1. HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH
DƯƠNG HOÀNG HƯƠNG
PHÁT TRIỂN DU LỊCH BỀN VỮNG
Ở TỈNH PHÚ THỌ
LUẬN ÁN TIẾN SĨ
CHUYÊN NGÀNH: KINH TẾ PHÁT TRIỂN
HÀ NỘI - 2017

2. HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH
DƯƠNG HOÀNG HƯƠNG
PHÁT TRIỂN DU LỊCH BỀN VỮNG
Ở TỈNH PHÚ THỌ
LUẬN ÁN TIẾN SĨ
CHUYÊN NGÀNH: KINH TẾ PHÁT TRIỂN
Mã số: 62 31 01 05
NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. NGUYỄN THỊ HƯỜNG
HÀ NỘI - 2017

3. LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng
tôi. Các kết quả số liệu nêu trong luận án là trung thực, có
nguồn gốc rõ ràng, chính xác và được trích dẫn đầy đủ theo
quy định
Tác giả luận án
Dương Hoàng Hương

4. MỤC LỤC
Trang
MỞ ĐẦU 1
Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN
ĐỀ TÀI 6
1.1. Những nghiên cứu về phát triển du lịch bền vững ở nước ngoài 7
1.2. Những nghiên cứu về phát triển du lịch bền vững ở trong nước 15
1.3. Nhận xét chung về tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài và những vấn
đề đặt ra cần tiếp tục nghiên cứu 26
Chương 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN DU LỊCH
BỀN VỮNG Ở ĐỊA PHƯƠNG CẤP TỈNH 30
2.1. Khái niệm, đặc điểm và vai trò của phát triển du lịch bền vững 30
2.2. Nội dung và tiêu chí đánh giá phát triển du lịch bền vững 44
2.3. Những yếu tố cơ bản tác động, ảnh hưởng đến phát triển du lịch bền vững 57
2.4. Kinh nghiệm từ một số mô hình phát triển du lịch bền vững và không
bền vững 61
Chương 3: THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN DU LỊCH BỀN VỮNG Ở TỈNH
PHÚ THỌ 68
3.1. Khái quát về tình hình kinh tế - xã hội, tài nguyên du lịch tỉnh Phú Thọ 68
3.2. Thực trạng phát triển du lịch bền vững trên ba trụ cột kinh tế, xã hội và
môi trường ở tỉnh Phú Thọ 76
3.3. Đánh giá thực trạng phát triển du lịch tỉnh Phú Thọ theo các nội dung và
tiêu chí đánh giá phát triển du lịch bền vững 106
Chương 4: ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN DU LỊCH BỀN
VỮNG TỈNH PHÚ THỌ 117
4.1. Định hướng phát triển du lịch bền vững tỉnh Phú Thọ đến năm 2030 117
4.2. Giải pháp phát triển du lịch bền vững ở tỉnh Phú Thọ thời gian tới 130
KẾT LUẬN 149
DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN
ĐẾN LUẬN ÁN 151
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 152
PHỤ LỤC 164

5. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
ASEAN Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á
CHERPLAN Dự án Tăng cường Di sản văn hóa thông qua Kế hoạch và Quản lý
Môi trường
ESRT Chương trình Phát triển Năng lực Du lịch có Trách nhiệm với Môi
trường và Xã hội
EU Liên minh Châu Âu
GDP Tổng sản phẩm quốc nội
GRDP Tổng sản phẩm trên địa bàn
HĐND Hội đồng nhân dân
JICA Cơ quan hợp tác quốc tế Nhật Bản
UBND Ủy ban nhân dân
UNEP Chương trình môi trường Liên Hiệp Quốc
UNESCO Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hiệp quốc
UNWTO Tổ chức du lịch thế giới của Liên hiệp quốc
VH,TT&DL Văn hóa, Thể thao và Du lịch
WCED Ủy ban Môi trường và Phát triển thế giới
WWF Quỹ Quốc tế bảo vệ thiên nhiên

6. DANH MỤC CÁC BẢNG
Trang
Bảng 3.1: Doanh thu du lịch Phú Thọ giai đoạn 2006 - 2015 77
Bảng 3.2: Giá trị tăng thêm ngành du lịch Phú Thọ và tỷ trọng trong nền
kinh tế của tỉnh giai đoạn 2006 - 2015 78
Bảng 3.3: Danh mục các tuyến du lịch đang được khai thác 80
Bảng 3.4: Vốn đầu tư xây dựng hạ tầng và cơ sở vật chất du lịch Phú Thọ
giai đoạn 2006 - 2015 82
Bảng 3.5: Cơ sở kinh doanh du lịch ở tỉnh giai đoạn 2006 -2015 85
Bảng 3.6: Thực trạng số lượng và trình độ lao động du lịch Phú Thọ giai
đoạn 2006 - 2015 87
Bảng 3.7: Cơ cấu doanh thu du lịch Phú Thọ giai đoạn 2006 - 2015 90
Bảng 3.8: Hiện trạng khách du lịch đến Phú Thọ giai đoạn 2006 - 2015 92
Bảng 3.9: Thời gian lưu trú trung bình của khách lưu trú qua đêm 95
Bảng 3.10: Tổng hợp đánh giá thực trạng phát triển du lịch Phú Thọ theo các
tiêu chí đánh giá phát triển du lịch bền vững giai đoạn 2006 - 2015 109

7. DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ
Trang
Biểu đồ 3.1: Cơ cấu dân số và lao động tỉnh Phú Thọ năm 2015 68
Biểu đồ 3.2: Tốc độ tăng trưởng GRDP giai đoạn 2011 - 2015 69
Biểu đồ 3.3: Tăng trưởng doanh thu du lịch giai đoạn 2006 - 2015 77
Biểu đồ 3.4: Giá trị tăng thêm du lịch giai đoạn 2006 -2015 78
Biểu đồ 3.5: Tăng trưởng tổng lượng khách du lịch giai đoạn 2006 - 2015 93
Biểu đồ 3.6: Tăng trưởng khách du lịch nội địa giai đoạn 2006 - 2015 93
Biểu đồ 3.7: Tăng trưởng khách du lịch quốc tế giai đoạn 2006 - 2015 94

8. 1
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Du lịch là ngành kinh tế phát triển nhanh và ngày nay đã trở thành một trong
những ngành kinh tế hàng đầu của nhiều địa phương và quốc gia trên thế giới. Đối
với nước ta, Đảng và Nhà nước xác định vai trò hết sức quan trọng của du lịch trong
nền kinh tế quốc dân, khẳng định mục tiêu phát triển du lịch thành ngành kinh tế
mũi nhọn của đất nước [5, tr.2; 28, tr.178] và ban hành nhiều chủ trương, chính sách
nhất quán, xuyên suốt từ nhiều năm qua để đạt được mục tiêu này. Những thành tựu
mà ngành du lịch của Việt Nam đạt được từ những năm đổi mới đến nay cho thấy,
quan điểm định hướng đúng đắn trên ngày càng được hiện thực hóa. Sự phát triển
của du lịch ở nhiều địa phương nước ta cũng đã góp phần khẳng định điều đó.
Nằm ở vùng trung du miền núi Bắc Bộ, đồng thời trong quy hoạch vùng Thủ
đô, Phú Thọ hội tụ nhiều tiềm năng, điều kiện phát triển du lịch. Là vùng đất phát
tích của dân tộc Việt Nam, vùng đệm quan trọng của chiến khu Việt Bắc trong suốt
cuộc kháng chiến chống Pháp, Phú Thọ có rất nhiều di sản, di tích lịch sử văn hoá,
lịch sử cách mạng có giá trị và ý nghĩa trên nhiều phương diện, đặc biệt là giá trị
đặc sắc, riêng có được tạo nên từ quần thể di tích Đền Hùng và các di sản văn hóa
gắn với thời kỳ Hùng Vương dựng nước (trong đó di tích Đền Hùng được xếp hạng
di tích đặc biệt cấp quốc gia năm 2009 và được xác định là khu du lịch quốc gia, hát
Xoan Phú Thọ được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ
khẩn cấp của nhân loại năm 2011, Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ
được UNESCO công nhận là di sản văn hoá phi vật thể đại diện của nhân loại năm
2012). Với kiến tạo địa chất, địa hình, hệ sinh thái, cảnh quan thiên nhiên đa dạng
và truyền thống, tập quán sinh hoạt mang nét đặc thù của khu vực trung du miền
núi, Phú Thọ có nhiều danh lam thắng cảnh kỳ thú, nhiều di sản văn hoá vật thể và
phi vật thể độc đáo khác. Sự đa dạng, phong phú về tài nguyên du lịch, thuận lợi về
vị trí địa lý và giao thông là cơ sở, điều kiện quan trọng để Phú Thọ có thể trở thành
một trong những trọng điểm du lịch quốc gia, phát triển du lịch thành ngành kinh tế
mũi nhọn của tỉnh. Quy hoạch tổng thể phát triển du lịch Việt Nam đến năm 2020,
tầm nhìn đến năm 2030 do Thủ tướng Chính phủ phê duyệt cũng đã xác định Phú
Thọ là một trong các địa bàn trọng điểm phát triển du lịch của cả nước [89, tr.7].

9. 2
Nhận thức được những tiềm năng, lợi thế về du lịch và lợi ích do du lịch đem
lại, tỉnh Phú Thọ đã có nhiều chủ trương, chính sách, giải pháp cụ thể đẩy mạnh
phát triển ngành kinh tế quan trọng này và đã đạt những kết quả đáng ghi nhận.
Nhiều năm qua, lượng khách du lịch liên tục tăng trưởng với tốc độ khá, doanh thu,
giá trị tăng thêm cũng đạt mức tăng trưởng cao; cơ sở vật chất phát triển; vốn đầu tư
cho du lịch tăng đều qua các năm và theo hướng đẩy mạnh xã hội hoá khá rõ nét…
Tuy nhiên, so với tiềm năng, sự phát triển của du lịch Phú Thọ chưa đạt được
mức tương xứng và còn nhiều hạn chế đáng kể trên các mặt: Chất lượng và tính đa
dạng của sản phẩm du lịch, chất lượng và tính đồng bộ của hệ thống cơ sở vật chất,
chất lượng nguồn nhân lực ngành du lịch, công tác quản lý hoạt động du lịch, mối
quan hệ liên kết, tính cạnh tranh trên thị trường…Đặc biệt, từ góc độ phát triển bền
vững, hoạt động du lịch tỉnh Phú Thọ đang bộc lộ những vấn đề đáng quan tâm:
Tăng trưởng của ngành du lịch chưa vững chắc; tốc độ và mức độ ổn định của tăng
trưởng du lịch, đóng góp của du lịch cho GRDP của tỉnh đều thấp kém hơn so với
mặt bằng chung cả nước; du lịch Phú Thọ chưa đón bắt và tranh thủ tốt được những
cơ hội từ hội nhập ngày càng sâu rộng và toàn diện của Việt Nam với kinh tế thế
giới; hoạt động du lịch gây không ít tác động tiêu cực tới tài nguyên du lịch, tới môi
trường tự nhiên, xã hội, tới việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hoá vật thể, phi
vật thể; một số ngoại ứng tiêu cực từ du lịch tới cộng đồng…Những hạn chế, yếu
kém trên ảnh hưởng trực tiếp đến phát triển du lịch của tỉnh Phú Thọ cả trước mắt
cũng như về lâu dài. Trước tình hình đó, việc nghiên cứu, đề xuất các giải pháp phát
triển du lịch bền vững ở tỉnh Phú Thọ là rất cần thiết, có ý nghĩa thực tế thiết thực.
Xuất phát từ lý do trên, tác giả lựa chọn đề tài nghiên cứu: “Phát triển du
lịch bền vững ở tỉnh Phú Thọ” làm đề tài luận án Tiến sĩ chuyên ngành Kinh tế
phát triển.
2. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu
2.1. Mục tiêu nghiên cứu
Trên cơ sở làm rõ lý luận về phát triển du lịch bền vững ở địa phương cấp
tỉnh để đánh giá thực trạng hoạt động du lịch và đề xuất định hướng, giải pháp phát
triển du lịch bền vững ở tỉnh Phú Thọ đến năm 2030.
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Để đạt được mục tiêu trên, luận án thực hiện các nhiệm vụ sau:

