Կասպյան տարածաշրջանի աշխարհաքաղաքական կերպափոխման պատճառներն ու հետևանքները XX դ. վերջ-XXI դ. սկիզբ. տարածաշրջանը ԽՍՀՄ փլուզումից հետո

1. 1.Կասպյան տարածաշրջանի
աշխարհաքաղաքական կերպափոխման
պատճառներն ու հետևանքները XX դ. վերջ-XXI
դ. սկիզբ. տարածաշրջանը ԽՍՀՄ փլուզումից
հետո
Ծաղիկ Գասպարյան

2. Մերձկասպյան տարածաշրջան

3. Աշխարհագրական բնութագիր
1. Կասպից ծովը աշխարհի ամենամեծ աղի փակ ջրային տարածքն է:
2. Ընդհանուր մակերեսը՝ 371 հազար կմ2, երկարությունը՝ 1160 կմ2,
լայնությունը՝ 330 կմ2:
3. Եվրասիայի ամենախոշոր ձկնարդյունաբերական ջրավազանն է: Հարուստ
է էներգետիկ պաշարներով, որոնց արտահանման հիմնական ուղիներն են՝.
Ռուսաստանի սևծովյան
Վրաստանի սևծովյան
Թուրքիայի միջերկրածովյան
Իրանի Պարսից ծոցի
Չինաստանի խաղաօվկյանոսյան նավահանգիստները

4. Կասպից ծովի միջազգային
կարգավիճակի պայքարի պատմություն
Կասպից ծովն իր աշխարհագրական դիրքով գտնվում է Եվրասիա
մայրցամաքի կարևորագույն խաչմերուկում և իր էներգետիկ
պաշարներով հետաքրքրություն է ներկայացնում թե՛ Արևմուտքի,
թե՛ Արևելքի պետությունների համար:
ԽՍՀՄ-ի քայքայումը վերակենդանացրեց Կասպից ծովի
շուրջը ընթացող պայքարը, և եթե նախկինում Կասպիցը
բաժանված էր միայն ԽՍՀՄ-ի և Իրանի միջև, ապա այսօր այն
կիսում են 5 պետություններ:

5. Կասպից ծովը տարածաշրջանի բոլոր երկրների
աշխարհաքաղաքական բոլոր խնդիրների պատճառ
1990-ականներին Կասպից ծովի շուրջն ընթացող պայքարում,
մերձկասպյան պետություններից բացի, ներգրավված էին նաև ԱՄՆ-ը
և մասամբ Եվրամիությունը: Վերջին տարիներին այս հարցում
ակտիվություն է ցուցաբերում Չինաստանը:
Պատմականորեն Կասպից ծովի իրավական կարգավիճակի հարցը
միշտ կարևոր է եղել տարածաշրջանի պետությունների համար: Այս
հարցն առաջին անգամ բարձրացվել է ռուս-պարսկական
պատերազմների ժամանակ և խորհրդաիրանական մի շարք
պայմանգրերից:

6. 1. 1729 թ.` Ռեշտի պայմանագիրը, որով Ռուսաստանը Պարսկաստանին էր
վերադարձնում 1722-1723 թթ. ռուս-պարսկական պատերազմի
արդյունքում գրավված հարավային ափամերձ շրջանները (Գիլյան,
Մազանդարան, Աստրաբադ), փոխարենը ծովում ստանալով ազատ
առեւտրի եւ նավագնացության իրավունք:
2. 1813 թ. Գյուլիստանի եւ 1828 թ. Թուրքմենչայի պայմանագրերը, որով
Ռուսաստանը ստացավ նաև ծովում ռազմական նավատորմ պահելու
իրավունք:
3. 1921 թ. պայմանագրի 11 կետը երկու կողմերին իրենց դրոշների ներքո
ազատ նավարկության իրավունք էր տալիս: 6-րդ կետով՝ արգելվում էր
երրորդ կողմի զորքերի առկայություն ծովի հարակից տարածքներում:
4. 1927 թ. Երաշխիքի ու չեզոքության խորհրդա-իրանական պայմանագիրը:

