг илтгэсэн алтан соёмбо, эрдэнийн хүлгийг хослуулан дүрсэлсэн байна. Сүлдний хүрээний магнайн хэсэгт эрт, эдүгээ, ирээдүй гурван цагийг бэлгэдсэн хүслийг хангагч чандмань эрдэнэ, доод хэсэгт эх газрыг төлөөлсөн ногоон өнгийн уулан хээ, ашид дэвжихийн өлзий хутаг оршсон хүрдийг тус тус дүрсэлнэ. Хүрдийг хадгаар дээдлэн сүлжсэн байна.<br /> Хуучин төрийн сүлднүүд<br />Энэ хэсэг хэт богино байна. Үүнийг өHYPERLINK quot;
%26action=edit%22өргөжүүлжquot;
ргөжүүлж Википедиад туслаарай.<br /> 0110003Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын төрийн сүлд 1924 - 1939Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын төрийн сүлд 1939 - 1940 0110003Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын төрийн сүлд 1940 - 1941 0110003Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын төрийн сүлд 1941 - 1960 Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын төрийн сүлд 1960-1992<br />Монгол улсын төрийн дуулал<br />Монгол Улсын Төрийн Дуулал нь Монгол Улсын төрийн дуулал юм. Аяыг Билэгийн Дамдинсүрэн (1919 - 1991) Лувсанжамбын Мөрдорж (1919 - 1996) нар, Үгийг Цэндийн Дамдинсүрэн (1908 - 1988) зохиожээ.<br />20HYPERLINK quot;
/w/index.php?title=20-%D1%80_%D0%B7%D1%83%D1%83%D0%BD&action=edit&redlink=1quot;
-р зууны явцад Монгол улс нь хэд хэдэн төрийн дуулалтай байсан юм. Эхнийх нь 1924-1950 он хүртэл, хоёрдох нь 1950-1962 он хүртэл, гуравдахь нь 1961 - 1991 он хүртэл хэрэглэгдэж байв. 1991 оноос хойш 1950 оны төрийн дууллын ихэнх хэсгийг ашиглаж байгаа боловч 2 дахь бадгийг Ленин, Сталин, %22Сүхбаатарquot;
Сүхбаатар, YPERLINK quot;
%BD%22Чойбалсангquot;
Чойбалсанг магтсан) устгасан байна.<br />2006 оны %227%20сарын%2011quot;
7 HYPERLINK quot;
%BD_11%227%20сарын%2011quot;
сарын HYPERLINK quot;
%BD_11%227%20сарын%2011quot;
11-ээс %20жилийн%20ойгquot;
Их Монгол Улс Байгуулагдсаны HYPERLINK quot;
%22Их%20Монгол%20Улс%20Байгуулагдсаны%20800%20жилийн%20ойгquot;
800 HYPERLINK quot;
%22Их%20Монгол%20Улс%20Байгуулагдсаны%20800%20жилийн%20ойгquot;
жилийн ойг тохиолдуулан Монгол Улсын Их Хурал Чингис хааныг магтсан болгож шинэчлэжээ.<br />Одоогийн төрийн дуулал<br />Дархан манай тусгаар улс<br />Даяар Монголын ариун голомт<br />Далай их дээдсийн гэгээн үйлс<br />Дандаа энхжиж, үүрд мөнхөжнө<br />Хамаг дэлхийн шударга улстай<br />Хамтран нэгдсэн эвээ бэхжүүлж<br />Хатан зориг, бүхий л чадлаараа<br />Хайртай Монгол орноо мандуулъя<br />Өндөр төрийн минь сүлд ивээж<br />Өргөн түмний минь заяа түшиж<br />Үндэс язгуур, хэл соёлоо<br />Үрийн үрдээ өвлөн бадраая<br />Эрэлхэг Монголын золтой ардууд<br />Эрх чөлөө жаргалыг эдлэв<br />Жаргалын түлхүүр, хөгжлийн тулгуур<br />Жавхлант манай орон мандтугай<br />1991 - 2006<br />Дархан манай хувьсгалт улс<br />Даяар монголын ариун голомт<br />Дайсны хөлд хэзээ ч орохгүй<br />Дандаа энхжин үүрд мөнxжинө<br />Хамаг дэлхийн шударга улстай<br />Хамтран нэгдсэн эгнээг бэхжүүлж<br />Хатан зориг бүхий чадлаараа<br />Хайрт Монгол орноо мандуулъя<br />Зоригт Монголын золтой ардууд<br />Зовлонг тонилгож, жаргалыг эдлэв<br />Жаргалын түлхүүр, хөгжлийн тулгуур<br />Жавхлант манай орон мандтугай<br />Хамаг дэлхийн шударга улстай<br />Хамтран нэгдсэн эгнээг бэхжүүлж<br />Хатан зориг бүхий чадлаараа<br />Хайрт Монгол орноо мандуулъя<br />1961 - 1991<br />Урьдын бэрх дарлалыг устгаж<br />Ардын эрх жаргалыг тогтоож<br />Бүх нийтийн зоригийг илтгэсэн<br />Бүгд Найрамдах Улсаа байгуулсан<br />Сайхан Монголын цэлгэр орон<br />Саруул хөгжлийн дэлгэр гүрэн<br />Үеийн үед энхжин бадартугай<br />Үүрдийн үүрд батжин мандтугай<br />Ачит нам алсыг гийгүүлж<br />Хүчит түмэн улсыг хөгжүүлж<br />Бууршгүй зүтгэл дүүрэн хөвчилсөн<br />Цуцашгүй тэмцэл түүхийг товчилсон<br />Сайхан Монголын цэлгэр орон<br />Саруул хөгжлийн дэлгэр гүрэн<br />Үеийн үед энхжин бадартугай<br />Үүрдийн үүрд батжин мандтугай<br />Зөвлөлт оронтой заяа холбож<br />Дэвшилт олонтой санаа нийлж<br />Хандах зүгийг бахтай барьсан<br />Мандах коммунизмыг цогтой зорьсон<br />Сайхан Монголын цэлгэр орон<br />Саруул хөгжлийн дэлгэр гүрэн<br />Үеийн үед энхжин бадартугай<br />Үүрдийн үүрд батжин мандтугай<br />Эрхийн чадал шалган эвшээлгэн татсан нумаа суллаж, тавьсан сумныхаа оноог харж, уухайлан нааддаг євєрмєц нэгэн спортын тєрєл бол Монгол тvмний эрийн гурван наадмын нэг сур харваа билээ. Нум сум хаанаас vvссэн нь єдгєє хvртэл яг тодорхойгvй ч Монголоос vvссэн гэх шалтгаан олон бий аж. Нум сумын vvсэл гарлыг Хvннv гvрний vеэс авч vзэхэд 2200 гаруй жилийн тvvхтэй бєгєєд эрт цагт манай эрэлхэг дайчид сурыг гарамгай харваж байсан тvvх бий. Vvнээс ємнє ч vvссэн байж болзошгvй талаар зарим эх сурвалжууд тэмдэглэсэн байдаг аж. Хvннvгийн vед нум сумаар зэвсэглэсэн 300 мянган нум сумт цэрэгтэй байсан гэдэг.Энэчлэн нум сумны талаар олон сонирхолтой баримт бий. Монголчуудын ан авд гарамгай байдгийн учир нь эрхийн цэц сорьсон нум сумтай холбоотой. Нум сум нь анх байлдааны, ангийн зориулалттай ийнхvv vvсч, сvvлдээ quot;
сур харвааquot;
хэмээх спортын тєрєл болон хєгжжээ. Манайд халх, буриад, урианхай, олон улсын байт харваа гэсэн дєрвєн тєрлєєр хєгжиж ирсэн бєгєєд халх харвааг бvх харвааны манлай нь гэдэг аж. Халх сурын харваа нь Сэлэнгэ аймагт их хєгжсєн байдаг бол Дорнодод буриад харваа, Баян-Єлгийд урианхай харваа нэлээд хєгжжээ. Тиймээс ч сvvлийн жилvvдэд Монголын ихэнх мэргэд Дорнод, Сэлэнгэ аймгаас тєрєн гарчээ. Мєн Ємнєговь, Дорноговь аймгаас ч мэргэд олноор тєрєх болсон аж. Улсын наадамд нэг тvрvvлбэл мэргэн, хоёр тvрvvлбэл хошой мэргэн, гурав бол гоц мэргэн, дєрєв тvрvvлбэл гарамгай, тав тvрvvлбэл даяар дуурсах, зургаа тvрvvлбэл дархан мэргэн гэсэн цолыг єгдєг байна. Сур харваагаар эмэгтэйчvvд 1960- аад оноос хичээллэж эхэлсэн бєгєєд хамгийн анхны гавьяат цолыг Ч.Мєнхцэцэг гэдэг эмэгтэй авч байжээ. Ахмад сурчдын дунд сурыг эрэгтэйчvvдээс илvv эмэгтэйчvvд сайн харвадаг гэх яриа байх бєгєєд энэ нь эмэгтэйчvvдийн нямбай, хичээнгvй, мэдрэмжтэй зан араншинтай холбоотой бололтой. Эртний хатад ч нум сумаар гарамгай харвадаг байсан бєгєєд хамгийн тодорхой тvvхэн хvн бол Ойрадын Галданбошгот хааны хатан Анударь нум сумаар гарамгай байлдаж явснаараа Монголын тvvхэнд тод мєртэй vлджээ. Тэрбээр 20-иод настай байхдаа эрэггэй хvний хувцас ємсч Зvvн гарын хаант улсын том наадамд очиж цэц мэргэнээ гайхуулж явсан гэх домог хvртэл байдаг юм билээ. Хvч тэнцвэргvй тулаанд Галданбошготын цэрэг эцсээ хvртэл байлдахад Анударь хатан дайчдыг ахлан орж, бvслэлтийг сэтлэн гарах vедээ хvндээр шархдаж газар унасан байхдаа хvртэл нумаа онилон сум илгээж байсан гэдэг. Мєн нэг сонирхолтой тvvх нь улсын наадамд сур харваагаар хамгийн анх хоёр дараалан тvрvvлсэн хvн гэвэл цэргийн яамны сайд, бvх цэргийн жанжин Д.Сvхбаатар байсан аж. Тэрбээр 1921, 1922 онд тvрvvлсэн байдаг аж.Эр хvний ид хав, цэц мэргэнийг гайхуулсан энэхvv євєрмєц спорт нь манайд одоо ид хєгжлийн vе дээрээ яваа бєгєєд сvvлийн vед залуус олноор сонирхож жил жилийн наадамд залуу харваачид нэмэгдэж, эрхийн мэргэнээ сорих болжээ. Энэ спорт нь ахмад настнаа хvндлэх, ёс заншлаа дээдлэх євєрмєц дэг жаягийг єєртєє агуулсан байдгаараа онцлог билээ.<br />Эмэгтэй харваачид 36 сумаар харвадаг байв. Энэ жил тэд эрэгтэйчvvдтэй адил 40 сумаар харвана. Зурхайн өргөн 3 м байсан бол 2,5 см, урт нь 4 м байснаа 3 м болж богиносчээ. Хананы өндөр урьд нь 48 см байсан бол энэ жил 40 см байхаар шинэчилсэн аж. <br /> <br /> <br /> <br />