10. 3
- Hệ thống hóa và góp phần làm rõ thêm cơ sở lý thuyết về phát triển du lịch
bền vững ở địa phương cấp tỉnh.
- Nghiên cứu kinh nghiệm từ một số mô hình phát triển du lịch bền vững và
không bền vững ở một số quốc gia, vùng lãnh thổ và một số địa phương trong nước
để rút ra bài học cho phát triển du lịch ở địa phương cấp tỉnh.
- Phân tích, đánh giá thực trạng phát triển du lịch ở Phú Thọ từ năm 2006
đến nay trên cơ sở lý thuyết về phát triển du lịch bền vững.
- Đề xuất định hướng và các giải pháp phát triển du lịch bền vững ở tỉnh Phú
Thọ đến năm 2030.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Luận án tập trung nghiên cứu các vấn đề lý luận về phát triển du lịch bền
vững, thực tiễn và giải pháp phát triển du lịch bền vững ở địa phương cấp tỉnh.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
- Về nội dung:
+ Nghiên cứu khái niệm, đặc điểm, vai trò, nội dung, tiêu chí và các yếu tố
tác động, ảnh hưởng đến phát triển du lịch bền vững cấp tỉnh dựa trên ba trụ cột
chính là tăng trưởng kinh tế bền vững; tăng trưởng kinh tế đồng thời thúc đẩy tiến
bộ và công bằng xã hội; tăng trưởng kinh tế gắn với bảo vệ tài nguyên, bảo vệ môi
trường sinh thái;
+ Nghiên cứu kinh nghiệm trong nước và quốc tế về một số mô hình phát
triển du lịch bền vững để rút ra bài học kinh nghiệm cho địa phương cấp tỉnh trong
phát triển du lịch bền vững;
+ Phân tích, đánh giá thực trạng phát triển du lịch bền vững ở tỉnh Phú Thọ;
+ Đề xuất mục tiêu, định hướng và giải pháp phát triển du lịch bền vững ở
tỉnh Phú Thọ đến năm 2030.
- Về không gian: Nghiên cứu phát triển du lịch bền vững trên địa bàn tỉnh
Phú Thọ.
- Về thời gian: Nghiên cứu thực trạng hoạt động du lịch từ năm 2006 đến
nay; xây dựng mục tiêu, định hướng, giải pháp phát triển du lịch bền vững ở tỉnh
Phú Thọ đến năm 2030.

11. 4
4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu
4.1. Cơ sở lý luận
Cơ sở lý luận của luận án là Chủ nghĩa Mác - Lênin; tư tưởng Hồ Chí Minh;
quan điểm, đường lối của Đảng và Nhà nước ta; dựa trên các lý thuyết về kinh tế
học phát triển, kinh tế du lịch, phát triển bền vững, quản lý kinh tế, kinh tế vĩ mô,
kinh tế vi mô… đồng thời kế thừa, tiếp thu có chọn lọc những kết quả nghiên cứu
về các vấn đề thuộc nội dung liên quan đến luận án trong các công trình khoa học
đã được công bố.
4.2. Phương pháp nghiên cứu
Để phục vụ cho mục tiêu nghiên cứu và thực hiện những nhiệm vụ của đề tài
đặt ra, tác giả sẽ sử dụng các phương pháp sau:
- Phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của Chủ nghĩa
Mác - Lênin: Là phương pháp luận chung cho các phương pháp nghiên cứu của
luận án, được sử dụng xuyên suốt quá trình nghiên cứu, xây dựng đề tài luận án.
- Phương pháp hệ thống hóa: Sử dụng để hệ thống hóa những vấn đề lý luận
về phát triển du lịch bền vững, trên cơ sở kế thừa các kết quả nghiên cứu lý luận của
các công trình đã được công bố.
- Phương pháp thu thập, phân tích, tổng hợp, so sánh: Sử dụng để khảo cứu
kinh nghiệm mô hình phát triển du lịch bền vững ở một số quốc gia, vùng lãnh thổ,
các địa phương trong nước. Trên cơ sở đó tổng hợp, phân tích, rút ra bài học kinh
nghiệm cho tỉnh Phú Thọ. Phương pháp này cũng sẽ được sử dụng để phân tích,
đánh giá thực trạng phát triển du lịch của tỉnh Phú Thọ trong thời kỳ nghiên cứu.
- Phương pháp dự báo: Sử dụng phương pháp này để dự báo các yếu tố tác
động đến phát triển du lịch bền vững trong tương lai như dự báo tình hình và những
biến động quốc tế, trong nước, nhu cầu thị trường, xu hướng chuyển dịch nguồn
khách du lịch, tác động của các yếu tố kinh tế, xã hội, khoa học công nghệ trong và
ngoài nước đến phát triển du lịch bền vững của tỉnh trong ngắn hạn và dài hạn...
- Phương pháp phỏng vấn, điều tra, khảo sát: Sử dụng để khảo sát thực tế về
phát triển du lịch bền vững trên địa bàn tỉnh; phỏng vấn, điều tra các tác động của
phát triển du lịch đến cộng đồng, đến các yếu tố văn hóa, xã hội...
Các phương pháp trên được sử dụng linh hoạt, đan xen, kết hợp để phát huy
hiệu quả tổng hợp hướng đến hoàn thành mục tiêu nghiên cứu.

12. 5
5. Đóng góp mới của luận án
- Góp phần hệ thống, bổ sung thêm lý thuyết về phát triển du lịch bền vững ở
địa phương cấp tỉnh;
- Rút ra bài học từ kinh nghiệm về phát triển du lịch bền vững của các nước,
vùng lãnh thổ và các địa phương cho tỉnh Phú Thọ trong phát triển du lịch bền vững;
- Làm rõ thực trạng phát triển du lịch tỉnh Phú Thọ theo các nội dung và tiêu
chí đánh giá phát triển du lịch bền vững;
- Đề xuất các mục tiêu, định hướng, giải pháp phát triển du lịch bền vững ở
tỉnh Phú Thọ đến năm 2030.
Luận án có thể là tài liệu tham khảo hữu ích cho tỉnh Phú Thọ trong việc xây
dựng và tổ chức thực hiện các Quy hoạch, Kế hoạch, Đề án phát triển du lịch của
địa phương; đồng thời có thể được sử dụng làm tài liệu tham khảo cho các cán bộ
nghiên cứu trong lĩnh vực phát triển du lịch bền vững.
6. Kết cấu và nội dung của luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục công trình của tác giả đã công bố
liên quan đến luận án, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, luận án gồm 4
chương, 12 tiết.

13. 6
Chương 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI
Ở nhiều quốc gia trên thế giới, du lịch luôn là ngành, lĩnh vực được quan
tâm đầu tư phát triển bởi những lợi ích to lớn mà nó đem lại cho nền kinh tế.
Song, phát triển du lịch với mục đích thuần kinh tế tuy đem đến nhiều lợi ích
trước mắt, nhưng ngày càng bộc lộ những hạn chế, bất cập về lâu dài, nguy cơ
làm suy kiệt tài nguyên du lịch, giảm tính đa dạng và đe dọa hủy hoại môi trường
sinh thái, tác động xấu đến các nền văn hóa bản địa, đến cộng đồng địa phương,
hậu quả của những tác động này sẽ ảnh hưởng tiêu cực trở lại đến chính sự phát
triển du lịch trong dài hạn. Từ thực tế này, đã xuất hiện nhu cầu nghiên cứu về
các loại hình du lịch mới, những cách thức phát triển du lịch mới, quan tâm hơn
đến việc bảo vệ tài nguyên du lịch, đến môi trường sinh thái, đến trách nhiệm với
cộng đồng, xã hội, cân đối hơn giữa các yếu tố trước mắt và lâu dài trong quá
trình phát triển. Lý thuyết về phát triển du lịch bền vững dần được hình thành và
bổ sung, hoàn chỉnh qua quá trình tìm tòi, nghiên cứu đó.
Cho đến nay, trên thế giới đã có nhiều nghiên cứu về phát triển du lịch
bền vững. Chỉ tính đến năm 1999, theo thống kê của UNWTO, đã có trên 350
cuốn sách và bài báo (công bố quốc tế) nói về du lịch bền vững [trích theo 103,
tr.3]. Theo thời gian, những nghiên cứu về vấn đề này tiếp tục ngày càng phong
phú và đa dạng hơn nhiều, khó có thể tóm lược trong phạm vi một luận án nhỏ.
Ở Việt Nam, các nghiên cứu về phát triển du lịch bền vững bắt đầu được đề cập
từ những năm 90 của thế kỷ 20 trên cơ sở tiếp cận, tiếp thu những kết quả nghiên
cứu lý luận và thực tiễn của quốc tế về phát triển bền vững nói chung, phát triển
du lịch bền vững nói riêng, đồng thời gắn với yêu cầu phát triển thực tế của đất
nước. Trước yêu cầu, đòi hỏi ngày càng cao về chất lượng phát triển, các công
trình nghiên cứu về phát triển du lịch bền vững cũng ngày một phong phú hơn.
Dưới đây là tóm lược một số công trình và hướng nghiên cứu cụ thể trong và
ngoài nước liên quan đến chủ đề của luận án.

14. 7
1.1. NHỮNG NGHIÊN CỨU VỀ PHÁT TRIỂN DU LỊCH BỀN VỮNG Ở
NƯỚC NGOÀI
1.1.1. Nghiên cứu lý luận chung về phát triển du lịch bền vững
- Cuốn “The handbook on sustainable tourism development” (Cẩm nang về
phát triển du lịch bền vững) do UNWTO và UNEP ấn hành [97]: Sách được xây
dựng dựa trên một công trình nghiên cứu được thực hiện hơn 10 năm bởi các
chuyên gia của UNWTO và UNEP, vừa mang tính khái lược, hệ thống một số nội
dung lý thuyết về du lịch và phát triển bền vững đã từng được công bố trong các
công trình, ấn bản chính thức của UNWTO và UNEP trước đó, vừa là sự tổng kết
thực tiễn qua các cuộc khảo sát và nghiên cứu được tiến hành tại nhiều quốc gia
thành viên của UNWTO. Nhằm mục đích cung cấp các chỉ dẫn cho các chính phủ
và giới thiệu một khung khổ để xây dựng các chính sách hướng tới tăng cường bền
vững du lịch, cuốn sách đưa ra khái niệm về phát triển bền vững trong du lịch; nêu
quan điểm về những nguyên tắc chỉ đạo và phương pháp tiếp cận hiệu quả để xây
dựng các định hướng, chiến lược và chính sách nhằm tăng cường bền vững du lịch;
đánh giá những tác động về mặt chính sách của chương trình du lịch bền vững;
phân tích vai trò của Chính phủ, của doanh nghiệp, du khách, cộng đồng địa
phương, các tổ chức phi chính phủ, sự tác động của thị trường và các yếu tố văn
hóa, xã hội, môi trường liên quan đến phát triển du lịch bền vững. Cuốn sách cũng
đề xuất một bộ công cụ khá chi tiết với các nhóm công cụ đo lường bao gồm các chỉ
số bền vững, giám sát bền vững và xác định giới hạn; công cụ chỉ đạo và kiểm soát
bao gồm pháp luật, quy định, quy hoạch; công cụ kinh tế bao gồm thuế, phí, các
chính sách khuyến khích và thỏa thuận tài chính, các công cụ hỗ trợ khác…, để thực
thi chiến lược và chính sách, thúc đẩy phát triển du lịch bền vững. Có thể nói rằng,
đây là một trong những công trình công phu và có giá trị nghiên cứu cao về lý
thuyết cũng như giá trị tham khảo thiết thực trong thực hành phát triển du lịch bền
vững tính cho đến thời điểm sách được ấn hành và cả trong các năm về sau.
- Cuốn “Managing Sustainable Tourism: A legacy for the future” (Quản lý
du lịch bền vững: Một di sản cho tương lai) của David L.Edgell [125]: Thông qua
nghiên cứu các hoạt động du lịch cụ thể, phân tích chính sách và thực tiễn quản lý
du lịch cả thành công và thất bại, tác giả chỉ ra những ảnh hưởng có thể có của du
lịch như tác động tiêu cực đến môi trường, nguy cơ làm suy thoái văn hóa, phá vỡ