7. 1. 1934 թ.-ից ԽՍՀՄ-ը պայմանականորեն սահմանեց
Աստարա(Ադրբեջան)-Հասան-Ղուլի Թուրքմենիստան) սահմանագիծը,
որը չուներ միջազգայնորեն ճանաչված կարգավիճակ: Ծովը փակ էր
երրորդ երկրների համար:
2. 1935 թ. Բնակության, առեւտրի եւ նավագնացության մասին
պայմանագրով հաստվեց, որ ծովը համարվում է խորհրդաիրանական
փակ ջրային տարածք եւ ընդհանուր սեփականության իրավունք: Չէին
նշվում հստակ սահմաններ միայն, որ ափամերձ 10 մղոն տարածությունը
ձկնորսության գոտի է:
3. 1940 թ. պայմանագրով կողմերն իրավունք ունեին ձկնորսությամբ
զբաղվել ծովի ողջ երկայնքով:
4. 1982 թ. ԽՍՀՄ հայտարարեց, որ այս գծին տրվում է պետական
կարգավիճակ, որով փաստացի սահմանը ԽՍՀՄ եւ Իրանի միջեւ
պայմանականորեն բաժանվեց 88% - 12% հարաբերակցությամբ:

8. Կասպից ծով-լիճ կարգավիճակի հարցը
ԽՍՀՄ-ի քայքայումը առաջ վերեց հին հարցը՝ Կասպիցը ծո՞վ է, թե՞ լիճ: Այս հարցը սուր
տարաձայնություններ առաջացրեց մերձկասպյան պետություներում:
 Ըստ ՄԱԿ-ի Ծովային օրենսդրության մասին կոնվենցիայի՝ Կասպիցը լիճ է, քանի որ չունի
բնական ելք դեպի օվկիանոս:
 Ռուսաստանը դեմ է Կասպիցի ծովային կարգավիճակին՝ համարելով այն ներքին ջրային
տարածք: Քանի որ, եթե այն ծով համարվի, Ռուսաստանը ստիպված պետք է թույլ տա
«միջանցք» համարվող Վոլգա-Դոն ջրանցքը կամ Վոլգան Բալթիկ և Սպիտակ ծովերին
միացնող ջրային ուղիների շահագործումն այլ երկրների կողմից:
 Կասպիցը որպես սահմանային լիճ բաժանելու առաջարկը հիմնականում Ադրբեջանին էր,
որը ձգտում էր միջին գծով հասնել տնտեսական գոտիների բաժանմանը: Այսպես`
յուրաքանչյուր կողմ դառնում է իր բաժնի լիիրավ տերը՝ անսահմանփակ իրավունքներով:
Այսպես Ռուսաստանը կորցնում է Թուրքեմենիստանի եւ Իրանի հետ սահմանները, Իրանը
Ղազախստանի եւ Ռուսաստանի, Ղազախստանը՝ Իրանի եւ միայն Ասրբեջանն է պահում
ընդհանուր սահմանները բոլոր պետությունների հետ:

9. Այսպիով՝
Մինչև Կասպից ծովի կարգավիճակը չհստակեցվի, դժվար կլինի խոսել երկու
տասնամյակից ավելի ձգձգվող բանակցային գործնթացի հաջողության մասին:
Միայն սահմանակից երկրները կարող են որոշել, թե ինչ կարգավիճակ է
շնորհվելու ջրային այդ տարածքին: Կասպից ծովի կարգավիճակի և նրա
ջրային տարածքների ընդերքի շահագործման հարցերը կարող են որոշել
միայն ափամերձ երկրները: Սակայն դեռևս չկա մի ընդհանուր փաստաթուղթ
Կասպից ծովի կարգավիճակի մասին: Ստղծված անորոշ վիճակը , ըստ որոշ
մասնագետների, ձեռնտու է նորաստեղծ պետություններին, խանգարում է
Ռուսաստանին ու ձեռնտու չէ Իրանին:

11. Կասպից ծովի կարգավիճակը
հետխորհրդային շրջանում
ԽՍՀՄ փլուզումից հետո նորանկախ պետությունները
(Ադրբեջան, Ղազախստան, Թուրքմենիստան) ծովի
պաշարների նկատմամբ իրավական տարբեր պահանջներ
ներկայացրեցին:
Կասպից ծովի կարգավիճակի շուրջ բանակցությունները
կարելի է պայմանականորեն բաժանել 4 փուլի 1991-1995թթ.,
1996-1999 թթ., 2000-2004 թթ., 2005-2018թթ.:

