1
INTERVENCIÓN ESCUDO DE MÁRMORE
PAZO DE TOR
O pazo de Tor, na parroquia de San Xoán de Tor, está situado a oito kilómetros
de Monforte de Lemos na provincia de Lugo. O fundador do solar se ten a don
Pedro de Garza de Castrillón, casado con dona María Alonso Sánchez.
O construcción do pazo data do último tercio do século XVIII, coincidinte ca
meirande parte dos pazos galegos. Os Garza entroncarán en sucesivos
matrimonios con outras casas fidalgas: Taboada, Valcárcel, Somoza, Losada,
Sarmiento, Quiroga, Valladares, Temes…entre outros.
A edificación está pechada por un muro perimetral onde está situado o escudo
de mármore cas armas dos Varela que da paso a un xardín francés, que se
impón en Europa dende o século XVII articulado en labirintos feiros chantos e
lousas en espiral.
ANOTACIÓNS BIBLIOGRÁFICAS
Nos libros comisionados polo COAG sobre os pazos de Galicia, recóllese que:
“…en San Xoan de Tor tivo un castelo e a pouca distancia constrúese un pazo que tivo unha
torre que foi destruida polos franceses en tempos da guerra da Independencia. O edificio
responde a diferentes épocas constructivas pero a de maior interese encádrase no último tercio
do século XVIII…”
Seijas nos dí: “… El primitivo castillo estuvo situado sobre un castro…Por haberse arruinado
el castillo y también la fortaleza que se construyó después a poca distancia de él, la residencia
de los señores de Tor…algo mutilado, puesto que le falta el ala en que estaba emplazada la
torre, que fue incendiada por los franceses en la guerra de la Independencia. El Pazo es uno de
los más importantes de Galicia. Fue reconstruido después del citado incendio…”
Quiroga Iglesias recóllese debuxos dos escudos de Monforte de Lemos e tres do
Pazo de Tor, e entre eles o escudo intervido.
2
Descríbeo así:
VARELA (de Sabadelle)
Cuartelado: 1º, en campo de gules, una torre de oro; 2º, en fondo de azur tres lises de oro; 3º,
en campo de oro, cinco palos de sinople; 4º, sobre gules, media rueda de Santa Catalina.
Orla el escudo una cadena, en memoria de haber concurrido un caballero de este linaje a la
batalla de Navas de Tolosa.
Seguindo o diccionario de heráldica hispanoamericana en relación ao apelido
Varela di:
“…Argote de Molina señala que esta familia es de Galicia, con casa solar cerca de Santiago de
Compostela.
Una rama se estableció en Asturias, en la casa de “Ceñal” de Cangas de Onís y en la casa de
los “García de Vega”, en Vega (Aller). En ambas se unieron las armas de los Varelas con los de
Ulloa y Villalobos, encuyas piedras se acompañan de la siguiente leyenda: Los Varelas y
Bermúdez, Ulloas y Villalobos tan antiguos en Galicia como en Castilla los godos.
Por su parte, Piferrer señala que: Este linaje procede de los Reyes de Aragón por el Conde e
Infante Don Vela, hijo de Don Ramiro I y de la Reina Ermesenda, descendiente de la casa real
de Francia. Fue don Vela uno de los pobladores de Salamanca, y un biznieto suyo, llamado Don
Payo de Varela, pasó a Galicia y fundó su solar cerca de Santiago. Algunos autores pretenden
que Varela y Varilla son un mismo sobrenombre o apellido, y Moreno de Vargas encuentra cierta
analogía, y por tanto alguna relación de procedencia entre Varilla y Accio Variola, distinguido
caballero romano; …..el primero que en acreditados autores genealógicos se halla designado
con el apellido Varela es el referido Don Payo Varela, que fue rico-hombre del santo Rey Don
Fernando, y tuvo por hijo a Don Fernán Paez Varela, llamado del Capelo, por haber salido de la
batalla de las Navas con la celada, capelo o capillo… llena de abolladuras…
Los licenciados Molina y Andrés Díaz señalan que los Varela son hidalgos antiguos de Galicia,
con casa solar cerca de la ciudad de Santiago, desde donde pasaron a Castilla, donde les
llamaban Varillas…”
Crespo Pozo na descripción da heráldica galega, no apelido Varela distingue oito
blasóns do apelido. No denominado Varela 5 relata: “Constan en la ejecutoria de D.
Salvador Varela Caamaño, que al obtuvo a 14-XI-1697, y se custodia el archivo del abogado del
Ferrol, D. Vicente Ruiz de Velasco. En ella se da a entender que don Fernán Páez Varela
concurrió a romper la cadena que cercaba la tienda o el palenque del Miramamolín, en la de las
Navas. Estas Armas campean también en el blasón del pazo de Sabadelle (Chantada) en sus
elementos esenciales, pues en al 1ª partición van los cuatro bastones y en la 2ª la media rueda
de Sta. Catalina y la flor de lis, con Armas de los LÓPEZ y de los ARIAS (escudos también en la
capilla y en dos sepulturas, en el coro de la iglesia de Sabadelle).
MATERIAL E SITUACIÓN
A construcción do muro está realizada con cachotaría de lousa mentras que o
escudo situado na parte central do muro é de mármore branco.
Medidas: 0,85 ancho x 1 m alto x 0,9 cm profundidade.
Situación: exterior, zona amurallada que da paso ao xardín-laberinto.
Ao estar situado no exterior, vese afectado polas inclemencias climatolóxias de
chuva, vento, e afectación dos raios solares que trae como consecuencia o
3
deterioro en forma de redondeamento de formas. Ao converterse a súa superficie
pulida en outra máis áspera debido aos impactos da chuva e do vento así coma
do pó que leva en suspensión, sirve de mellor asento para as pátinas biolóxicas
que se agarran mellor á superficie.
Fachada do pazo e xardín interior Traseira do muro que leva ao laberinto
É moi posible que o escudo non estivera onde está situado, parece reubicado e
non moi antiguamente.
ESTADO DE CONSERVACIÓN
-Moi deficiente estado de conservación do muro con desprendementos,
colonización vexetal de hedra, e combamentos, perigando a estabilidade do
muro e a integridade de usuarios do museo.
-O escudo situado na parte central do muro tiña unha pátina biolóxica moi grosa
e escura con puntual colonización de liques e musgo. A pátina biolóxica
dificultaba a lectura do escudo non puidendo apreciar correctamente os
elementos que o compoñían e o material do que estaba feito. Esta costra facía
case corpo ca materia do escudo.
-Colonización biolóxica de insectos. Posiblemente de avespas alfareiras
(Sceliphron curvatum) que fan os nidos con forma de ánfora romana. Son unha
especie orixinaria da Asia Central e considerada invasora.
-Na parte superior ten un elemento en forma de espantabruxas, moi desplazado
e colocado sobre lousas que iban cubertas con un morteiro de árido moi groso e
difícil de eliminar. Este morteiro que semellaba de cal e arena, pola súa dureza
e forma en que rompía, parecería ir mezclado con resina, e polo tanto de
intervención contemporánea e que cubría parcialmente a parte superior do
escudo.
5
TRATAMENTO
O tratamento consistiu na eliminación da pátina biolóxica conseguindo devolver
ao escudo a súa materialidade e facilitar a súa lectura.
-Limpeza en seco con cepillos de cerdas para eliminar os elementos adheridos
á superficie.
-Eliminación de morteiro que cubría parcialmente o escudo mediante cinceles.
-Aplicación de biotín. Aplicouse por aspersión deixándose actuar durante 4 días
cubrindo a superficie para ralentizar o secado do producto e evitar que a chuva
lavara a superficie.
-Lavado da superficie con cepillos de cerdas en repetidas veces ata a súa
eliminación completa.
Limpeza en seco Aplicación de biotín Repouso do biotín
Media limpeza Escudo con eliminación de residuos
8
BIBLIOGRAFÍA
-Crespo Pozo, J. “ Heráldica de Galicia”, Ed. de los bibliófilos gallegos,
Santiago de Compostela, 1957
-García Iglesias, X. M. “Pazos de Galicia”, Comisión de Cultura do COAG, 1992
-Quiroga Iglesias, C. J. “Armería en piedra del Valle de Lemos”, Caracas, 1968
-Trapero Pardo, J. “Lugo. Antiguas fortalezas
-Tríptico “Pazo de Tor. Historia e arquitectura”
-Varios “Diccionario hispanoamericano de heráldica, onomástica y genealogía”
-Vázquez Seijas, M. “Fortalezas de Lugo y su provincia”, Imprenta de la
Diputación de Lugo, 1955
-Yebra de Ares, A.B. “Pazos y señoríos de la provincia de Lugo”
Restauradora María Dolores Lago Arce
Data da intervención abril 2022, Pazo de Tor
Firmado por LAGO ARCE MARIA DOLORES - ***7867** el día
15/07/2022 con un certificado emitido por AC FNMT Usuarios