15. 8
cấu trúc xã hội của cộng đồng bản địa và rút ra nhận định: Sự thành công hay không
của phát triển du lịch phụ thuộc vào việc duy trì một sự cân bằng tinh tế giữa tăng
trưởng kinh tế với bảo tồn văn hóa, tôn trọng cộng đồng và bảo vệ môi trường. Tác
giả cũng nhấn mạnh và cập nhật những xu hướng tác động, các cơ hội và thách thức
toàn cầu đến du lịch; đề cao triết lý bảo vệ thiên nhiên, môi trường, văn hóa trong
khi vẫn đảm bảo duy trì tăng trưởng kinh tế hợp lý và có trật tự trong quá trình phát
triển du lịch; cung cấp cách tiếp cận đa diện cho việc nghiên cứu và thực hành quản
lý du lịch bền vững; cung cấp câu trả lời cho việc khắc phục những khó khăn mà du
lịch phải đối mặt, trong đó nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tạo lập, củng cố các
mối quan hệ hài hòa giữa chính quyền địa phương, khu vực tư nhân và cộng đồng
dân cư. Công trình này thảo luận sâu những hướng dẫn hợp lý để bảo vệ môi
trường, di sản và văn hóa địa phương trong khi phát triển các mục tiêu du lịch thực
tế cho tăng trưởng kinh tế tương thích. Du lịch bền vững, như chia sẻ của tác giả, là
một di sản cho tương lai và một động lực tiềm năng đối với phát triển kinh tế, bảo
tồn môi trường tự nhiên, và góp phần bảo vệ hòa bình toàn cầu.
- Bộ tài liệu “Sustainable Tourism for Development Guidebook” (Sách
hướng dẫn du lịch bền vững cho sự phát triển) do UNWTO ấn hành [147]. Tài liệu
nghiên cứu được thực hiện trong khuôn khổ của dự án EU "Tăng cường năng lực
du lịch bền vững cho phát triển ở các nước đang phát triển". Mục đích là nâng cao
sự hiểu biết chung và cam kết của EU về phát triển du lịch bền vững; đồng thời
khuyến nghị các giải pháp vận dụng để du lịch thực sự là một phương tiện thúc
đẩy tăng trưởng kinh tế, đồng thời giảm thiểu các tác động tiêu cực về xã hội, văn
hóa và môi trường.
Với mục đích đó, nội dung tài liệu khái quát, hệ thống các vấn đề lý luận
chung về phát triển du lịch bền vững như quan niệm, định nghĩa, nguyên tắc chung
liên quan đến du lịch bền vững; cung cấp một khung khổ có tính chất phương pháp
luận cho việc đánh giá về sự phát triển của du lịch ở các quốc gia và mức độ hiệu
quả mà du lịch đó cần đạt được với ý nghĩa như một công cụ để phát triển bền vững,
với năm nhóm nội dung đánh giá: Chính sách du lịch và quản trị; trách nhiệm kinh
tế, sự đầu tư và năng lực cạnh tranh; việc làm và nguồn lực con người; giảm nghèo
và hội nhập xã hội; tính bền vững của môi trường tự nhiên và văn hóa. Trên cơ sở
khung khổ này và các thông tin, số liệu về du lịch và phát triển được cung cấp từ

16. 9
các quốc gia thuộc dự án, tài liệu cũng đã phân tích thực trạng phát triển du lịch bền
vững trên thế giới; đưa ra các nhận định, kết luận và khuyến nghị liên quan. Các nội
dung của bộ sách hướng dẫn đã được thử nghiệm tại sáu quốc gia đang phát triển
(Botswana, Ấn Độ, Kenya, Việt Nam, Senegal và Timor-Leste) và hướng tới hai
nhóm đối tượng chính là EU và các cơ quan hỗ trợ phát triển khác, để giúp họ hiểu
và xác định các cơ hội hỗ trợ ngành du lịch trong phát triển bền vững.
- Công trình “Principles and practice of sustainable tourism planning”
(Nguyên tắc và thực hành kế hoạch du lịch bền vững) của Daniela Drumbrăveanu
[124]: Tài liệu làm rõ một số nội dung lý thuyết chung về phát triển du lịch bền vững
trong đó tập trung phân tích các quan điểm về phát triển du lịch bền vững, các khía
cạnh cần có để du lịch được gọi là bền vững, phân biệt giữa du lịch bền vững và du
lịch đại chúng; hệ thống và đề xuất 6 nhóm nguyên tắc của du lịch bền vững, bao
gồm: (1) giảm thiểu tác động đến môi trường để đảm bảo sự bền vững về sinh thái;
(2) giảm thiểu tác động tiêu cực đến cộng đồng địa phương để bảo đảm tính bền
vững về xã hội; (3) giảm thiểu tác động tiêu cực đến văn hóa, truyền thống của các
địa phương để bảo đảm sự bền vững về văn hóa; (4) tối đa hóa lợi ích kinh tế của các
địa phương để có được sự bền vững về kinh tế; (5) thông tin, giáo dục nhận thức đến
doanh nghiệp, du khách, chính quyền và người dân địa phương để cải thiện thái độ
của các chủ thể đối với môi trường và giảm thiểu tác động tiêu cực từ hành vi của
chủ thể đến môi trường, xã hội; (6) phát huy vai trò tham gia, kiểm soát của cộng
đồng địa phương đối với các hoạt động du lịch ở điểm đến.
- Tài liệu Hội thảo quốc tế “International forum on sustainable tourism
development and innovation” (Diễn đàn quốc tế về phát triển du lịch bền vững và
đổi mới) [127]: Tài liệu đã tập hợp các nghiên cứu lý thuyết và kinh nghiệm về phát
triển du lịch bền vững, phân tích nhiều nội dung lý luận chung về phát triển du lịch
bền vững như khái niệm, các nguyên tắc, mục tiêu hướng đến của phát triển du lịch
bền vững. Tài liệu cũng hệ thống và khái lược một số khuyến nghị thể chế cho các
quốc gia, các nhà hoạch định chính sách đã được nêu tại nhiều diễn đàn quốc tế lớn
về du lịch để hướng đến sự phát triển du lịch bền vững hơn như: Hiến chương thế
giới cho du lịch bền vững của Lanzarote (1995); Chương trình nghị sự 21 cho
ngành công nghiệp du lịch & du lịch (1996); Hiến chương châu Âu về du lịch bền

17. 10
vững ở khu bảo tồn (1997); Mã đạo đức toàn cầu cho du lịch (1999); Các thiết kế
của Chương trình Nghị sự 21 cho du lịch ở EU.
- Cuốn “Making Tourism More Sustainable - A Guide for Policy Makers”
(Để du lịch bền vững hơn - Hướng dẫn cho các nhà hoạch định) do UNEP và
UNWTO biên soạn [144]: Được biên soạn nhằm đưa ra các hướng dẫn và khuyến
nghị về phát triển du lịch bền vững đối với các chính phủ, các nhà hoạch định
chính sách, nhà quản lý, trong nội dung 5 chương của cuốn sách, một số quan
điểm lý luận chung về phát triển du lịch bền vững của UNEP và UNWTO đã được
hệ thống và thể hiện, như các phân tích về mối quan hệ giữa du lịch và tính bền
vững; giới thiệu một số nguyên tắc cơ bản và các khuyến nghị chính sách cho một
chương trình phát triển du lịch bền vững; xác định cấu trúc và chiến lược để sự
phát triển du lịch bền vững hơn; giới thiệu các bộ công cụ đánh giá phát triển du
lịch bền vững.
- Cuốn sách “Indicators of Sustainable Development for Tourism
Destinations” (Bộ chỉ số phát triển bền vững cho các điểm đến du lịch) do
UNWTO ấn hành [145]: Là kết quả của một nghiên cứu sâu rộng về các sáng kiến
chỉ số du lịch toàn thế giới, tài liệu được UNWTO xác định là chìa khóa cho sự
phát triển du lịch và quản lý một điểm đến nhất định đồng thời khuyến nghị các
quốc gia thành viên lựa chọn thường xuyên như một công cụ cần thiết cho quá
trình lập kế hoạch và quản lý hoạch định chính sách phát triển bền vững tại các
điểm đến du lịch. Nội dung tài liệu phân tích về sự cần thiết xây dựng và ứng dụng
chỉ số phát triển bền vững cho các điểm đến du lịch; hướng dẫn một quy trình để
có thể xác định các chỉ số đáp ứng tốt nhất các vấn đề của điểm du lịch cụ thể; đề
xuất một bộ 13 nhóm với trên 40 chỉ số cụ thể phát triển bền vững tại các điểm
đến du lịch, bao gồm các nhóm chỉ số liên quan đến an sinh, duy trì bản sắc văn
hóa, sự hài lòng và tham gia của cộng đồng bản địa trong du lịch, yếu tố sức khỏe
và an toàn, khả năng nắm bắt lợi ích kinh tế từ du lịch, công tác giám sát sử dụng
tài nguyên và quản lý năng lượng, việc hạn chế tác động tiêu cực từ hoạt động du
lịch, trình độ kiểm soát và quản lý, việc thiết kế sản phẩm và dịch vụ,tính bền
vững của các hoạt động và dịch vụ du lịch ... Cuốn sách cũng hướng dẫn việc sử
dụng các chỉ số cho việc lập kế hoạch, quản lý và các mục đích khác nhằm hỗ trợ

18. 11
việc hình thành và thực hiện chính sách du lịch bền vững; đưa ra các ví dụ tham
chiếu cụ thể về ứng dụng bộ chỉ số ở các mức độ và cấp độ khác nhau, tương ứng
với đó là nhwungx kết quả phát triển bền vững điểm đến khác nhau, từ đó khuyến
nghị các vấn đề cần thiết cho việc áp dụng bộ chỉ số. Sách có ý nghĩa tham khảo
thiết thực cả về lý thuyết cũng như cho công tác hoạch định chính sách và thực
hành phát triển bền vững du lịch của các quốc gia, khu vực, địa phương.
Nhiều công trình nghiên cứu khác cũng đề cập, phân tích, hệ thống các
nội dung lý luận chung về phát triển du lịch bền vững ở các mức độ và phạm vi
khác nhau như: Cuốn “Tourism and Sustainable Development: Mornitoring,
Planning, Managing” (Du lịch và sự phát triển bền vững: Giám sát, Kế hoạch,
Quản lý) của Butler R.W., Nelson J. G. & Wall G. [123]; bài viết “Tourism and
sustainable development” (Du lịch và sự phát triển bền vững) của Murphy, P. E.
[137]; Bài viết “Sustainable tourism development: a critique” (Phát triển du lịch
bền vững: Một số bình luận) của Liu, Z. [133];...
1.1.2. Nghiên cứu các khía cạnh cụ thể của phát triển du lịch bền vững,
các kinh nghiệm và giải pháp thực tế phát triển du lịch bền vững
1.1.2.1. Nghiên cứu mối quan hệ giữa tài nguyên du lịch và phát triển du
lịch bền vững
- Tài liệu “Tourism and Natural Resource Management: A General
Overview of Research and Issues” (Du lịch và quản lý tài nguyên thiên nhiên:
Nghiên cứu tổng quan và các vấn đề) của Jeffrey D. Kline [131]: Tác giả phân tích
tác động qua lại giữa tài nguyên thiên nhiên và phát triển du lịch, nhất là các loại
hình du lịch dựa nhiều vào tài nguyên thiên nhiên và có sự tương tác cao với tài
nguyên thiên nhiên như du lịch sinh thái, trong đó đánh giá ý nghĩa quan trọng của
tài nguyên cho phát triển du lịch, đồng thời cũng nêu vai trò của việc phát triển các
loại hình du lịch thân thiện môi trường với công tác quản lý, bảo vệ tài nguyên, môi
trường. Tác giả cũng đề xuất một số giải pháp quản lý và các phương cách sử dụng
tài nguyên có hiệu quả cho phát triển du lịch.
- Cuốn sách “Sustainable Tourism as driving force for cultural heritage site
development” (Du lịch bền vững là động lực phát triển di sản văn hóa), biên tập và
tác giả chính Engelbert Ruoss, Loredana Alfarè [126]: Các tác giả hệ thống một số

19. 12
nội dung lý luận về di sản văn hóa, về du lịch bền vững, các quy định pháp lý quốc tế
về bảo vệ di sản; phân tích mối quan hệ tương tác hai chiều giữa du lịch và di sản văn
hóa, những thuận lợi và thách thức đặt ra từ sự phát triển du lịch đối với việc bảo vệ
nguyên trạng di sản văn hóa ở các điểm đến; mô tả và phân tích các trường hợp thực
tế điển hình về sự thành công trong việc duy trì sự cân bằng và khai thác hiệu quả yếu
tố tích cực trong quan hệ tương tác du lịch - di sản văn hóa ở hai thành phố di sản nổi
tiếng thế giới là Venice (Ý) và Dubrovnik (Croatia), từ đó khuyến nghị các giải pháp
chính sách và ứng dụng nhằm giảm thiểu những tác động tiêu cực, khai thác những
mặt tích cực của mối quan hệ này để hướng đến sự phát triển bền vững của du lịch và
bảo vệ, phát huy giá trị của các di sản văn hóa. Ấn phẩm có ý nghĩa tham khảo cả về
lý luận và thực tiễn đối với đề tài, nhất là trong việc nghiên cứu các giải pháp phát
huy các giá trị văn hóa của tỉnh Phú Thọ - nơi có nhiều di sản được xếp hạng, trong
đó có hai di sản văn hóa được UNESCO công nhận là di sản phi vật thể của nhân loại
- cho phát triển du lịch bền vững ở địa phương.
1.1.2.2. Nghiên cứu về một số hình thức, hướng phát triển du lịch có yếu
tố bền vững
- Cuốn “Ecotourism and Sustainable Development: Who Owns Paradise?”
(Du lịch sinh thái và phát triển bền vững: Ai sở hữu thiên đường?) của Martha
Honey [135]: Cuốn sách là một trong số những nghiên cứu đầu tiên về đề tài này.
Sau đó, trong lần tái bản vào năm 2008, một số nội dung cả về lý thuyết và thực tiễn
đã được cập nhật, bổ sung thêm. Trên cơ sở những thông tin, tư liệu thực tế phong
phú về hoạt động du lịch ở nhiều quốc gia, vùng lãnh thổ, trong đó tập trung nghiên
cứu điển hình ở 6 quốc gia, vùng lãnh thổ đang phát triển và một số địa phương trên
đất nước Mỹ, tác giả đưa ra những nhận định tổng quan về du lịch sinh thái trên thế
giới và mối quan hệ với phát triển bền vững; đánh giá sự phát triển của du lịch sinh
thái trong chiến lược du lịch bền vững của mỗi quốc gia, trong mối quan hệ với hệ
thống chính trị và sự thay đổi tương ứng của các chính sách kinh tế - xã hội của
quốc gia đó; phân tích những tác động kinh tế và văn hóa của việc mở rộng du lịch
đến quần thể bản địa cũng như trên các hệ sinh thái. Tác giả đặt ra các câu hỏi: Có
thể giúp các nước đang phát triển thu được lợi ích kinh tế từ du lịch, đồng thời bảo
vệ được môi trường hoang sơ, bảo vệ các hệ sinh thái mỏng manh? du lịch "xanh"
đang được tích cực tiếp thị như một giải pháp "cùng thắng" cho thế giới thứ ba thực

20. 13
sự có thể đem lại kết quả như vậy? Làm sao để có sự công bằng hơn trong việc
hưởng lợi từ du lịch? Câu trả lời gắn với đề xuất về việc xây dựng và kiên trì thực
hiện chiến lược du lịch bền vững như một yêu cầu và điều kiện tiên quyết trong suốt
quá trình phát triển du lịch; về các giải pháp nhằm giáo dục ý thức bảo vệ môi
trường và hệ sinh thái; giáo dục trách nhiệm, lương tâm xã hội trong ngành công
nghiệp du lịch; cộng đồng và bình đẳng lợi ích, tăng cường sự chia sẻ giữa các quốc
gia nhất là giữa các nước phát triển với nước đang phát triển và nước nghèo.
- Cuốn “Ecotourism: A Sustainable Approach of Tourism in Jordan”(Du
lịch sinh thái: Một cách tiếp cận bền vững của du lịch ở Jordan) của Al-mughrabi và
Abeer [122]: Các tác giả cuốn sách nêu một số nội dung lý luận về du lịch sinh thái
như định nghĩa, nguyên tắc, tác động của du lịch sinh thái đối với tài nguyên và môi
trường, từ đó khẳng định vai trò của du lịch sinh thái như một hướng phát triển du
lịch bền vững hơn. Trên cơ sở hệ thống lý luận về du lịch sinh thái, các tác giả nêu
một số điển hình về kinh nghiệm phát triển du lịch sinh thái ở Úc và Bulgaria và
đi sâu phân tích, đánh giá thực trạng phát triển du lịch sinh thái ở Jordan, đưa ra
một số khuyến nghị chính sách thúc đẩy phát triển du lịch sinh thái ở Jordan. Các
khuyến nghị này cũng có thể nghiên cứu để vận dụng cho các quốc gia, địa
phương có những tài nguyên và điều kiện phát triển du lịch tương tự.
- Cuốn “Tourism and sustainable community development” (Du lịch và
phát triển cộng đồng bền vững) của Greg Richards và Derek Hall [128]: Dựa trên
kết quả khảo sát, nghiên cứu phong phú được tiến hành ở nhiều quốc gia, vùng
lãnh thổ, tác giả tìm cách trả lời câu hỏi: các cộng đồng địa phương có thể đóng
góp những gì cho du lịch bền vững và ngược lại, du lịch bền vững sẽ mang lại
điều gì cho các cộng đồng địa phương? Ở đây, dưới các biểu hiện cụ thể khác
nhau, những tác động của du lịch đến sự phát triển và bảo tồn bản sắc của cộng
đồng bản địa cũng như vai trò của các cộng đồng địa phương trong phát triển du
lịch bền vững trên cả ba khía cạnh kinh tế, văn hóa và môi trường được khắc họa
một cách chân thực và sinh động; từ đó tác giả khẳng định và nhấn mạnh vai trò
của mối quan hệ tương tác giữa du lịch và cộng đồng trong phát triển bền vững, đề
xuất các giải pháp nhằm tạo điều kiện để các cộng đồng được tham gia và hưởng
lợi nhiều hơn từ hoạt động du lịch, cũng chính là cách thức để sự phát triển của du
lịch có tính hài hòa, bền vững hơn.

21. 14
- Bài viết “Sustainable Rural Tourism: Lessons for Rural Development” (Du
lịch nông thôn bền vững: Bài học cho phát triển nông thôn) của Ruth McAreavey và
John McDonagh [138]: Qua nghiên cứu một số trường hợp điển hình du lịch nông
thôn ở vùng Bắc Ireland, các tác giả đề cập đến một hình thức du lịch cụ thể, với đặc
thù của các hoạt động du lịch gắn với điểm đến là vùng nông thôn; đánh giá các yếu
tố bền vững từ góc độ văn hóa, xã hội của hình thức du lịch này. Bốn chủ đề được
phân tích trong bài viết (năng lực thể chế, tính hợp pháp của cộng đồng địa phương
trong hoạt động du lịch, sự điều hướng quan hệ lợi ích giữa các bên liên quan, du
lịch nông thôn bền vững trong thực tế) nhằm trả lời cho câu hỏi: Những khả năng mà
du lịch nông thôn bền vững có thể đem lại cho phát triển nông thôn? ngược lại, một
khu vực nông thôn phát triển hỗ trợ gì cho phát triển du lịch bền vững ở điểm đến
nông thôn đó? Từ đó làm rõ mối quan hệ giữa du lịch nông thôn bền vững và phát
triển nông thôn, ý nghĩa của phát triển du lịch nông thôn bền vững đối với phát triển
nông thôn, của phát triển nông thôn với du lịch nông thôn bền vững.
- Bài viết “Cultural tourism and sustainable development”(Du lịch văn hóa
và phát triển bền vững) của Valeriu và Elena-Manuela [148]: Các tác giả tập trung
phân tích những tác động ảnh hưởng của các loại hình du lịch văn hóa đối với sự
phát triển của một vùng, miền, khu vực kinh tế, xã hội. Những tác động, ảnh hưởng
đó theo hướng tích cực hay hạn chế, đóng góp ở mức độ nào cho sự phát triển bền
vững của một vùng, miền, khu vực tùy thuộc vào việc loại hình du lịch văn hóa cụ
thể có được tổ chức tốt và được quản lý khoa học, cân đối giữa khai thác và bảo tồn
giá trị văn hóa, phát huy được yếu tố tích cực của giá trị văn hóa và huy động được
sự tham gia tích cực của cộng đồng trong các hoạt động du lịch hay không. Khi các
khía cạnh bền vững được thể hiện trong du lịch văn hóa thì sự đóng góp của du lịch
văn hóa đó cho sự phát triển kinh tế, xã hội của địa phương mang tính bền vững.
1.1.2.3. Nghiên cứu các kinh nghiệm, giải pháp cụ thể phát triển du lịch
bền vững
Nhiều công trình, tài liệu nghiên cứu của các học giả, nhóm học giả, các tổ
chức trên thế giới về những kinh nghiệm, giải pháp cụ thể phát triển du lịch bền
vững. Các nghiên cứu này thường vận dụng những nội dung lý thuyết chung về phát
triển du lịch bền vững vào việc đánh giá, phân tích các chương trình, kế hoạch,

22. 15
chính sách, thực trạng phát triển du lịch của một quốc gia, khu vực hoặc cụ thể hơn
là phân tích, đánh giá một số mô hình phát triển du lịch ở các quốc gia, địa phương,
từ đó rút ra những kinh nghiệm và đề xuất, khuyến nghị các giải pháp về thể chế,
chính sách, chiến lược cũng như giải pháp tổ chức thực hiện cho phát triển du lịch
bền vững ở một số khía cạnh nội dung, một số điểm đến hoặc địa phương, quốc gia
cụ thể; đồng thời cũng qua phân tích, đánh giá thực tế để đề xuất bổ sung các nội
dung lý luận về phát triển du lịch bền vững. Có thể nêu một số công trình nghiên
cứu theo hướng này như: “Sustainable Ecotourism in Amazonia: Evaluation of Six
Sites in Southeastern Peru” (Du lịch sinh thái bền vững ở Amazonia: Đánh giá 6
điểm đến ở Đông Nam Peru) của Tiffany M. Doan [140]; “The Kerala Tourism
Model - An Indian State - on the Road to Sustainable Development” (Mô hình du
lịch ở Kerala - một tiểu bang của Ấn Độ - Trên con đường tới sự phát triển bền
vững) của Tatjana Thimm [139]; “Rural Tourism in Spain” (Du lịch nông thôn ở
Tây Ban Nha) của Michael Barke [136]...
1.2. NHỮNG NGHIÊN CỨU VỀ PHÁT TRIỂN DU LỊCH BỀN VỮNG Ở
TRONG NƯỚC
1.2.1. Nghiên cứu lý luận chung về phát triển du lịch bền vững
- Tuyển tập báo cáo tại Hội thảo quốc tế “Phát triển du lịch bền vững ở Việt
Nam”, do Tổng cục Du lịch Việt Nam phối hợp với Quỹ HANNS SEIDEL tổ chức
[93]. Đây là tập hợp các bài nghiên cứu, bài viết của các nhà khoa học quốc tế và
trong nước về các nội dung liên quan đến phát triển du lịch bền vững. Các tác giả đã
đề cập, phân tích các khía cạnh của phát triển du lịch bền vững. Nhiều nghiên cứu
đã tóm lược một số nội dung lý luận về phát triển du lịch như nội hàm khái niệm du
lịch, quan niệm về du lịch bền vững, các dấu hiệu, yếu tố tác động, đánh giá tính
bền vững trong một số loại hình hoặc hướng phát triển du lịch cụ thể (du lịch sinh
thái, du lịch văn hóa, du lịch cộng đồng…); nhìn nhận, đánh giá thực tế mối quan hệ
giữa sự phát triển của du lịch với duy trì đa dạng sinh học, bảo vệ môi trường sinh
thái, bảo tồn văn hóa và phát triển cộng đồng, phát triển nguồn nhân lực, ứng dụng
khoa học công nghệ; phân tích trường hợp điển hình về phát triển du lịch bền vững
hoặc không bền vững tại một số quốc gia, vùng du lịch trên thế giới cũng như ở
Việt Nam và rút ra những kinh nghiệm cụ thể. Trên cơ sở thảo luận, nghiên cứu,

23. 16
phân tích các vấn đề lý luận và thực tiễn, các tác giả đã đưa ra khuyến nghị chính
sách cho sự phát triển và quản lý phát triển du lịch Việt Nam theo hướng bền vững
hơn. Tuy nhiên, trong giới hạn các bài viết, bài nghiên cứu ngắn của một hội thảo,
các nội dung lý luận về phát triển du lịch bền vững chưa được phân tích sâu; nhiều
khía cạnh của du lịch bền vững chưa được đề cập cụ thể.
- “Cơ sở khoa học và giải pháp phát triển du lịch bền vững ở Việt Nam”, tác
giả Phạm Trung Lương [56]. Đây là công trình nghiên cứu một cách có hệ thống ở
cấp độ Nhà nước về phát triển du lịch bền vững. Công trình đã tiếp cận khoa học
các vấn đề về phát triển du lịch bền vững; tổng quan và hệ thống hóa một số nội
dung lý luận về phát triển du lịch bền vững như khái niệm, những nguyên tắc cơ
bản, dấu hiệu nhận biết, mô hình lý thuyết về phát triển du lịch bền vững; phân tích
một số mô hình và kinh nghiệm quốc tế; phân tích thực trạng phát triển du lịch Việt
Nam với các số liệu nghiên cứu từ năm 1992 đến thời điểm thực hiện đề tài; xác
định một số vấn đề cơ bản liên quan đến phát triển du lịch bền vững đối với Việt
Nam; đề xuất một số giải pháp chính sách và thực tiễn cho phát triển du lịch bền
vững ở Việt Nam.
- “Phát triển du lịch bền vững khu vực duyên hải Nam Trung Bộ Việt Nam”,
do trường Đại học Thương mại, Trường Cao đẳng Thương mại Đà Nẵng và Trường
Đại học Nam Hoa (Đài Loan) đồng tổ chức [24]. Kỷ yếu gồm 59 bài nghiên cứu,
bài viết của các nhà khoa học, nhà quản lý trong nước và quốc tế. Trong nội dung
nhiều bài viết, các tác giả đã hệ thống những vấn đề lý luận chung về phát triển du
lịch bền vững, làm rõ nội hàm khái niệm phát triển du lịch bền vững, các nguyên
tắc, khía cạnh bền vững trong phát triển du lịch, sản phẩm du lịch, thương hiệu và
quảng bá du lịch, liên kết phát triển du lịch bền vững.
- Bài viết “Luận bàn về quan điểm phát triển du lịch bền vững và không bền
vững” của Lê Chí Công [9]. Sau khi khái lược một loạt quan điểm về phát triển du
lịch bền vững, tác giả phân tích, so sánh những điểm khác nhau cơ bản giữa phát
triển du lịch bền vững và không bền vững dựa trên các yếu tố đánh giá như tốc độ
phát triển, mức độ kiểm soát, mục tiêu, phương pháp tiếp cận, đối tượng tham gia
kiểm soát, yếu tố chiến lược, kế hoạch, quản lý, việc sử dụng nguồn lực, thái độ của
du khách…; nhấn mạnh sự cần thiết phải đi đến một quan điểm toàn diện và đầy đủ

24. 17
về phát triển du lịch bền vững, nhằm tạo sự thống nhất về nhận thức và vận dụng
trong thực tiễn quản lý phát triển du lịch.
- Một số Luận án Tiến sĩ Kinh tế đã được công bố có nội dung nghiên cứu lý
luận về phát triển du lịch bền vững:
+ Trần Tiến Dũng “Phát triển du lịch bền vững ở Phong Nha - Kẻ Bàng”
[22]. Luận án khái lược một số vấn đề lý luận chung về phát triển du lịch bền vững
như các quan niệm về du lịch bền vững và phát triển du lịch bền vững, mục tiêu,
nguyên tắc, các chỉ số đánh giá tính bền vững của du lịch. Luận án có ý nghĩa tham
khảo nhất định cho việc nghiên cứu các giải pháp phát triển bền vững một số loại
hình du lịch cụ thể. Tuy nhiên, một số nội dung lý luận của du lịch bền vững như
các tiêu chí đánh giá phát triển du lịch bền vững, các yếu tố tác động đến phát triển
du lịch bền vững chưa được tác giả nghiên cứu sâu.
+ Nguyễn Đức Tuy “Giải pháp phát triển du lịch bền vững Tây Nguyên”
[103]. Luận án hệ thống một số nội dung lý luận về phát triển du lịch bền vững như
định nghĩa, các yếu tố tác động, các tiêu chí đánh giá phát triển du lịch bền vững;
các vấn đề về hợp tác, liên kết vùng trong phát triển du lịch bền vững. Tuy nhiên,
một số vấn đề chung về du lịch bền vững như các nguyên tắc phát triển du lịch bền
vững, vấn đề sức chứa trong du lịch để đảm bảo tính bền vững chưa được tác giả đề
cập sâu.
+ Nguyễn Tư Lương “Chiến lược phát triển du lịch bền vững tỉnh Nghệ An
đến năm 2020” [53]. Trong phần khái lược, hệ thống nội dung lý luận chung về
phát triển du lịch bền vững, luận án đã tổng hợp, phân tích các quan điểm tiếp cận
về phát triển du lịch bền vững và chiến lược phát triển du lịch bền vững, nêu vai trò
và phân tích nội dung cơ bản của chiến lược phát triển du lịch bền vững đối với sự
phát triển kinh tế, xã hội và môi trường của một địa phương. Tuy nhiên, luận án chủ
yếu chỉ tiếp cận và tập trung nghiên cứu các vấn đề liên quan đến chiến lược phát
triển du lịch bền vững, do đó một số nội dung lý luận chung khác về phát triển du
lịch bền vững như các nguyên tắc, tiêu chí đánh giá phát triển bền vững chưa được
đề cập. Mặt khác, trong nội dung nghiên cứu về quy trình xây dựng chiến lược, luận
án chưa đề cập sâu đến vấn đề dự báo dài hạn các yếu tố liên quan và vấn đề liên
kết, phối hợp chiến lược giữa các địa phương.

25. 18
1.2.2. Nghiên cứu các khía cạnh cụ thể của phát triển du lịch bền vững,
các kinh nghiệm và giải pháp thực tế phát triển du lịch bền vững
1.2.2.1. Nghiên cứu mối quan hệ giữa tài nguyên du lịch và phát triển du
lịch bền vững
- Cuốn sách “Tài nguyên du lịch Việt Nam” của Thế Đạt [33]. Với mục
đích hệ thống nguồn tài nguyên du lịch phong phú của Việt Nam phục vụ cho phát
triển du lịch, công trình đã tổng hợp các thông tin liên quan đến nhiều tài nguyên
du lịch trên đất nước Việt Nam (như địa danh có tài nguyên, nguồn gốc của tài
nguyên phi vật thể, ý nghĩa, giá trị của tài nguyên…) theo từng nhóm loại: Tài
nguyên du lịch của hệ sinh thái đồng bằng; tài nguyên của hệ sinh thái núi - rừng,
biển đảo; tài nguyên lễ hội, các thể loại ca nhạc tiêu biểu, các nhạc cụ truyền
thống của một số dân tộc; tài nguyên của loại hình du lịch cộng đồng. Tuy chưa
đầy đủ, còn nhiều tài nguyên du lịch nhất là các tài nguyên du lịch nhân văn chưa
được thống kê, nhưng tài liệu có ý nghĩa tham khảo thiết thực cho việc nghiên
cứu, xây dựng các chương trình du lịch, liên kết trong phát triển du lịch để tăng
tính hấp dẫn, đa dạng của sản phẩm du lịch các vùng miền; đồng thời góp phần
vào việc hệ thống hóa tài nguyên và xây dựng các biện pháp bảo vệ tài nguyên cho
phát triển du lịch bền vững.
- “Phát triển du lịch sinh thái bền vững ở Tây Bắc Việt Nam trên phương
diện đánh giá điều kiện tự nhiên” của Đỗ Trọng Dũng [23]. Với mục tiêu thúc đẩy
sự phát triển của du lịch sinh thái bền vững cho khu vực Tây Bắc của đất nước,
công trình đi sâu vào một số nội dung nghiên cứu chính: hệ thống các khái niệm cơ
bản về phát triển du lịch sinh thái, vị trí của du lịch sinh thái trong chiến lược phát
triển du lịch Việt Nam; đánh giá điều kiện tự nhiên, phân tích mối quan hệ giữa điều
kiện tự nhiên và các tài nguyên du lịch tự nhiên đối với du lịch sinh thái bền vững,
vai trò của các điều kiện tự nhiên và nhân văn trong phát triển du lịch sinh thái;
phân tích hiện trạng phát triển và các mô hình quản lý hoạt động du lịch sinh thái ở
tiểu vùng du lịch miền núi Tây Bắc. Nội dung công trình cũng đề xuất những giải
pháp cho sự phát triển du lịch sinh thái trong khu vực nghiên cứu. Tuy nhiên, do chỉ
tập trung nghiên cứu các yếu tố tự nhiên ở một khu vực địa lý cụ thể gắn với phát
triển du lịch sinh thái bền vững nên các nội dung lý luận về phát triển du lịch bền
vững nói chung mới chỉ được đề cập ở mức độ rất hạn hẹp. Ý nghĩa của công trình

26. 19
nghiên cứu đối với đề tài thể hiện ở những thông tin cụ thể về điều kiện tự nhiên
của các địa phương khu vực miền núi Tây Bắc; vềmột số giải pháp có giá trị tham
khảo nhất định nhằm khai thác hiệu quả tài nguyên du lịch tự nhiên trong mối liên
kết giữa các địa phương ở khu vực trong đó có tỉnh Phú Thọ cho phát triển du lịch
bền vững.
- Bài viết “Sử dụng hợp lý nguồn tài nguyên du lịch tự nhiên cho phát triển
du lịch bền vững” của Nguyễn Minh Tuệ, Phạm Lê Thảo [102]. Bài viết hệ thống
các nguyên tắc phát triển du lịch bền vững, trong đó tập trung phân tích ý nghĩa và
yêu cầu của nguyên tắc khai thác và sử dụng hợp lý các nguồn tài nguyên trong phát
triển du lịch. Theo các tác giả, sử dụng hợp lý tài nguyên bao gồm cả phát huy hiệu
quả sử dụng trong hiện tại trên cơ sở kiểm kê đánh giá, quy hoạch phù hợp để sử
dụng cho các mục tiêu cụ thể; đồng thời sử dụng sao cho các nguồn tài nguyên này
còn có thể được lưu lại cho các thế hệ tương lai. Do đó, trong kế hoạch phát triển du
lịch bền vững cần có sự tính toán hợp lý giữa phần sử dụng trước mắt với việc để
dành lại một phần cho bảo tồn và tái tạo tài nguyên tự nhiên để ngăn chặn sự xuống
cấp của tài nguyên và môi trường.
- Bài viết “Bảo vệ môi trường và phát triển du lịch bền vững” của Nguyễn
Thế Đồng [35]. Tác giả phân tích, làm rõ vai trò của môi trường, vai trò, ý nghĩa
của việc đảm bảo quản lý nhà nước chặt chẽ đối với sự phát triển du lịch bền
vững. Để đảm bảo phát triển du lịch bền vững trong thời gian tới, theo tác giả, cần
quan tâm một số giải pháp như tiếp tục hoàn thiện hệ thống pháp luật về bảo vệ
môi trường, trong đó quy định những nội dung mới như du lịch có trách nhiệm,
chi trả dịch vụ môi trường hệ sinh thái; chú trọng công tác quy hoạch phát triển
các khu du lịch đảm bảo tính khoa học; tăng cường năng lực quản lý môi
trường trong các khu du lịch, trong đó cần có cơ chế phối hợp đồng bộ giữa các
chủ thể quản lý nhà nước với các công ty du lịch và cộng đồng dân cư địa phương;
đẩy mạnh thanh tra, kiểm tra, giám sát về môi trường; Nâng cao hiệu quả công tác
tuyên truyền, giáo dục về môi trường trong toàn xã hội; phát triển sinh kế cho
người dân góp phần bảo vệ và sử dụng bền vững tài nguyên thiên nhiên, chú trọng
phát triển dịch vụ du lịch tại địa phương, hỗ trợ phát triển các loại hình du lịch dựa
vào cộng đồng; tăng cường hợp tác quốc tế, đa dạng hóa phương thức hợp tác
trong phát triển du lịch bền vững.

27. 20
- Bài viết “Bảo tồn và phát huy giá trị di sản phục vụ chiến lược phát triển
du lịch Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030” của Võ Quế [60]. Từ
những đánh giá, phân tích về kết quả tích cực cũng như những vấn đề còn hạn chế
và nguyên nhân của hạn chế trong công tác bảo tồn, phát huy giá trị các di sản của
quốc gia - trong đó có các di sản văn hóa của vùng đất Tổ Phú Thọ - trong hoạt
động du lịch, tác giả đề xuất một số giải pháp trọng tâm cho bảo tồn và phát huy giá
trị di sản phục vụ phát triển du lịch bền vững, đó là: Hoàn chỉnh hệ thống chính
sách về di sản, nhất là những chính sách xã hội hóa hoạt động bảo tồn và phát huy
giá trị di tích; giải quyết thỏa đáng mối quan hệ giữa bảo tồn và phát triển; thực hiện
nghiêm chỉnh 6 nguyên tắc của Công ước quốc tế về du lịch văn hóa (tạo cơ hội
quản lý tốt và có trách nhiệm cho các chủ thể tham gia du lịch; quản lý bền vững
mối quan hệ giữa các địa điểm di sản và du lịch; lên kế hoạch bảo vệ và du lịch cho
các địa điểm di sản; các cộng đồng chủ nhà và dân chúng bản địa phải được tham
gia vào việc lập kế hoạch bảo vệ và du lịch; hoạt động du lịch và bảo vệ phải có lợi
cho cộng đồng chủ nhà; các chương trình xúc tiến du lịch phải bảo vệ và phát huy
các đặc trưng của di sản).
- Cuốn “Lễ hội Việt Nam trong sự phát triển du lịch” của Dương Văn Sáu
[66]. Tác giả đã nghiên cứu tổng quan về lễ hội Việt Nam với ý nghĩa là một loại tài
nguyên nhân văn cho phát triển du lịch, cụ thể những đặc điểm, tính chất, các hoạt
động diễn ra và tác động của lễ hội đến du lịch, nêu những giải pháp bảo tồn lễ hội
và phát huy giá trị của các lễ hội cho phát triển du lịch, phân tích khía cạnh tích cực
của du lịch trong việc thúc đẩy các hoạt động thực hành lễ hội theo hướng duy trì
bản sắc và nét đẹp truyền thống, từ đó có ý nghĩa góp phần giữ gìn, phát huy giá trị
văn hóa của lễ hội.
1.2.2.2. Nghiên cứu về một số hình thức, hướng phát triển du lịch có yếu
tố bền vững
- Cuốn “Du lịch sinh thái - Những vấn đề lý luận và thực tiễn phát triển ở
Việt Nam” của Phạm Trung Lương [55]. Tác giả hệ thống, làm rõ một số nội dung
lý luận về du lịch sinh thái, như quan niệm, định nghĩa về du lịch sinh thái; các đặc
trưng, nguyên tắc, yêu cầu cơ bản của hoạt động du lịch sinh thái; phân tích mối

28. 21
quan hệ giữa du lịch sinh thái và phát triển. Du lịch sinh thái, như những kiến giải
của tác giả, có vai trò quan trọng đối với bảo tồn đa dạng sinh học, phát triển cộng
đồng, phát triển bền vững, do đó, hoạt động du lịch sinh thái mang tính bền vững.
Tác giả cũng phân tích những tiềm năng và hiện trạng phát triển du lịch sinh thái ở
Việt Nam; đề xuất định hướng và một số giải pháp cơ bản phát triển du lịch sinh
thái ở Việt Nam.
- “Bộ công cụ du lịch có trách nhiệm”, do ESRT Việt Nam xây dựng [37].
Bộ công cụ này được ESRT xác định là một trong các mục tiêu xây dựng năng lực
cho các bên liên quan trong ngành du lịch Việt Nam để đạt được các lợi ích tổng thể
về phát triển kinh tế - xã hội (trong khi vẫn bảo tồn được các nguồn lực về tự nhiên
và văn hóa từ du lịch). Tài liệu tổng hợp, phân tích một số vấn đề chung về du lịch
và du lịch có trách nhiệm (một hướng phát triển du lịch mà theo ESRT là lấy những
nguyên tắc của du lịch bền vững làm cốt lõi) như: định nghĩa về du lịch, tác động
của du lịch đến môi trường, kinh tế và xã hội, các nguyên tắc của du lịch có trách
nhiệm, phát triển sản phẩm du lịch có trách nhiệm, marketing và truyền thông có
trách nhiệm trong du lịch, sử dụng lao động có trách nhiệm, xây dựng năng lực
trách nhiệm của một tổ chức, chuỗi cung ứng du lịch có trách nhiệm, giám sát tác
động của du lịch có trách nhiệm, hoạch định và quản lý du lịch có trách nhiệm,
trách nhiệm trong hoạt động kinh doanh một số loại dịch vụ gắn liền với du lịch,
vấn đề kiểm soát sử dụng nguồn nước, năng lượng và rác thải trong kinh doanh du
lịch, chính sách và quy hoạch du lịch có trách nhiệm. Tài liệu cũng đề cập vai trò,
trách nhiệm của ba nhóm đối tượng trong phát triển du lịch có trách nhiệm: Cơ quan
quản lý nhà nước về du lịch, các doanh nghiệp du lịch, các cộng đồng dân cư tại
điểm đến có tham gia vào du lịch. Tài liệu không thể hiện nhiều về quan điểm
nghiên cứu đối với các vấn đề mang tính học thuật mà chủ yếu dưới dạng hệ thống
hóa thông tin, tư liệu có gắn với ví dụ và phân tích thực tế. Tuy nhiên, tài liệu có ý
nghĩa tham khảo khá thiết thực nhất là trong quản lý du lịch và thực hành các hoạt
động du lịch theo hướng bền vững đối với các cơ quan quản lý nhà nước, các cơ sở
kinh doanh du lịch và với cộng đồng dân cư tại các điểm đến du lịch.
- “Du lịch tâm linh vì sự phát triển bền vững” do Bộ VH, TT&DL phối hợp
với UNWTO tổ chức [7]. Cuốn Kỷ yếu tập hợp một số bài nghiên cứu của các học

29. 22
giả quốc tế và trong nước về các nội dung liên quan đến chủ đề về du lịch tâm linh
vì sự phát triển bền vững. Trong nội dung các bài viết, các tác giả đề cập một số
vấn đề chung về phát triển bền vững và du lịch bền vững, các quan niệm về du lịch
tâm linh, đặc điểm, xu hướng phát triển; nghiên cứu mối quan hệ giữa các yếu tố
tâm linh, đạo đức và du lịch bền vững, giữa di sản văn hóa với du lịch tâm linh và
phát triển bền vững. Các tác giả cũng đều khẳng định ý nghĩa, vai trò, tác động
mạnh mẽ và tích cực của du lịch tâm linh trong xã hội, đối với các nền kinh tế nếu
du lịch đó được định hướng bởi các nguyên tắc phát triển bền vững và có trách
nhiệm, với quan niệm rằng mục tiêu lợi nhuận không nên là ưu tiên tuyệt đối của
phát triển du lịch; đề xuất các giải pháp kết nối văn hóa, truyền thống và tâm linh
với du lịch trong quá trình phát triển theo hướng đảm bảo tôn trọng các trụ cột của
phát triển bền vững, nhằm tăng cường ý nghĩa, vai trò, tác động tích cực nói trên
của du lịch tâm linh. Do chỉ tập trung vào chủ đề hội thảo nên trong các bài viết của
Kỷ yếu, nội dung lý thuyết về du lịch bền vững không mở rộng nhiều. Tuy nhiên,
đây là một tài liệu có ý nghĩa tham khảo trực tiếp đối với đề tài, đặc biệt là trong
việc nghiên cứu các giải pháp phát triển du lịch tâm linh bền vững ở tỉnh Phú Thọ,
một địa phương có nguồn tài nguyên du lịch nhân văn đặc thù gắn với truyền thống
văn hóa thời kỳ các Vua Hùng dựng nước, với tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương và
có lợi thế cho phát triển du lịch tâm linh - hành hương về cội nguồn dân tộc.
- Cuốn “Du lịch cộng đồng” của Bùi Thị Hải Yến [121]. Trên cơ sở nghiên
cứu hệ thống lý luận và thực tiễn phát triển du lịch cộng đồng trên thế giới cũng như
trong nước, các tác giả đưa ra quan niệm về du lịch cộng đồng như một phương
thức phát triển du lịch bền vững mà ở đó cộng đồng địa phương có sự tham gia trực
tiếp và chủ yếu trong các giai đoạn phát triển và mọi hoạt động du lịch; phân tích
các nguyên tắc, đặc điểm của du lịch cộng đồng, vai trò của du lịch cộng đồng trong
phát triển cộng đồng, bảo tồn, tôn tạo tài nguyên du lịch và phát triển du lịch theo
hướng bền vững. Cuốn sách cũng đề xuất một quy trình xây dựng quy hoạch phát
triển du lịch cộng đồng, các nội dung của quy hoạch, khuyến nghị những giải pháp
cần thiết để tổ chức thực hiện quy hoạch phát triển du lịch cộng đồng có kết quả,
đáp ứng yêu cầu phát triển du lịch cộng đồng bền vững.

30. 23
- Bài viết “Du lịch tâm linh ở Việt Nam - Thực trạng và định hướng phát
triển” của Nguyễn Văn Tuấn [101]. Từ những tổng kết thực tế phát triển du lịch
tâm linh, tác giả khẳng định vai trò và những đóng góp tích cực của loại hình du
lịch này cho phát triển bền vững, thể hiện qua việc cộng đồng địa phương được
tham gia, tạo việc làm từ hoạt động du lịch, đặc thù của về tâm thế của đối tượng
khách du lịch khiến du lịch tâm linh đạt tới sự phát triển cân bằng về các yếu tố
kinh tế, xã hội, văn hóa, môi trường và đóng góp tích cực vào phát triển bền vững.
Nói cách khác, hoạt động du lịch tâm linh tích cực luôn chứa đựng các yếu tố bền
vững, hướng đến sự phát triển bền vững. Tác giả cũng phân tích các tiềm năng, xu
hướng phát triển và kiến nghị những giải pháp phát triển hoạt động du lịch tâm linh
thời gian tới.
1.2.2.3. Nghiên cứu các kinh nghiệm, giải pháp cụ thể phát triển du lịch
bền vững
- Các bài nghiên cứu, bài viết trong Kỷ yếu Hội thảo quốc tế “Phát triển du
lịch bền vững khu vực duyên hải Nam Trung Bộ Việt Nam” [24]. Ngoài các nội
dung nghiên cứu, hệ thống lý luận chung về phát triển du lịch bền vững, các bài
nghiên cứu, bài viết của các nhà khoa học trong nước và quốc tế tập trung vào hai
chủ đề chính: Những kinh nghiệm quốc tế về phát triển du lịch bền vững và thực
trạng quản lý phát triển du lịch bền vững tại khu vực duyên hải Nam Trung Bộ;
chính sách và giải pháp phát triển du lịch bền vững ở duyên hải Nam Trung Bộ.
Trong các bài viết, các tác giả đã phân tích các kinh nghiệm thành công từ nhiều
quốc gia (như Úc, Nhật Bản, Hàn Quốc…) trong phát triển du lịch bền vững; đánh
giá năng lực cạnh tranh của điểm đến trong bối cảnh toàn cầu hóa; đánh giá vai trò
quản lý của các cấp chính quyền và đề xuất các chính sách tăng cường quản lý, xây
dựng thương hiệu, định hướng liên kết, phát triển du lịch bền vững các tỉnh khu vực
duyên hải Nam Trung Bộ dưới tác động của cộng đồng ASEAN và các Hiệp định
mà Việt Nam tham gia... Các nội dung được đề cập, trao đổi, phân tích trong Kỷ
yếu khá phong phú, phần lớn gắn với các vấn đề thực tế trong phát triển du lịch. Kỷ
yếu có ý nghĩa tham khảo quan trọng trong việc xây dựng các giải pháp phát triển
và quản lý phát triển du lịch bền vững đối với chính quyền địa phương cấp tỉnh.

31. 24
- Bài viết “Định vị thương hiệu du lịch, nâng cao hình ảnh và vị thế của du
lịch Việt Nam” của Đỗ Cẩm Thơ [83]. Tác giả phân tích sự cần thiết phải định vị
thương hiệu du lịch Việt Nam và ý nghĩa của việc định vị thương hiệu đối với sự
phát triển du lịch bền vững; đánh giá những thuận lợi, khó khăn cho việc định vị
thương hiệu du lịch Việt Nam trong bối cảnh toàn cầu hóa hiện nay. Từ đó, tác giả
đề xuất những giải pháp để định vị hiệu quả thương hiệu du lịch Việt Nam trong
thời gian tới, bao gồm việc xác định rõ giá trị thương hiệu, xây dựng và thực hiện
tốt các chiến lược định vị thương hiệu, chiến lược thị trường với các giải pháp cụ
thể phù hợp. Mỗi thương hiệu du lịch khi định vị được tích cực trong thị trường sẽ
giúp du lịch Việt Nam từng bước khẳng định rõ giá trị trong thị trường, góp phần
nâng cao hình ảnh và vị thế chung của cả quốc gia.
- Bài viết “Định hướng đầu tư xây dựng thị trường - sản phẩm du lịch các
tỉnh Phú Thọ - Yên Bái - Lào Cai” của Hà Văn Siêu [68]. Trong bài viết, tác giả
đánh giá cụ thể thực trạng thị trường khách du lịch quốc tế và trong nước đến với ba
tỉnh nằm trong mối liên kết tour du lịch về cội nguồn (Phú Thọ - Yên Bái - Lào
Cai); nêu quan điểm về định hướng và đầu tư phát triển một số nhóm thị trường và
sản phẩm du lịch chủ yếu cho các tỉnh Phú Thọ - Yên Bái - Lào Cai. Về định hướng
đầu tư phát triển các thị trường du lịch trọng điểm, tác giả cho rằng cần ưu tiên phát
triển và thu hút các nhóm thị trường chất lượng cao; ưu tiên khai thác và phát triển
các nhóm thị trường với mục đích tham quan du lịch thuần túy; tập trung khai thác
hiệu quả các thị trường tiềm năng về nghỉ dưỡng núi và hồ; chuẩn bị tốt các điều
kiện cần thiết để khai thác các thị trường du lịch theo các chuyên đề. Về định hướng
đầu tư phát triển các sản phẩm du lịch, tác giả đề nghị tập trung đầu tư xây dựng hệ
thống các sản phẩm du lịch đặc trưng dựa trên cơ sở khai thác các giá trị tài
nguyên du lịch độc đáo, đặc sắc; sản phẩm du lịch đảm bảo tính bền vững lâu dài,
mang tính đặc thù, mang thương hiệu và hình ảnh riêng có của mỗi địa phương, có
chất lượng và tính cạnh tranh trên thị trường. Tác giả cũng đề xuất một số giải
pháp cụ thể cho việc xây dựng thị trường, sản phẩm du lịch ở các địa phương này,
như đào tạo phát triển nguồn nhân lực du lịch có chất lượng cao; đầu tư xây dựng
và phát triển các sản phẩm du lịch; xây dựng hình ảnh, thương hiệu và xúc tiến
quảng bá; phối hợp và hợp tác liên kết giữa các ngành trong tỉnh, giữa các tỉnh

32. 25
trong khu vực, giữa các vùng phụ cận và hợp tác quốc tế trong phát triển du lịch.
Bài viết có giá trị tham khảo trực tiếp cho việc xây dựng định hướng phát triển thị
trường du lịch của tỉnh Phú Thọ.
- Bài viết “Phát triển sản phẩm du lịch đặc thù vùng miền núi phía Bắc” của
Đỗ Cẩm Thơ [84]. Từ những phân tích, đánh giá tiềm năng lợi thế về tài nguyên du
lịch của các tỉnh vùng núi phía Bắc, tác giả đề xuất xây dựng các sản phẩm du lịch
đặc thù gắn với việc liên kết các điểm tài nguyên du lịch tự nhiên và nhân văn cụ
thể trong các cung đường du lịch vùng núi phía Bắc, trong đó các sản phẩm đặc thù
có thể được tạo nên từ các tài nguyên du lịch nổi tiếng bao gồm: Nhóm sản phẩm du
lịch chinh phục thiên nhiên và thể thao mạo hiểm; nhóm sản phẩm tìm hiểu và trải
nghiệm cuộc sống cộng đồng dân tộc thiểu số; nhóm sản phẩm du lịch về nguồn;
nhóm sản phẩm du lịch sinh thái nông nghiệp. Theo tác giả, các sản phẩm du lịch
đặc thù được xác định đúng với tiềm năng, lợi thế vốn có và được đầu tư hợp lý
chính là yếu tố cần thiết để phát triển du lịch bền vững; đồng thời trong quá trình
đầu tư sản phẩm, cần coi trọng các giá trị làm nên tính đặc thù này để có định
hướng phát triển phù hợp.
- Cuốn “Cẩm nang thực tiễn phát triển du lịch nông thôn Việt Nam” do
ITDR và JICA phối hợp xây dựng [46]. Cuốn sách tóm tắt một số nhận thức lý luận
cơ bản về du lịch nông thôn, trong đó nhấn mạnh khía cạnh bền vững về mặt văn
hóa xã hội, môi trường của du lịch nông thôn, thể hiện qua vai trò của các hoạt động
du lịch nông thôn trong việc bảo vệ di sản văn hóa, xã hội và văn hóa truyền thống
ở làng xã, phục vụ lợi ích lâu dài của cộng đồng dân cư, bảo vệ môi trường. Sách
cũng phân tích phương pháp và quy trình phát triển du lịch nông thôn; đánh giá và
rút ra kinh nghiệm từ một số điển hình thực tế phát triển du lịch nông thôn dựa trên
các mô hình đã thực hiện; hệ thống các địa danh, khu vực có nhiều tiềm năng phát
triển du lịch nông thôn ở Việt Nam; đề cập vai trò của các cơ quan liên quan, đề
xuất các chính sách liên quan để có thể vận dụng cẩm nang cho phát triển du lịch
nông thôn Việt Nam.
- Bài viết “Phát triển bền vững du lịch Việt Nam trong bối cảnh hội nhập
kinh tế quốc tế” của Nguyễn Văn Mạnh [58]. Tác giả đã trình bày quan điểm chung
về phát triển du lịch bền vững, phân tích ba trụ cột của phát triển du lịch bền vững

33. 26
(kinh tế, xã hội, môi trường), đánh giá thực trạng và những vấn đề đặt ra đối với sự
phát triển bền vững của du lịch Việt Nam sau một năm gia nhập WTO, đề xuất một
số giải pháp cơ bản để khắc phục những yếu kém, thúc đẩy du lịch Việt Nam phát
triển bền vững hơn trong bối cảnh hội nhập quốc tế.
Có thể kể đến những công trình nghiên cứu khác trong nước với các hướng
nghiên cứu về phát triển du lịch bền vững như: “Tài nguyên du lịch”của Bùi Thị
Hải Yến [120]; “Việt Nam văn hóa và du lịch” của Trần Mạnh Thường [91]; “Du
lịch và Du lịch sinh thái” của Thế Đạt [32]; “Du lịch sinh thái” do tác giả Lê Huy
Bá làm Chủ biên [1]; “Đánh giá điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức đối với
du lịch Việt Nam bước sang thập kỷ tới 2011-2020” của Hà Văn Siêu [69]... Các
công trình nói trên đề cập đến một số khía cạnh lý luận liên quan đến phát triển du
lịch bền vững; đồng thời phân tích thực trạng và đề xuất giải pháp phát triển du lịch
của một số địa phương, điểm đến, trong một số loại hình du lịch, trong bối cảnh và
những điều kiện cụ thể. Những nội dung lý luận và những giải pháp thực tế trong
các bài viết có ý nghĩa tham khảo nhất định cho đề tài luận án của tác giả.
1.3. NHẬN XÉT CHUNG VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN
ĐỀ TÀI VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA CẦN TIẾP TỤC NGHIÊN CỨU
1.3.1. Nhận xét chung về tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài
- Các nghiên cứu về phát triển du lịch bền vững đã xuất hiện trên thế giới từ
khoảng cuối những năm 80 của thế kỷ trước. Ở Việt Nam, các công trình nghiên
cứu về vấn đề này được đặt ra sau đó, trên cơ sở tiếp cận, tiếp thu những kết quả
nghiên cứu lý luận và thực tiễn của quốc tế. Từ đó đến nay, phát triển du lịch bền
vững ngày càng thu hút sự quan tâm nhiều hơn của các nhà nghiên cứu, vừa bởi
ý nghĩa của vấn đề này với các quốc gia, các nền kinh tế - xã hội cả trước mắt
cũng như lâu dài; vừa vì việc nghiên cứu và thực hành phát triển du lịch bền
vững đã trở thành yêu cầu mang tính thời sự và ngày càng trở nên bức thiết hơn
cho mỗi quốc gia, mỗi nền kinh tế trong thời đại ngày nay. Số lượng các nghiên
cứu về phát triển du lịch bền vững ngày càng phong phú, đa dạng hơn.
- Khái quát chung tình hình nghiên cứu về phát triển du lịch bền vững cho thấy:
+ Phần lớn các nghiên cứu về phát triển du lịch bền vững xuất phát từ góc
nhìn của phát triển bền vững nói chung để hình thành nên những nội dung lý

34. 27
luận về phát triển du lịch bền vững. Chính vì vậy, các yếu tố có tính nguyên tắc
chung, các trụ cột của phát triển bền vững cũng đều được thể hiện trong khung lý
thuyết về phát triển du lịch bền vững, đó là các yếu tố, khía cạnh về kinh tế, văn
hóa - xã hội và tài nguyên môi trường, sự cân đối và tương tác giữa các yếu tố
đó, cân đối giữa phát triển trước mắt và phát triển lâu dài nhằm đảm bảo mục
tiêu bền vững dài hạn.
+ Các quan điểm lý luận về phát triển du lịch bền vững đã dần đi đến
những điểm chung nhất về những vấn đề lớn và có tính bao trùm; khung lý
thuyết về phát triển du lịch bền vững ngày một được bổ sung hoàn chỉnh hơn.
Các công trình nghiên cứu, ở từng thời điểm cụ thể, với chủ đề, quy mô, phương
pháp tiếp cận khác nhau đã khai thác khá đa dạng, ở nhiều góc độ và mức độ về
phát triển du lịch bền vững. Nhiều công trình khá công phu về lý luận, có sự bổ
sung, cập nhật các thành tựu cả về lý luận và kinh nghiệm thực tiễn. Các nghiên
cứu về sau có xu hướng ngày càng tiếp cận sâu và chi tiết những vấn đề cụ thể,
có tính ứng dụng trực tiếp vào thực tế, gắn với yếu tố bền vững trong một số loại
hình, sản phẩm du lịch, với một số khía cạnh của phát triển du lịch bền vững và
nghiên cứu vận dụng các nội dung lý luận chung về phát triển du lịch bền vững
cho xây dựng chiến lược, quy hoạch, kế hoạch, hoạch định chính sách và đề xuất
các biện pháp phát triển du lịch bền vững ở các vùng miền, khu vực, địa phương,
điểm đến du lịch cụ thể.
+ Do tính tổng hợp, liên ngành, liên vùng và xã hội hóa rất cao của hoạt động
du lịch nên vấn đề phát triển du lịch bền vững thu hút sự quan tâm nghiên cứu từ
nhiều góc độ chuyên ngành như kinh tế, môi trường, địa lý, văn hóa, lao động xã
hội... Các công trình nghiên cứu trong nước về phát triển du lịch bền vững phần
nhiều được tiếp cận, trình bày dưới góc độ của các chuyên ngành quản lý kinh tế,
kinh tế môi trường, tài nguyên, môi trường, văn hóa. Các công trình nghiên cứu tiếp
cận vấn đề phát triển du lịch bền vững dưới góc độ kinh tế phát triển chưa nhiều.
1.3.2. Những vấn đề đặt ra cần tiếp tục nghiên cứu
Một là, vẫn còn có những quan điểm chưa thống nhất hoàn toàn về khái
niệm, nội dung, tiêu chí và các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển du lịch bền vững.

35. 28
- Một số tác giả tiếp cận nội dung theo nội hàm ba trụ cột của phát triển bền
vững (phát triển kinh tế, xã hội và môi trường theo hướng bền vững); một số tác
giả khác tiếp cận nội dung theo hướng làm gì để phát triển du lịch bền vững, theo
đó các nội dung chủ yếu của phát triển du lịch bao gồm quy hoạch và kế hoạch
phát triển du lịch; huy động và sử dụng các nguồn lực theo hướng hiệu quả...
- Từ cách tiếp cận khác nhau về nội dung phát triển du lịch bền vững dẫn đến
sự thể hiện khác nhau về nội dung, các tiêu chí đánh giá và các yếu tố ảnh hưởng
đến phát triển du lịch bền vững.
Hai là, mức độ tương quan như thế nào để được coi là “kết hợp” hoặc “cân
đối hợp lý” giữa ba trụ cột kinh tế, xã hội và tài nguyên môi trường trong phát triển
du lịch bền vững chưa được phân tích sâu ở góc độ lý thuyết chung. Đây là vấn đề
phức tạp, khó đưa ra một phương án chung mang tính định lượng về các mối tương
quan này để có thể áp dụng cho tất cả các mô hình thực hành phát triển du lịch bền
vững, trong mọi giai đoạn phát triển. Song, để phát triển du lịch bền vững có tính
khả thi trên thực tế, vấn đề này cần được nghiên cứu sâu hơn, gắn với không gian,
thời gian và các điều kiện cụ thể mà lý thuyết về phát triển du lịch bền vững sẽ được
vận dụng.
Ba là, các công trình nghiên cứu lý luận về phát triển du lịch bền vững đều
tiếp cận và phân tích vấn đề nghiên cứu ở khía cạnh mục tiêu hướng đến, những yêu
cầu và nguyên tắc của sự phát triển dưới góc độ quản lý kinh tế, chưa có công trình
nào tiếp cận và phân tích sâu về mặt lý luận để làm rõ các nội dung, đặc biệt là đặc
điểm của phát triển du lịch bền vững.
Bốn là, hệ thống tiêu chí đánh giá phát triển du lịch bền vững chưa có sự
thống nhất, phần lớn các công trình mới chỉ đưa ra các tiêu chí định tính, khó cụ thể
hóa thành các chỉ tiêu đánh giá phát triển du lịch bền vững có tính khả thi để áp
dụng trên thực tế; chưa có công trình nào phân tích và đề xuất được bộ tiêu chí đánh
giá phát triển du lịch bền vững phù hợp với phạm vi, quy mô, đặc thù về điều kiện
phát triển du lịch, năng lực phân tích, đánh giá của các địa phương cấp tỉnh.
Năm là, vấn đề nghiên cứu ở cấp độ Tiến sĩ, dưới góc độ kinh tế phát triển về
phát triển du lịch bền vững ở tỉnh Phú Thọ - với những đặc trưng riêng về điều kiện
tự nhiên, văn hóa và xã hội - chưa được công trình nào đặt ra. Vì vậy, có thể khẳng

36. 29
định, đề tài “Phát triển du lịch bền vững ở tỉnh Phú Thọ” không trùng lắp với các
công trình nghiên cứu đã công bố trong và ngoài nước.
Trên cơ sở kế thừa và chọn lọc những kết quả nghiên cứu đã công bố, Luận
án nghiên cứu đề tài “Phát triển du lịch bền vững ở tỉnh Phú Thọ” tiếp tục giải
quyết những vấn đề cụ thể sau:
- Về mặt lý luận:
+ Hệ thống hóa và đề xuất khái niệm, nội dung phát triển du lịch bền vững, đề
xuất bộ tiêu chí đánh giá phát triển du lịch bền vững ở địa phương cấp tỉnh;
+ Phân tích đặc điểm và vai trò của phát triển du lịch bền vững;
+ Phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển du lịch bền vững ở địa
phương cấp tỉnh;
- Về thực tiễn:
+ Nghiên cứu kinh nghiệm xây dựng mô hình phát triển du lịch bền vững ở
một số quốc gia, vùng lãnh thổ, một số địa phương, khu du lịch trong nước và rút ra
những giá trị tham khảo cho phát triển du lịch bền vững ở cấp tỉnh.
+ Phân tích và đánh giá thực trạng phát triển du lịch Phú Thọ trên cơ sở các
nội dung lý luận chung về phát triển du lịch bền vững; chỉ rõ những kết quả, hạn
chế và nguyên nhân của hạn chế trong phát triển du lịch của tỉnh Phú Thọ dưới góc
độ phát triển bền vững; phân tích những cơ hội và thuận lợi, khó khăn và thách thức
của Phú Thọ cho phát triển du lịch bền vững;
+ Đề xuất mục tiêu, định hướng, giải pháp phát triển du lịch bền vững ở tỉnh
Phú Thọ trong những năm tới.

37. 30
Chương 2
CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN
VỀ PHÁT TRIỂN DU LỊCH BỀN VỮNG Ở ĐỊA PHƯƠNG CẤP TỈNH
2.1. KHÁI NIỆM, ĐẶC ĐIỂM VÀ VAI TRÒ CỦA PHÁT TRIỂN DU LỊCH
BỀN VỮNG
2.1.1. Khái niệm phát triển bền vững và phát triển du lịch bền vững
2.1.1.1. Khái niệm phát triển bền vững
Khái niệm phát triển bền vững từng bước được hình thành cùng với quá trình
nhận thức về phát triển kinh tế - xã hội và bảo vệ môi trường của các quốc gia trên
thế giới. Đối mặt với những hậu quả do tham vọng thúc đẩy phát triển kinh tế thật
nhanh chóng từ sau Chiến tranh Thế giới thứ hai, con người bắt đầu nhìn nhận về
tầm quan trọng của bảo vệ môi trường, giữ gìn tài nguyên và sự cần thiết phải gắn
các mục tiêu về tiến bộ xã hội trong quá trình phát triển kinh tế. Vào khoảng những
năm đầu thập niên 70 của thế kỷ trước, một số nghiên cứu về mối quan hệ giữa tăng
trưởng kinh tế và bảo vệ môi trường được công bố. Năm 1980, thuật ngữ “phát triển
bền vững” lần đầu tiên được đề cập trong bản Chiến lược bảo tồn thế giới do IUCN,
với sự hợp tác của UNEP và WWF công bố, với nội dung: “để sự phát triển bền
vững thì cùng với yếu tố kinh tế, nó phải tính đến cả các yếu tố xã hội và sinh thái;
yếu tố tài nguyên tái tạo và không tái tạo; và tính đến những thuận lợi, khó khăn cả
trước mắt cũng như lâu dài trong các phương án hành động” [130, tr.11].
Năm 1987, báo cáo Tương lai chung của chúng ta (còn gọi là Báo cáo
Brundtland) do WECD ấn hành đưa ra quan điểm của Liên hiệp quốc về phát triển
bền vững, theo đó phát triển bền vững được hiểu là “sự phát triển có thể đáp ứng
được những nhu cầu hiện tại mà không ảnh hưởng, tổn hại đến những khả năng đáp
ứng nhu cầu của các thế hệ tương lai” [149, tr.43].
Năm 1992, Hội nghị Thượng đỉnh trái đất về Môi trường và Phát triển của
Liên hiệp quốc họp tại Rio de Janeiro (Brazil) thông qua Tuyên bố Rio về môi
trường và phát triển và Chương trình nghị sự 21 (Agenda 21) [141]. Với 27 nguyên
tắc trong Tuyên bố, cùng 40 nhóm nội dung được thể hiện trong Chương trình nghị
sự, quan niệm về phát triển bền vững được hoàn chỉnh hơn, không chỉ bao gồm các
yếu tố tăng trưởng gắn với bảo vệ tài nguyên môi trường, mà còn đề cập đến các

38. 31
khía cạnh về bảo đảm sự tiến bộ xã hội cho con người trong quá trình thực hiện mục
tiêu phát triển. Các nội dung này tiếp tục được khẳng định và nhấn mạnh tại Hội
nghị thượng đỉnh thế giới về phát triển bền vững (WSSD) họp tại Johannesburg
(Nam Phi) năm 2002. Theo đó, quan niệm về phát triển bền vững được Liên hiệp
quốc đưa ra là: “bảo đảm sự tăng trưởng kinh tế ổn định trong mối quan hệ với thực
hiện tiến bộ và công bằng xã hội; khai thác hợp lý, sử dụng tiết kiệm tài nguyên,
bảo vệ và nâng cao chất lượng môi trường sống” [141, tr.15,16; 142, tr.16]. Phát
triển bền vững theo quan điểm của Liên hiệp quốc tập trung vào ba khía cạnh (trụ
cột) mà sự phát triển đó muốn đạt đến là: bền vững về mặt kinh tế; bền vững về mặt
xã hội; bền vững về môi trường sinh thái.
Bước sang thế kỷ XXI, trước những diễn biến mới của các yếu tố toàn cầu
hóa, hội nhập và biến đổi khí hậu với xu hướng ngày càng nhanh hơn, quan điểm
phát triển bền vững với ba trụ cột của sự phát triển một mặt nhìn chung tiếp tục
nhận được sự đồng thuận từ nhiều nghiên cứu cũng như tại các chương trình nghị sự
lớn của thế giới (như RIO+20, COP 21), mặt khác nội hàm của các trụ cột, phạm vi
của sự phát triển được mở rộng, đề cập sâu hơn các vấn đề toàn cầu mà mọi quốc
gia đều phải đối mặt.
Ở Việt Nam, quan điểm về phát triển bền vững được tiếp cận nghiên cứu và
từng bước vận dụng trong hoạch định chủ trương, chính sách phát triển từ đầu
những năm 90 của thế kỷ trước và ngày càng được bổ sung, hoàn thiện. Năm 1991,
bản Kế hoạch quốc gia về môi trường và phát triển bền vững giai đoạn 1991 - 2000
được Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng ban hành, trong đó một số nội dung được tiếp
cận theo quan điểm phát triển bền vững của quốc tế ở thời điểm đó. Tại Chỉ thị số
36-CT/TW ngày 25/6/1998, Bộ Chính trị khẳng định quan điểm “bảo vệ môi trường
là một nội dung cơ bản không thể tách rời trong đường lối, chủ trương và kế hoạch
phát triển kinh tế - xã hội của tất cả các cấp, các ngành, là cơ sở quan trọng bảo đảm
phát triển bền vững, thực hiện thắng lợi sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất
nước” [4]. Quan điểm phát triển bền vững được bổ sung và khẳng định rõ hơn trong
các Văn kiện của Đảng. Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX của Đảng
Cộng sản Việt Nam khẳng định con đường phát triển kinh tế - xã hội của nước ta là
“Phát triển nhanh, hiệu quả và bền vững, tăng trưởng kinh tế đi đôi với thực hiện
tiến bộ, công bằng xã hội và bảo vệ môi trường” [28, tr.162]. Các văn kiện Đại hội