12.  1991-1992 թթ. սկսվեց օտարերկրյա ընկերությունների կապիտալների ներհոսքը տարածաշրջան եւ
բանակցությունները նորանկախ պետությունների հետ, հատկապես Ադրբեջանի, որը
միակողմանի կարգով սկսեց ծովի պաշարների շահագործումը:
 Այս փուլում Իրանի եւ Ռուսաստանի մոտեցմամբ` ԿԾ-ի պաշարները պետք է համատեղ
շահագործվեին՝ մերձկասպյան պետությունների կոլելտիվ պատասխանատվությամբ:
 Ըստ Ադրբեջանի եւ Ղազախստանի՝ ԿԾ պետք է բաժանվեր ազգային 5 տնտեսական
սեկտորների:
 1992 թ. փետրվարի 17-ի Թեհրանի միջկառավարական կոնֆերանսին Իրանն առաջարկեց
Մերձկասպյան երկրների տարածաշրջանային համագործակցության կազմակերպություն հիմնել:
 Թեհրանի 1992 թ. սեպտեմբեր-հոկտեբեր խորհդաժողովին առաջին անգամ բարձրացվեց
իրավական կարգավիճակի հարցը: Ընդունվեց բանաձև բնական ռեսուրսների պահպանման եւ
բիոռեսուրսների շահագործման մասին: Պայմանավորվածություն ձեռք բերվեց մասնագիտական
6 հանձնաժովներ ստեղծելու մասին:

13.  1993 թ. Ռեշտում միջկառավարական խորհրդաժովին քննարկվեց
ռուսական մոդելը: Պետությունների դիրքորոշումների բարձրաձայնումն
ու շահերի բախումը տեղի ունեցավ հենց Ռեշտի խորհրդաժողովին:
Ադրբեջանի առաջարկեց ԿԾ-ի սահմանային լիճ բանաձևումը:
 1993 թ. Աստրախանում (հոկտեմբեր) եւ Աշխաբադում (դեկտեմբեր)
նորանկախ պետությունները հայտարարեցին, որ չեն ճանաչում 1921թ.
եւ 1940 թ. պայմանագրերը, իսկ Ռուսասատանը վկայակոչեց 1991 թ.
Ալմա-Աթայի հռչակագիրը, որով նորանկախ պետությունները ճանաչել
են ԽՍՀՄ կնքաց բոլոր միջազգային պայմանագրերը:
 Ադրբեջանն ու Ղազախստանը սկսեցին ծովի պաշարների սեպարատ
շահագործումը` պայմանագրեր կնքելով օտարերկրյա ընկերությունների
հետ:
 1994 թ. Ադրբեջանի կողմից կնքվեց «Դարի պայմանագիրը»:

14.  1994 թ. Ռուսաստանը ՄԱԿ-ում տարածեց «Ռուսաստանի դիրքորոշումը Կասպից ծովի
իրավական կարգավիճակի վերաբերյալ» փաստաթուղթը:
 Ռուսաստան + Իրան + մասամբ Թուրքմենիստան դիրքորոշման համաձայն`ծովի
ափամերձ շրջանները պետք է բաժանվեին 10-12 մղոն սահմանային գոտիների, իսկ ծովի
ընդերքի պաշարները շահագործվելու էին ընդհանուր սկզբունքով:
 1994 թ. Մոսկվայի խորհրդաժողովին ներկայացվեց ադրբեջանական (սահմանային լիճ՝ 5
սեկտորներով), ղազախական («փակ ներքին ծով»), ռուսական (1921թ.և 1940 թ.
պայմանագրային բազայի վրա հիմնված) և իրանական (կոնդոմինիումի սկզբունքը)
մոդելների քննարկումները:
 1995 թ. հունվար-փետրվար Աշգաբադի հանդիպումանը՝ առաջ քաշվեց Կասպիցի
կենսապաշարների պահպանման հարցի ռուսական մոդելը: Համաձայնության եկան
միայն պետությունների իրավասության տակ գտնվող ձկնորսության գոտիների
հարցում: Առաջարկն էր՝ Ռուսաստան 15 մղոն, Ղազախստան 25 մղոն, Իրանը 30,
Ադրբեջան եւ Թուրքմենիստան՝ 40: Բացի Ադրբեջանից բոլորը համաձայնեցին 20 մղոն
ձկնորսության գոտուն:

15.  1995 թ. մայիսի Ալմա-Աթայի գիտաժողովին հնարավոր եղավ համաձայնության հասնել
միայն փոխարտգործնախարարների մակարդակով աշխատանքային խումբ
ձևավորելու շուրջ:
 Աշխատանքային խմբի I հանդիպումը տեղի ունեցավ 1995 թ. հունիսին Թեհրանում, որը
պետք է մշակեր իրավական կարգավիճակի համաձայնագրի նախագիծը: II
հանդիպումը` Ալմա-Աթա 1995 թ. սեպտեմբեր, չմասնակցեց Ռուսաստանը
Ընդունվեցին որոշումներ.
Գործունեությունն իրականացելու ՄԱԿ-ի կանոնադրությամբ եւ միջազգային
իրավական սկզբունքներին համաձայն
ԿԾ պետք ապառազմականացվի եւ օգտագործվի խաղաղ նպատակներով
Էկոլոգիական բնապահպանության գործունեության շուրջ՝ ծովի պահպանման,
վերարտադրության եւ բիոռեսուրսների չափավոր օգտագործում
Կողմերը պատասխանատու են էկոհամակարգին եւ միմյանց վնաս հասցնելու հարցում
Հաստատվեց առեւտրային, նավագնացության ազատության սկզբունքը
Ընդունվեց հռչակագիր՝ ԿԾ ռեժիմի եւ կարգավիճակի մասին միասնական
փաստաթուղթ ընդունելու մասին:

16. 1995 թ. Ադրբեջանը իր սահմանադրության մեջ ներառեց լրացուցիչ 11
հոդվածը՝ ԿԾ-ի լիճ-սեկտորային տարբերակի մասին, որով հատակը,
ջրային, օդային տարածքը հռչակվում էին Ադրբեջանի
սեփականությունը:
1995 թ. ռուս-իրանական համատեղ հայտարարությամբ՝ ԿԾ-ի հետ
կապված «բոլոր խնդիրները լուծվում են ափամերձ պետությունների
կոնսենսուսի սկզբունքով»:

17.  1996 թ. սեպտեմբերին Ղազախստանն ու Ադրբեջանը հայտարարեցին ծովի շելֆում
համագործակցության մասին:
 1996 թ. Աշգաբադում Ռուսաստանի, Իրանի եւ Թուրքմենիստանի միջև ծովի բնական
պաշարների համատեղ օգտագործման մասին հուշագիր ստորագրվեց, որին չմիացան
Ադրբեջանն ու Ղազախստանը:
 Ռուսաստանն առաջարկեց յուրաքանչյուր ափամերձ պետության համար 45 մղոնանոց
տնտեսական գոտի սահմանել՝ հիմնելով միացյալ նավթային կազմակերպություն,
ֆինանսավորող բանկ եւ վերահսկիչ տարածաշրջանային համագործակցության
կազմակերպություն: Ադրբեջանի եւ Ղազախստանի կողմից մերժում ստանալուց հետո
Ռուսաստանը ընդունեց նոր հայեցակարգ.
Համագործակցության ուժեղացում ԱՄՆ քաղաքականության դեմ հանդես եկող
մերձկասպյան պետությունների հետ
Հանրապետությունների վրա ճնշումների ուժեղացում
Խոչընդոտել Մոսկվայի հսկողության տակ չգտնվող ուղիներով էներգետիկ պաշարների
արտահանումը:

18.  1998 թ. հունվարին Ռուսաստանի եւ Ղազախստանի նախագահները
համատեղ հայտարարեցին, որ ԿԾ հարցում կոնսենսուս հնարավոր է միայն
հատակի արդարացի բաժանման դեպքում:
 Հուլիսի 6-ին պետությունները համաձայնագիր կնքեցին հյուսիսային մասի
հատակի բաժանման մասին: Մինչ այդ ապրիլին Ռուսաստանի, Ադրբեջանի,
Ղազախստանի միջեւ պայմանավորվածություն ձեռք բերվեց ծովի հատակը
կենտրոնից բաժանել 5 ափամերձ երկրների միջեւ:
 Իրանի եւ Ռուսաստանի միջեւ առաջացան սուր տարաձայնություններ:
Իրանն առաջարկում էր ծովի բաժանել հավասար՝ յուրաքանչյուրին 20 %
մասնաբաժինների սկզբունքը:
 Աշգաբադը հրապարակեց հատուկ որոշում իր հատվածի մասին՝ ընդունելով
ծովի հատվածային բաժանման սկզբունքը՝ պայմանով, որ միջին գծի
բաժանման ժամանակ հաշվի առնվի Ապշերոնյան թերակղզու գործոնը:

19.  2000 թ. Ռուսաստանի անվտանգության խորհրդի որոշմամբ ստեղծվեց ԿԾ-ի
հարցերով նախագահի հատուկ ներկայացուցչի պաշտոնը: «Հատակը
բաժանում ենք, իսկ ջուրը ընդհանուր է», վիճելի հանքավայրերը բաժանվում
են 50/50 տարբերակով:
 Ռուսաստանը փորձեց բարելավել Իրանի հետ հարաբերությունները, որին
2001 թ. հետևեց ռուս-իրանական հայտարարությունը.
Ա) կողմերը մինչեւ նոր իրավական կարգավիճակի հաստատումը ճանաչում են
1921թ եւ 40թ. Պայմանագրերը, որոնք ներկա պահին կարգավորում են ԿԾ-ի
իրավական կարգավիճակը:
Բ) ԿԾ վերաբերյալ բոլոր որոշումները ուժ ունեն, եթե ընդունվեն բոլոր
ափամերձ պետեթյունների կողմից

20.  2002 թ. ապրիլին տեղի ունեցավ Աշգաբադում մերձկասպյան 5
պետությունների ղեկավարների I գագաթաժողովը, որտեղ Ռուսաստանը,
Ղազախստանը եւ Ադրբեջանը հանդես եկան ընդերքի բաժանման եւ ջրի
ընդհանուր օգտագործման առաջարկով:
 2003 թ. այդ երկրների միջև կնքվեց եռակողմ համաձայնագիր, որով ծովի
հյուսիսային մասի 64% բաժանվեց՝ 19% Ռուսաստան, 18 % Ադրբեջան,
27% Ղազախստան հարաբերակցությամբ:
 Իրանը խոչընդոտում է այս բաժանմանը` պահանջելով կիրառել հինգ
հավասար մասի բաժանման սկզբունքը:
 2003 թ. նոյեմբերին ընդունվեց Կասպիցի ջրային միջավայրի
պաշտպանության մասին կոնվենցիա, որն ուժի մեջ մտավ 2006 թ.:

21. Ռուսաստան
19%
Ղազախստան
27%
Ադրբեջան
18%
Հարավային հատված
36%
Sales
Ռուսաստան
Ղազախստան
Ադրբեջան
Հարավային հատված

22.  Բազմակողմ հանդիպումների 4-րդ փուլը մեկնարկեց 2005 թ. հունվարին
Աշխաբադում կասպիական հատուկ հանձնախմբի 16-րդ նստաշրջանում: 4
երկրները, բացի Իրանից, հայտարարեցին, որ Կասպիցը ոչ ծով է ոչ լիճ: Այն
առանձնահատուկ ջրավազան է, որն պահանջում է հատուկ օրենքի
մշակում:
 2005 թ. մայիսին, Թեհրանում, Կասպյան հնգյակը հաստատեց
տարածաշրջանի ներքին գործերին այլ երկրների միջամտությունը թույլ
չտալու մասին:
 Այս փուլում էական խոչընդոտ էին նաև եւ թուրքմենա-ադրբեջանական
լարված հարաբերությունները:
 Թուրքմենիստանը 90-ականներին դադարեցրել էր բանակցությունները
Բաքվի հետ՝ Չերաղ, Ազերի եւ հատկապես Քյափազ (Սերդար, Օսման եւ
Օմրա (թուրքմեն.) նավթագազային վիճելի հանքավայրի պատճառով:

23.  2011 թ. աշխատանքային խմբի 29-րդ հանդիպումը տեղի ունեցավ
Մոսկվայում, որտեղ քննարկվեցին Ռուսաստանում կայանալիք IV
գագաթաժողովի ձեւաչափը: Գագաթաժողովը պարբերաբար հետաձգվում
էր:
 2014 թ. սեպտեմբերի 29-ին Աստրախանում տեղի ունեցած IV
գագաթաժողովին կոմերը հաստատեցին սահմանազատման 25 մղոնանոց
սկուզբունքը: Ազգային ինքնիշխանությունը պահպանվելու է առափնյա 15
մղոն հատվածի վրա, դրան կից ամրագրվեց 10 մղոն տարածության վրա
յուրաքանչյուր կողմի իրավունքը բիոռեսուրսների շահագործման համար:
ԿԾ-ում իրավունք ունեին գտնվել միայն ափամերձ երկրների զինուժը:
 Կասպիական հնգյակի նախագահների Ղազախստանում կայանալիք V
գագաթաժողովը նույնպես պարբերաբար հետաձգվել է` ծովի իրավական
կարգավիճակի վերջնական փաստաթղթի պատրաստ չլինելու պատճառով: