1. Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí,
ìºëõºã÷äèéí óëààí äàíñ
Ýìõýòãýñýí: Õàÿíõÿðâààãèéí Òýðáèø,
Õîðëîîãèéí ̺íõáàÿð, E.L. Clark,
Æàâçàíñ¿ðýíãèéí ̺íõáàò, E.M. Monks
Ðåäàêòîð: Ì.̺íõáààòàð, J.E.M.Baillie,
Í.Áàòñàéõàí, Ë.ß.Áîðêèí, Ð.Ñàìúÿà,
Ä.Â.Ñåìåíîâ
ÄÝËÕÈÉÍ ÁÀÍÊ
i

2. ii

3. Ýíý á¿òýýëèéã Äýëõèéí áàíêíû Õ¿ðýýëýí áóé îð÷íûã ñàéæðóóëàõ Íèäåðëàíä-Ìîíãîëûí
Èòãýëèéí ñàíãèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð õýâë¿¿ëýâ.
Ýíý á¿òýýëä äóðüäñàí ¿ð ä¿í, òàéëáàð, ä¿ãíýëò, ç¿¿ëòèéã çºâõºí çîõèîã÷èä äýâø¿¿ëñýí
áîëíî. Óã á¿òýýëä Îëîí Óëñûí Ñýðãýýí áîñãîëò, Õºãæëèéí Áàíêíû ã¿éöýòãýõ çàõèðàë /
Äýëõèéí áàíêíû óäèðäàõ àëáàí òóøààëòíû ¿çýë áîäîë òóñãàãäààã¿é þì.
Ýíý íîìîíä îðñîí ìýäýý áàðèìòûí àëäàà ìàäãèéã Äýëõèéí áàíê õàðèóöàõã¿é. Óã
á¿òýýëä ä¿ðñýëñýí àëèâàà ãàçðûí çóðàãò áàéãàà óëñ òºðèéí õèë, ºí㺠áóäàã, íýðøèë,
íóòàã äýâñãýðèéí õóóëü ýðõ ç¿é, óëñ îðíû õèë, õÿçãààðûí á¿ðýí á¿òýí áàéäàë, ò¿¿íèéã
áàòàëãààæóóëñàí áàðèìò áè÷èãò Äýëõèéí Áàíêíû òàëààñ õºíäëºí㺺ñ îðîëöîîã¿é þì.
Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí óëààí äàíñ á¿òýýëèéã òóóðüâèõàä Äýëõèéí
Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíîîñ (ÄÁÕÕ) ººðñäèéí ìýðãýæèëòíèéã àæèëëóóëàí,
øààðäëàãàòàé ìýäýý áàðèìò áóñàä òåõíèê àæèëëàãààíû òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ çîõèõ õóâü
íýìðýý îðóóëñàí áîëíî. Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíû äýìæëýã òóñëàëöààãààð
õýâëýãäýæ áóé ýíý á¿òýýëä òóñãàãäñàí ìýäýý áàðèìò íü òóñ õîëáîîíû ¿çýë áîäëûã òºëººëºõ
àëáàã¿é.
Íèéòë¿¿ëñýí: Ëîíäîíû Àìüòàí Ñóäëàëûí Íèéãýìëýã, Ðåãåíòñ Ïàðê, Ëîíäîí,
NW1 4RY
Çîõèîã÷èéí ýðõ: © Ëîíäîíû àìüòàí ñóäëàëûí íèéãýìëýã áîëîí èâýýí òýòãýã÷. 2006.
Á¿õ ýðõ õàìãààëàãäñàí. Ýíý á¿òýýëèéí àëü íýãýí õýñãèéã çºâõºí
àðèëæààíû áóñ çîðèëãîîð àøèãëàõ áîëîí õýâëýí îëøðóóëàõäàà ýõ
ñóðâàëæèéã íü äóðäàæ òàëàðõàë èëýðõèéëñýí áàéõ ¸ñòîé.
ISSN: 1751-0031.
Èøëýë: Õ.Òýðáèø., Õ.̺íõáàÿð., E.L.Clark., Æ.̺íõáàò., E.M.Monks.,
Ì.̺íõáààòàð., J.E.M.Baillie., Í.Áàòñàéõàí., Ë.ß.Áîðêèí.,
Ð.Ñàìúÿà., Ä.Â.Ñåìåíîâ. (Ýìõýòãýã÷èä, ðåäàêòîðóóä) (2006). Mîíãîë
îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí óëààí äàíñ. Á¿ñ íóòãèéí Óëààí
Äàíñíû Öóâðàë. Áîòü 5. Ëîíäîíû Àìüòàí Ñóäëàëûí Íèéãýìëýã,
Ëîíäîí õîò. (Àíãëè, Ìîíãîë õýëýýð)
Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: Óëààí äàíñ, õîâîðäîõ ýðñäýë, õàìãààëëûí çýðýã, õî¸ð íóòàãòàí,
ìºëõºã÷èä, Ìîíãîë óëñ, õîâîðäëûí øàëòãààí.
Õýâëýëèéí ãàçàð: ADMON õýâëýëèéí ãàçàð, Óëààíáààòàð õîò.
Í¿¿ð õàâòàñíû Salamandrella keyserlingii, Ãýðýë çóðãèéã Õ. Òýðáèø; Bufo raddei,
çóðàã: Ãýðýë çóðãèéã Õ. ̺íõáàÿð; Vipera berus, Ãýðýë çóðãèéã Õ. Òýðáèø;
Eremias arguta, Ãýðýë çóðãèéã Õ. Òýðáèø;
Çóðàà÷: Áàòáàÿðûí Ýíõ÷óëóóí
Ýíý íîìîíä îðñîí á¿õ ç¿éëèéí òàëààðõ íàðèéâ÷èëñàí ìýäýýëýë Ìîíãîëûí áèîëîãèéí
îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíä áèé. Ýíý ìýäýýëëèéã îëîí íèéòýýð àøèãëàõ
áîëîìæòîé áà äàðààõ õàÿãààð õàíäàíà óó:
Óëààíáààòàð õîò, Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü
Áèîëîãèéí Ôàêóëüòåò, Ýêîëîãèéí òýíõèì
Õ.Òýðáèø
Óòàñ: 976 99194746, Ýëåêòðîí øóóäàí: terbish@biology.num.edu.mn
Ýíý á¿òýýë íü çºâõºí öººí òîîãîîð õýâëýãäýõ áºãººä ýëåêòðîí õóâèëáàðûã ËÀÑÍ-èéí
íîìûí ñàíãèéí èíòåðíýò õóóäàñ (https://library.zsl.org) áîëîí www.regionalredlist.com
çýðýã õàÿãààð äàìæóóëàí àâàõ áîëîìæòîé òóë äýýðõ õàÿãèéã îíöãîéëîí äóðäàâ.
iii

4. iv

5. ÃÀÐ×ÈÃ
ªÌÍªÕ ¯Ã 3
ÓÄÈÐÒÃÀË 5
ÝÐÕÝÌ ÓÍØÈÃ× ÒÀÍÀÀ 7
ÒÀËÀÐÕÀË 9
ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ 13
ÄÝËÕÈÉÍ ÁÀÉÃÀËÜ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÕÎËÁÎÎÍÛ ÓËÀÀÍ
ÄÀÍÑÍÛ ÀÍÃÈËÀË ÁÎËÎÍ ØÀËÃÓÓÐÛÃ ÀØÈÃËÀÍ
Á¯Ñ ÍÓÒÃÈÉÍ Ò¯ÂØÈÍÄ ¯ÍÝËÝÕ ÇÀÀÂÀÐ×ÈËÃÀÀ 15
ÀÐÃÀ ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÒÅÕÍÈÊÈÉÍ ÒÝÌÄÝÃËÝÃÝÝ 19
- Íýð òîìú¸î, àíãèëáàð 19
- Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö 19
- Ç¿éëèéí òàðõàöûí çóðàã 20
- Ãàð çóðàã 20
ǯÉËÈÉÍ ÌÝÄÝÝËËÈÉÍ ÀÃÓÓËÃÀ 23
ÌÎÍÃÎËÛÍ ÕΨРÍÓÒÀÃÒÀÍ, ̪ËÕªÃ× ÀÌÜÒÄÛÍ
Ҫ˪ ÁÀÉÄÀË 25
ÌÎÍÃÎËÛÍ ÕΨРÍÓÒÀÃÒÀÍ, ̪ËÕªÃ×
ÀÌÜÒÍÛ ÒÀÐÕÀÖ 27
ÌÎÍÃÎËÛÍ ÕΨРÍÓÒÀÃÒÀÍ, ̪ËÕªÃ× ÀÌÜÒÄÀÄ
Ó×ÈÐ× ÁÓÉ ÀÞÓË, ÝÐÑÄÝË 31
ǯÉËÈÉÍ Á¯ÐÒÃÝË 33
Caudata 33
Anura 35
Squamata 42
ÀØÈÃËÀÑÀÍ ÍÎÌ ÇÎÕÈÎË 64
ÕÀÂÑÐÀËÒ
I. ÄÁÕÕ-íû Óñòàæ áàéãàà, Óñòàæ áîëçîøã¿é, Ýìçýã ç¿éëèéí
õîâîðäëûí çýðýãëýëèéã ¿íýëýõýä àøèãëàäàã À-Å õ¿ðòëýõ
øàëãóóðûí òîâ÷ òàéëáàð (IUCN, 2001-ûí òîâ÷ òàéëáàð). 74
II. Æàãñààëò 1. Ìîíãîëûí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí
ñàí îëîí óëñûí II ñåìèíàðûí ¿åä ¿íýëýãäñýí Ìîíãîë
îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí ç¿éë 75
Æàãñààëò 2. Ìîíãîë îðîíä òîõèîëäîõ áîëîìæòîé ç¿éë¿¿ä 77
1

6. 2

7. ªÌÍªÕ ¯Ã
Ìîíãîë îðíû áàéãàëü öàã óóðûí ýðñ òýñ óóð àìüñãàë, ýêîñèñòåìèéí îíöëîã áàéäàë íü
ìàíàé îðíû àìüòàí, óðãàìëûí àéìãèéí ç¿éëèéí ýëäýâ õýëáýðèéí ºâºðìºö áàéäëûã
èëýðõèéëäýã.
Äýëõèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò áîëîí õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëèéí ýëäýâ íºëººãººð Ìîíãîë
îðíû ýêîñèñòåìèéí òºëºâ áàéäàëä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ãàð÷ áóé ººð÷ëºëò íü öºëæèëò,
õºðñíèé äîðîéòîë, óñíû íººöèéí õîìñäîë, áèîëîãèéí ýëäýâ õýëáýðèéí õîâîðäîëò,
áàéãàëèéí ãàìøãèéí äàâòàìæèéí ºñºëò çýðãýýð èëýð÷ áàéíà.
Ýíý íü òà áèäíýýñ óóë óñ, óðãàìàë, àìüòíàà ø¿òýí õàìãààëæ, àãóóëàí àðâèæóóëæ èðñýí
ò¿¿õýí óëàìæëàë õèéãýýä ºíºº öàãèéí øèíæëýõ óõààíû îëîëò, ¿íäýñëýëèéã ñàéòàð
óÿëäóóëàí àæèëëàõûã ç¿é ¸ñîîð øààðäàæ áàéíà.
Ìîíãîë îðíû õîâîðäñîí áà õîâîðäîæ óñòàæ áîëçîøã¿é óðãàìàë, àìüòíû òºðºë
ç¿éë¿¿äèéã á¿ðòãýí áàãòààñàí Óëààí íîìûã 1987, 1997 îíóóäàä õýâëýí íèéòýëñýí áèëýý.
Äýëõèéí áàíê, Íèäåðëàíäûí Âàíò óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí äýìæëýãýýð “Ìîíãîëûí
áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí” òºñëèéí õ¿ðýýíä Ìîíãîë îðíû ñýýðòýí
àìüòäûí “Óëààí äàíñ” öóâðàëûí ýýëæèò äóãààðûã õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäààð
áýëòãýí ãàðãàëàà. ¯íäýñíèé ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä, ãàäààäûí çàðèì ýðäýìòäèéí
îðîëöîîòîé á¿òýýñýí ýíýõ¿¿ “Óëààí äàíñ” íü ìàíàé îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷
àìüòäûí òàðõàö, õîâîðäëûí çýðýã, ò¿¿íä íºëººëæ áàéãàà õ¿÷èí ç¿éë, õàìãààëàõ àðãà
õýìæýýã îëîí óëñûí æèøãýýð áîëîâñðóóëæ òóñãàñàí á¿òýýë áîëæýý.
Óã á¿òýýë íü ñàëáàðûí õýìæýýíä áàðèìòëàõ øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãûí çºâëºìæèéí
øèíæòýé ¿íäñýí áàðèìò áè÷èã áºãººä áàéãàëü õàìãààëëûí áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷,
øèéäâýð ãàðãàã÷, ìýðãýæèëòýí, ýðäýìòýí, ñóäëàà÷èä, áàéãàëü õàìãààëàã÷èä, îþóòàí,
ñóðàã÷, áàéãàëüä ýëýãòýé èðãýí á¿ðèéí ñýòãýëä íèéöíý ãýäýãò ã¿íýý èòãýæ áàéíà.
ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ
ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÍÛ ÑÀÉÄ È. ÝÐÄÝÍÝÁÀÀÒÀÐ
3

8. 4

9. ÓÄÈÐÒÃÀË
Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí ñóäàëãààíä õîëáîãäîõ øèíæëýõ óõààíû
àíõíû ìýäýý áàðèìòûã Îðîñûí ýðäýìòýí Ï.Ñ.Ïàëëàñ á¿òýýëäýý (1814) äóðüäñàí
áàéäàã. Ò¿¿íèé á¿òýýë íèéòëýãäñýíýýñ õîéø áàðàã 80 ãàðóé æèëèéí äàðàà Îðîñûí ãàçàð
ç¿éí íèéãýìëýãýýñ ýðõëýí Òºâ Àçèä çîõèîí áàéãóóëñàí óäàà äàðààãèéí ñóäàëãààíû
ýêñïåäèö¿¿ä Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûí ñóäàëãààíä õîëáîãäîõ ¿ëýìæ
õýìæýýíèé öóãëóóëãà õèéæ, ìýäýý áàðèìò õóðèìòëóóëñàí íü òóñ îðíû õî¸ð íóòàãòàí,
ìºëõºã÷äèéí ñóäàëãààíû àíõäàã÷ ýõ ñóðâàëæ áîëæýý.
Òóñ îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí ñóäàëãààíû ÷èãëýëýýð 1950-èàä îíä ñóäàëãààíû
õýä õýäýí ºã¿¿ëýë íèéòëýãäñýí áàéíà (Áàííèêîâ, 1958; Øàãäàðñ¿ðýí, 1958;
Ýðýãäýíäàãâà, 1958). Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí ñóäàëãààíû øèíý ¿å
1960-ààä îíîîñ ýõýëñýí õýìýýí ¿çýæ áîëíî. Ñóäàëãààíû ýõíèé øàòàíä ÌÓÁÈÑ-èéí
Áèîëîãèéí òýíõìýýñ ýðõëýí ìàíàé îðíû ç¿¿í áîëîí òºâèéí á¿ñèéí íèëýýä íóòãèéã
õàìàðñàí õýä õýäýí óäààãèéí ýêñïåäèö çîõèîí áàéãóóëæ ýðäýì øèíæèëãýýíèé ¿ëýìæ
ìýäýý, áàðèìò öóãëóóëñàí áàéíà. Ýäãýýð ñóäàëãààíû àæëûí ¿ð ä¿íä ÌÓÁÈÑ-ä
ãåðïåòîëîãèéí ëàáîðàòîðè, Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûí öóãëóóëãûí
ñàí òóñ òóñ á¿ðýëäæýý.
Ñ¿¿ëèéí 50 øàõàì æèëèéí õóãàöààíä òóñ óëñàä ÿâóóëæ èðñýí ãåðïåòîëîãèéí ñóäàëãààíû
àæèë íü ºðãºí õ¿ðýýã õàìàðñàí îëîí òàëòàé þì. ßëàíãóÿà ýíý á¿ëýã àìüòäûí àíãèëàë
ç¿éã íàðèéâ÷ëàí ñóäàëæ, ç¿éëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã òîãòîîí, òàðõàöûí ç¿é òîãòëûã
èëð¿¿ëýõ òàëààð ñóäàëãààíû ¿ëýìæ àæèë ã¿éöýòãýñýí áàéíà. Ýäãýýð àæëûí ÿâöàä
Eremias arguta (Øàãäàðñ¿ðýí, ̺íõáàÿð, 1968), Cyrtopodion elongatus (̺íõáàÿð,
1976à), Rana chensinensis (̺íõáàÿð, 1976á), Lacerta agilis (Òýðáèø, ̺íõáàÿð, 1988)
çýðýã õýä õýäýí ç¿éë àìüòäûã Ìîíãîë îðíîîñ øèíýýð èëð¿¿ëæ òýìäýãëýñíèé çýðýãöýý
Eremias przewalskii tuvensis, E. multiocellata bannikowi (Ùåðáàê, 1970,1973), Laudakia
stoliczkana altaica (̺íõáàÿð, 1971) çýðýã ñàëáàð ç¿éë¿¿äèéã øèíæëýõ óõààíä øèíýýð
áè÷æýý.
Ìîíãîë îðîíä ÿâóóëñàí ãåðïîòîëîãèéí ñóäàëãààíû àæëûí ¿ð ä¿íã òóñãàñàí “Ìîíãîë
îðíû õî¸ð íóòàãòàí, õýâëýýð ÿâàã÷èä” (̺íõáàÿð, 1976á) õýìýýõ íýãýí ñýäýâò çîõèîë
õýâëýãäýí ãàð÷ íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëîâ.
Òóñ îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí ñóäàëãààã öààøèä óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëæ, á¿ñ÷ëýí
ñóäëàõ àæèë 1980-ààä îíû ¿åýñ ýõýëñýí áºãººä ¿íäñýí ¿ð ä¿íã¿¿ä íü “Ìîíãîë îðíû
áàðóóí áà ºìíºä íóòãèéí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷èä, òýäãýýðèéí áàéãàëü àæ àõóéí
õîëáîãäîë” (Òýðáèø, 1989), “Äîðíîä Ìîíãîëûí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷èä” (̺íõáààòàð,
2004) õýìýýõ íýã ñýäýâò á¿òýýë¿¿äýä òóñãàëàà îëæýý.
Êàðèîëîãèéí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä Áóëãàí ãîëûí ñàâ ãàçàðò òåòðàïëîéä õðîìñîìòîé áàõ
òàðõñàíûã òîãòîîñíû ¿íäñýíä ýíý ç¿éë áàõûí àíãèëàë ç¿éã øèíýýð àâ÷ ¿çýõ áîëñíû
(Áîðêèí íàð, 1986) çýðýãöýý Phrynocephalus versicolor, Eremias multiocellata, Eremias
przewalskii çýðýã õýä õýäýí ç¿éë àìüòíû õðîìñîìûí òîî, õýëáýð, õóâüñàõ îíöëîãèéã
òîäîðõîéëîõ îðîëäëîãóóä õèéæ çîõèõ ¿ð ä¿íä õ¿ðñýí áàéíà.
5

10. Ìîíãîë, Îðîñûí õàìòàðñàí áèîëîãèéí èæ á¿ðýí ýêñïåäèö ¿éë àæèëëàãààãàà ýõýëñýí
1970-ààä îíîîñ òóñ îðíû ãåðïåòîëîãèéí ñóäàëãàà ¿ëýìæ ýð÷èìæñýí þì. Ýäãýýð
ñóäàëãààíû ìýäýý, áàðèìò íü Ìîíãîë, Îðîñûí ýðäýìòäèéí õàìòðàí òóóðâèñàí
“Çåìíîâîäíûå è ïðåñìûêàþùèåñÿ ÌÍÐ. Çåìíîâîäíûå” (Áîðêèí íàð, 1988),
“Çåìíîâîäíûå è ïðåñìûêàþùèåñÿ Ìîíãîëèè. Ïðåñìûêàþùèåñÿ” (Àíàíüåâà íàð, 1998),
“Ðåäêèå æèâîòíûå Ìîíãîëèè. Ïîçâîíî÷íûå” (Ñîêîëîâ íàð, 1996) çýðýã íýã ñýäýâò
á¿òýýë¿¿äèéí ¿íäýñ áîëñîí áà “Ãåðïåòîëîãè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ â ÌÍД (1986),
“ÁÍÌÀÓ-ûí Óëààí íîì” (1987; 1997), “Ïóñòûííûå ñòåïè è ñåâåðíûå ïóñòûíè ÌÍД
(1980), “ÁÍÌÀÓ-ûí ¯íäýñíèé àòëàñ” (1990), “Ðàçíîöâåòíàÿ ÿùóðêà” (1993), “Ìîíãîë
óëñûí áèîëîãèéí áàÿëàã” (1998), “A guide to the Amphibians and Reptiles of Mongolia”
(Terbish íàð, 2006) çýðýã õàìòûí á¿òýýëä òóñãàãäàí íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëæýý.
Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí áàéãàëü õàìãààëëûí ñòàòóñûã òîäîðõîéëæ
¿íýëãýý ºãºõ, õàìãààëàõ àðãà çàìûã áîëîâñðóóëàõ òàëààð ñóäàëãààíû çàðèì íýã àæèë
ã¿éöýòãýñýí áàéíà. Ìîíãîë óëñûí áàéãàëü õàìãààëûí “Óëààí íîì”-ûí ýõíèé õýâëýëä
(1987) 2 ç¿éë õî¸ð íóòàãòàí (øèâýð ã¿ëìýð, äîðíîäûí ìýëõèé), 4 ç¿éë ìºëõºã÷ (ãîâèéí
ìàõèð õóðóóò ãåêêîí ã¿ðâýë, òîëáîò ã¿ðâýë, òýìýýí ñ¿¿ë ìîãîé, íàðèéí ìîãîé) àìüòíûã
îðóóëæýý. Ìîíãîë óëñûí áàéãàëü õàìãààëëûí “Óëààí íîì”-ûí õî¸ðäîõ õýâëýëä (1997)
õî¸ð íóòàãòíû õî¸ð ç¿éë (ìîäíû ìýëõèé, íîãîîí áàõ), ìºëõºã÷äèéí íýã ç¿éë (òîéðìûí
õîíèí ã¿ðâýë) øèíýýð íýìæ îðóóëñàí áèëýý. Ìîíãîë îðíû òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð
íóòàã ÿëàíãóÿà íóòàã äýâñãýðèéí õýìæýýãýýð äýëõèéä äýýã¿¿ð îðîõ Ãîâèéí èõ äàðõàí
öààçàò ãàçðûí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí òàëààð òóñãàéëàí ñóäàëãàà ÿâóóëæ ¿íýëýëò
ä¿ãíýëò ºãñºí áàéíà (Òýðáèø, 2004).
Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí îëîí óëñûí II ñåìèíàðûí ¿åä
ìýðãýæèëòí¿¿ä òóñ îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí àíãèëàë ç¿é, òàðõàëò, áèîëîãè,
ýêîëîãè, òóëãàð÷ áóé áýðõøýýëèéí õîëáîãäîëòîé ñóäàëãààíû áîëîìæèò ìýäýý, áàðèìòûã
íýãòãýí íÿãòàëæ, òýäãýýðèéí àíãèëàë ç¿éí ñòàòóñ, íýðøëèéã Îëîí óëñûí õýìæýýíä
áàðèìòàëæ áóé æèøãèéí äàãóó íýã ìºð áîëãîí òîãòîîõ àæëûã ã¿éöýòãýâ. ̺í Îëîí
óëñûí õýìæýýíä áàðèìòàëæ áóé õîâîðäëûí çýðýãëýë, øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéí äàãóó
Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí 24 ç¿éëèéã ¿íýëæ, ýäãýýð àìüòäûí öààøäûí
ñóäàëãàà ÿëàíãóÿà õàìãààëëûí àðãà õýìæýýã îíîâ÷òîé àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã
öîãöîîð àâ÷ ¿çëýý.
Èéíõ¿¿ ýðäýìòýí ñóäëàà÷äèéí õàìòûí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä “Ìîíãîë îðíû
õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí Óëààí äàíñ” õýìýýõ á¿òýýë íèéòëýãäýí ãàð÷ áàéíà. Ýíý
á¿òýýëèéí íýã ÷óõàë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîë “Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí
õàìãààëëûí òºëºâëºãººíèé ýìõýòãýë” þì. Óã ýìõýòãýëä õîâîðäëûí øàëòãààíûã
íàðèéâ÷ëàí èëð¿¿ëæ, îéðûí õóãàöààíä õýðýãæ¿¿ëýõ õàìãààëëûí çàéëøã¿é àðãà õýìæýýã
òîäîðõîéëñîí áîëíî. Ýíý á¿òýýë íèéòëýãäñýíýýð òóñ îðíû ãåðïåòîôàóíû òàëààðõ ìýäýý
áàðèìòûã çºâõºí íýãòãýõ òºäèé áóñ õàðèí òýäãýýðèéã õàìãààëàõàä òîäîðõîé õóâü íýìýð
îðóóëàõ íü äàìæèãã¿é.
Ïðîôåññîð Õàÿíõÿðâààãèéí Òýðáèø
Ìîíãîë Óëñûí Èõ ñóðãóóëèéí
Áèîëîãèéí ôàêóëüòåò
6

11. ÝÐÕÝÌ ÓÍØÈÃ× ÒÀÍÀÀ
Õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí òàëààð ìîíãîë÷óóä ýðòíýýñ íýëýýä ÷àìáàé ìýäëýãòýé áàéæýý.
Ìîíãîë àðäûí àìàí çîõèîë, ¿ëãýð, îíüñîãîíä ýíý àìüòäûí òóõàé ñîíèðõîëòîé ä¿ðñýëñýí
ç¿éë áèøã¿é. Çàðèì æèøýý äóðüäàõàä íýã îíüñîãîíä ”Ñ¿¿ëã¿é îîäîí áààòàð, Ñ¿¿æã¿é
õýëòýí áààòàð, Õºëã¿é ãóëäàí áààòàð, Õºëñã¿é ÷èëäýí áààòàð” ãýæ áèé. Ìýëõèé, çàãàñ,
ìîãîé, ã¿ðâýëèéã ¿¿íýýñ èë¿¿ ÿàæ îíîæ òîäîðõîéëîõ âý. XIII çóóíû ¿åèéí ò¿¿õ óðàí
çîõèîëûí äóðñãàëò áè÷èã “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îîí”-û 102 -ð ç¿éëä “Èéí òèéí çàéì÷èí
ÿâàâ÷ óìáà øàâàð, áýðõ îé íü öàòãàëàí ìîãîé øóðãàæ ¿ë áîëîõ øèã¿¿ øóãóé òóë õîéíîîñ
íü äàãàæ, ýðæ ÿäæóõóé” ãýæ áàéäàã íü áàñ ë èõ ºâºðìºö ä¿ðñëýë þì. XVII çóóíû ¿åä
ìîíãîë îòî÷ Æàìáàëäîðæèéí çîõèîñîí ýìèéí ñóäàðò “Ìýëõèé áîë íýãýí íàñàíäàà
õî¸ð áèåèéã îëîã÷ àìüòàí ìºí” ãýæ ñîíãîäîã òîäîðõîéëîëò ºã÷ýý. Ýíý íü XIX çóóíû
äóíä ¿åýð ãàðñàí “Íýãýí áèåèéí õºãæèë íü ò¿¿õýí õºãæ뺺 òîâ÷îîð äàâòàíà” õýìýýñýí
áèîãåíåòèêèéí õóóëèéí ¿çýë ñàíààòàé òîõèð÷ áàéãàà þì. Áàñ ìîíãîë îðíû ºíöºã áóëàí
á¿ðýýñ îëäñîí õàäíû ñ¿ã çóðàãò ã¿ðâýë, ìîãîéã ä¿ðñýëñýí íü áèé.
Õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷èä áîë áóñàä ñýýð íóðóóòàí àìüòàäòàé õàðüöóóëàõàä èë¿¿
ýìçýã á¿ëýã àìüòàä þì. Ýíý íü 1-ðò òýä àíãèàðàà ðåëèêò àìüòàä ìºí. Ó÷èð íü òýäíèé
õîëûí ºâºã áîëîõ àìüòàä àëü äèâàí ãàëàâûí ¿åä öýöýãëýí õºãæèæ áàéñàí. Îäîîãèéí
õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷èä áîë òýäãýýðèéí º÷¿¿õýí õýñýã íü þì. Ìîíãîë îðíû ãîâü, öºë
íóòãèéí ìåçîçîéí ¿åèéí õóðäàñíààñ ýðòíèé àâàðãà ¿ëýã ã¿ðâýëèéí ÷óëóóæñàí ÿñ ýëáýã
îëääîã íü ¿¿íèé áàòàëãàà ìºí. 2-ðò Ýõ ãàçðûí ýðñ òýñ óóð àìüñãàëòàé ìîíãîë íóòàãò
îðøèõ õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí ç¿éëèéí îëîí ÿíç áàéäàë äýâñãýð íóòãèéí õýìæýýòýé
õàðüöóóëàõàä äýíä¿¿ õîìñ þì. 3-ðò íü õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí àæ àõóéí õîëáîãäîë
áàãà ó÷èð òýð á¿ð õ¿ì¿¿ñèéí àíõààðëûã òàòàõã¿é ÿâæ èðñýí áàéíà. Ãýòýë õî¸ð íóòàãòàí,
ìºëõºã÷èä íü Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ñàëøã¿é á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã,
ýêîñèñòåìèéí áîäèñ ýíåðãèéí ñîëèëöîîíä ÷óõàë áàéð ýçýëäýã àìüòíû àéìãèéí áèåý
äààñàí õî¸ð àíãèéí òºëººëºã÷èä áèëýý.
Îð÷èí ¿åä õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéã õàìãààëàõ àñóóäàë óëàì ÷óõàë áîëæ áàéíà.
Ó÷èð íü òýäãýýð íü ëàíäøàôòûí áóñ, áèîòîïûí ç¿éë¿¿ä áîëîõîîð ãàäíû íºëººíä ìàø
ýìçýã, ÿëàíãóÿà óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëèéí ÿâöàä àìüäðàõ îð÷íûã íü ýâäýæ áóñèíóóëàõ,
íóóð, ãîëûí óñûã áîõèðäóóëàõ çýðýã õ¿íèé áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãààíààñ áîëæ òîî
òîëãîé õîðîãäîí öººðñººð áàéíà. Öààøèä õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí õàìãààëàõ
ìåíåæìåíòèéã ñàéæðóóëàõàä Ëîíäîíû Àìüòàí ñóäëàëûí Íèéãýìëýãýýñ ñàíàà÷ëàí
ãàðãàæ áàéãàà “Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí Óëààí Äàíñ” õýìýýõ ýíý
á¿òýýë çîõèõ à÷ õîëáîãäîë ºãºõ íü äàìæèãã¿é.
Ìîíãîë Óëñûí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí Óëààí Äàíñûã ãàðãàõ àæëûã çîõèîí
áàéãóóëñàí áîëîí á¿òýýí òóóðâèõàä èäýâõòýé îðîëöñîí ãàäààä, äîòîîäûí ýðäýìòýí,
ìýðãýæèëòýí íàðò ã¿í òàëàðõàë èëýðõèéëæ áàéíà.
Ïðîôåññîð Õîðëîîãèéí ̺íõáàÿð
ÌÓÁÈÑèéí Ýêîëîãèéí òºâèéí çàõèðàë
7

12. 8

13. ÒÀËÀÐÕÀË
Ìîíãîëûí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷èä ñóäëàà÷äûí òîìîîõîí õàìòëàãèéí áèåò îðîëöîî,
òóñëàëöàà, äýìæëýãòýéãýýð ýíý íîìûã á¿òýýëýý.
Ìîíãîëûí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí õàìãààëëûí òºëºâëºãººíèé ýìõýòãýñýí á¿òýýë
íü Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí îëîí óëñûí õî¸ðäóãààð
õóðàëä îðîëöñîí á¿õ íàðèéí ìýðýãøñýí ñóäëàà÷äûí îðîëöîîòîéãîîð õèéñýí õàìòûí
á¿òýýë þì. Ýíý õóðàëä áèå÷ëýí îðîëöîæ, õóâü íýìðýý îðóóëñàí á¿õ õ¿ì¿¿ñò (Öàãààí
òîëãîéí ¿ñãèéí äàðààëëààð): Á.Àëòàíòóÿà, J.E.M.Baillie, Ã.Áàòáàÿð, Í.Áàòñàéõàí,
Â.Â.Áîáðîâ, Ñ.Áîëîðöýöýã, Ë.ß.Áîðêèí, À.Áÿìáàñ¿ðýí, E.L.Clark, À.Fine, Â.Ê.Åð¸ì÷åíêî,
Ì.Çîðèãò, Æ.Æàðãàë, Í.Æàâçìàà, S.R.B.King, Æ.̺íõáàò, Ì.̺íõáààòàð, Õ.̺íõáàÿð,
Á.̺íõ÷óëóóí, Ä.̺ðºí, Á.Íÿìáàÿð, Ö.Îäáàÿð, Î.Îíîí, Á.Îþóíòóÿà, Ø.ªñºõáàÿð,
Ð.Ñàìúÿà, Ä.Â.Ñåìåíîâ, Á.Òàéâàíæàðãàë, Õ.Òýðáèø, Æ.Óðàíñàéõàí, Î.Óóãàíáàäðàõ,
Í.Öýâýýíìÿäàã, Ý.Õ¿ðýëáààòàð íàðò ã¿í òàëàðõàë èëýðõèéëüå.
Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí ñåìèíàðûã J.E.M.Baillie,
E.L.Clark, Æ.Æàðãàë, S.R.B.King, Æ.̺íõáàò íàð óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàâ.
Ñåìèíàðûí ¿éë àæèëëàãààíä Ìîíãîë óëñûí Áàéãàëü Îð÷íû ßàì, Ìîíãîë Óëñûí Èõ
Ñóðãóóëü, Ìîíãîë Óëñûí Áîëîâñðîëûí Èõ Ñóðãóóëü, Øèíæëýõ Óõàíû Àêàäåìèéí
Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýí áîëîí çàðèì òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷èä îðîëöîâ.
Ïðîô. Ð.Ñàìúÿàãèéí óäèðäñàí óäèðäàõ çºâëºëèéí á¿õ ãèø¿¿äýä òàëàðõàë èëýðõèéëüå.
Óäèðäàõ çºâëºëä: Ð.Ñàìúÿà, Õ.̺íõáàÿð, Õ.Òýðáèø, Ì.̺íõáààòàð, Í.Áàòñàéõàí,
Ø.Áîëäáààòàð, Á.Öýöýã, Æ.Æàðãàë íàð àæèëëàâ.
Õóðëûí ¿åä á¿õ òàëûí ÷àíàðòàé ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëñýí Õóñòàéí Áàéãàëèéí Öîãöîëáîð
ãàçðûí õàìò îëîíä áàÿðëàëàà.
Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí óëààí äàíñ áîëîí ýíý íîìòîé õîëáîãäîëòîé
ìýäýýëëèéã õÿíàñàí Ð.Ñàìúÿà, J.E.M.Baillie, Õ.Òýðáèø, Õ.̺íõáàÿð, Æ.̺íõáàò,
E.L.Clark, Æ.Æàðãàë, Í.Áàòñàéõàí, Ì.̺íõáààòàð, E.M.Monks, J.Tallant íàðò òàëàðõàë
èëýðõèéëüå. Àíãèëàë ç¿éí òàëààð ¿íýòýé çºâëºãºº ºã÷ òóñàëñàí ñóäëàà÷èä Õ.Òýðáèø,
Õ.̺íõáàÿð, Ë.ß.Áîðêèí, Ä.Â.Ñåìåíîâ íàðò îíöãîéëîí òàëàðõàë èëýðõèéëüå.
Ýíý á¿òýýëä ººðñäèéí àâñàí ãýðýë çóðàãíóóäûã ºã÷ òóñ áîëñîí Õ.Òýðáèø, Õ.̺íõáàÿð
íàðò òàëàðõàæ áàéíà.
Ýíý íîì áîë Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí òºñëèéí íýã
õýñýã áºãººä Äýëõèéí Áàíêíû ¿¿ñãýë ñàíàà÷ëàãà, ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýãòýéãýýð Ëîíäîíû
Àìüòàí Ñóäëàëûí Íèéãýìëýã (ËÀÑÍ) (Ìîíãîë óëñàä Ñòåï Ôîðâàðä Ïðîãðàìì òºëººëæ
áàéãàà), Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü õýðýãæ¿¿ëæ, Ìîíãîëûí Øèíæëýõ Óõààí Àêàäåìè,
Áàéãàëü Îð÷íû ßàì, Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëëûí Õîëáîî (ÄÁÕÕ), á¿ñ íóòãèéí
áîëîí îëîí óëñûí áóñàä áàéãóóëëàãàòàé õàìòàð÷ àæèëëàâ. Èéìä áèä Ìîíãîë îðíû
áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí òºñºëä ÷óõàë õóâü íýìðýý îðóóëñàí äàðààõ
áàéãóóëëàãóóäàä òóñãàéëàí òàëàðõëàà èëýðõèéëýõèéã õ¿ñ÷ áàéíà.
9

14. Áýýæèí äýõ Íèäåðëàíä Óëñûí ýë÷èí ñàéäûí ÿàìíû ñàíõ¿¿æèëòýýð Äýëõèéí Áàíê
íü Ìîíãîëûí áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí ìýäýýëëèéí ñàí òºñëèéã àíõ ¿¿ñãýí ñàíàà÷èëæ,
Ìîíãîë îðíû õºõòºí, çàãàñ, õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûí Óëààí äàíñíû áîëîí
Õàìãààëëûí òºëºâëºãººíèé öóâðàë ýìõýòãýëèéã õýâëýí íèéòëýõýä ñàíõ¿¿ãèéí òóñëàìæ
¿ç¿¿ëñýí þì. ̺í ýíýõ¿¿ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä òóëãàðñàí àëèâàà àñóóäëûã
øèéäâýðëýõýä ººðèéí õ¿÷ ÷àäëàà õàðàìã¿é çîðèóëæ áàéñàí Tony Whitten-ä ã¿í òàëàðõàë
èëýðõèéëüå.
Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîî (ÄÁÕÕ) óã íîìûã òóóðâèõ áîëîí õîëáîãäîõ
ìýäýý ìàòåðèàëûã ýìõýòãýõýä ãîëëîõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þì. ÄÁÕÕ-íû Óëààí Äàíñíû
Àíãèëàë áîëîí Øàëãóóð, òåõíèêèéí òóñëàëöàà, ìýäýýëëýýð õàíãàæ, ìýðãýæèëòí¿¿äýý
îðîëöóóëñàí ÄÁÕÕ-ä òàëàðõàæ áàéíà.
Ëîíäîíû Àìüòàí ñóäëàëûí Íèéãýìëýã (ËÀÑÍ) Ìîíãîëûí áèîëîãèéí îëîí ÿíç
áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí òºñëèéí õýðýãæèëòèéã óäèðäàí ÿâóóëñàí þì. Jonathan Baillie
(Òºñëèéí óäèðäàã÷), Emma Clark (Òºñëèéí çîõèöóóëàã÷) íàð á¿ãä ËÀÑÍ-ûí àæèëòíóóä
áîëíî Ò¿¿í÷ëýí, Áàéãàëü õàìãààëëûí õºòºëáºðèéí óäèðäàõ àëáàí òóøààëòàí Glyn
Davies óã òºñëèéã óäèðäàí ÷èãë¿¿ëæ ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëñàí áèëýý. Ýäãýýð õ¿ì¿¿ñò
áèä ã¿íýý òàëàðõàæ áàéíà.
Ñòåï Ôîðâàðä Ïðîãðàìì (ÑÔÏ) áîë Äàðâèíû (Èõ Áðèòàíû Äàðâèíû Ñàíàà÷ëàãà
Áàéãóóëëàãà) òºñëèéí ñàíàà÷ëàãààð Ìîíãîëä 2003 îíîîñ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ
áàéãàà õºòºëáºð þì. Ýíýõ¿¿ õºòºëáºðèéí ¿éë àæèëëàãààã Ëîíäîíû àìüòàí ñóäëàëûí
íèéãýìëýãýýñ óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëäàã áºãººä Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëüòàé
õàìòðàí àæèëëàäàã. Ýíý òºñëèéí á¿õ àæèëòíóóäàä, ÿëàíãóÿà òºñëèéí çºâëºõ Sarah
King, àæëûí õýñãèéí óóëçàëòûã øóóðõàé, ¿ð ä¿íòýé çîõèîí áàéãóóëæ óäèðäñàí
Æàìñðàíæàâûí Æàðãàë, Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí Óëààí äàíñ
öóâðàëûí ýõèéã áýëòãýõ íàðèéí ÷èìõë¿¿ð àæèëä èõýýõýí õ¿÷ õºäºëìºð ãàðãàí, ¿ð
á¿òýýëòýé àæèëëàñàí Æàâçàíñ¿ðýíãèéí ̺íõáàò íàðò òàëàðõàæ áàéíà. ßëàíãóÿà
Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí Óëààí äàíñ öóâðàëûí ýõèéã áýëòãýõýä òóñ
òºñëèéí àæèëòàí Æ.̺íõáàò èõýýõýí õ¿÷ õºäºëìºð ãàðãàí, ¿ð á¿òýýëòýé àæèëëàñíûã
îíöãîéëàí òýìäýãëýæ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü (ÌÓÈÑ) íü òóñ àæëûí õýñãèéí óóëçàëòûã óäèðäàí
çîõèîí áàéãóóëñíû çýðýãöýý Ñòåï Ôîðâàðä Ïðîãðàìì áîë Ìîíãîëûí áèîëîãèéí òºðºë
ç¿éëèéí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí ¿éë àæèëëàãààãààã ÿâóóëæ áóé ¿íäñýí íýãæ áàéãóóëëàãà
þì. Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü ýíýõ¿¿ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä èäýâõèòýé îðîëöîæ,
øààðäëàãàòàé äýìæëýã òóñëàëöààã õàðàìã¿é ¿ç¿¿ëæ áàéãàà áèëýý. Óã òºñëèéã óäèðäàí
÷èãë¿¿ëýõýä ººðèéí õóâü íýìðýý îðóóëñàí Ðàâ÷èãèéí Ñàìúÿà, Ìîíãîëûí õî¸ð íóòàãòàí,
ìºëõºã÷äèéí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí ñåìèíàðûã çîõèîí áàéãóóëàõàä ìýðãýæëèéí ¿íýòýé
çºâëºë㺺 ºã÷, áàéíãà òóñëàí äýìæñýí Õàÿíõÿðâààãèéí Òýðáèø, Íÿìñ¿ðýíãèéí
Áàòñàéõàí íàðò òàëàðõàë èëýðõèéëüå.
Ìîíãîëûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè (ØÓÀ) ñåìèíàðûí ¿éë àæèëëàãààíä èäýâõòýé
îðîëöîæ, ìýäëýã, òóðøëàãàà õóâààëöàí õóâü íýìðýý îðóóëñàíä òàëàðõàë èëýðõèéëæ
áàéíà.
10

15. Áàéãàëü Îð÷íû ßàì (ÁÎß) òºñºë, òºñëèéí õýðýãæèëò áîëîí ¿éë àæèëãààíû ¿íäñýí
çîðèëòûã äýìæèæ áàéñàíä òàëàðõëàà èëýðõèéëüå.
Ìîíãîë Óëñûí Áîëîâñðîëûí Èõ Ñóðãóóëü (ÌÓÁÈÑ) ýíý òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä
èäýâõèòýé îðîëöîæ ººðèéí äýìæëýã òóñëàëöààã ¿ç¿¿ëæ èðñýí áèëýý. Ýíý àæèëä
èäýâõèòýé îðîëöñîí òóñ ñóðãóóëèéí Ýêîëîãèéí òºâèéí çàõèðàë, ïðîôåññîð Õîðëîîãèéí
̺íõáàÿð, äýä ïðîôåññîð ̺íõáàÿðûí ̺íõáààòàð íàðò áàÿðëàëàà.
OÕÓ-ûí ØÓÀ-ûí Àìüòàí Ñóäëàëûí Õ¿ðýýëýí, Ñåâåðöîâûí íýðýìæèò Ýêîëîãè,
Ýâîëþöèéí Õ¿ðýýëýí, Êèðãèçèéí ØÓÀ-èéí Áèîëîãèéí Õ¿ðýýëýí ýíý òºñëèéã
äýìæèí áîäèò òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí áîëíî. Ýíý àæèëä èäýâõèòýé îðîëöñîí äýýðõ
íýð á¿õèé õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí ñóäëàà÷èä Ë.ß.Áîðêèí, Ä.Â.Ñåìåíîâ, Â.Â.Áîâðîâ,
Â.Ê.Åð¸ì÷åíêî íàðò áàÿðëàëàà.
11

16. 12

17. ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ
Öººí òîî òîëãîé á¿õèé ç¿éëèéã óíàãàí çýðëýã áàéäëààð õàäãàëàí ¿ëäýõýä í¿¿äëèéí
ñî¸ë èðãýíøèë çîõèõ ýåðýã ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí áàéíà. Òàðõàöûí çàðèì õýñýãò çýðëýã
àìüòäûí òîî òîëãîé áóóð÷ áàéãàà õýäèé ÷ Ìîíãîë îðíû õóâüä öººí òîî òîëãîé á¿õèé
ç¿éë¿¿ä, òýäãýýðèéí àìüäðàõ îð÷èí óíàãàí áàéäëàà õàäãàëñààð èðëýý. Äýëõèéí Áàéãàëü
Õàìãààëàõ Ñàí ìàíàé äýëõèéí áàéãàëèéí ä¿ð òºðõèéã á¿ðýí òºëººëºõ, îíöãîé ÷óõàë
íóòãóóäûã õàìãààëàëòàíä àâ÷ òýäãýýðèéã íèéòýä íü äýëõèéí 200 ýêîá¿ñ íóòàã õýìýýí
íýðëýñýí áàéíà. Ýíýõ¿¿ ýêîá¿ñ íóòàãò òóñ óëñûí Ìîíãîë Äàãóóðûí òàë õýýð áîëîí
Àëòàé Ñàÿíû á¿ñ íóòãóóä á¿õýëäýý áàãòäàã (WWF, 2007). Ýäãýýð ýêîá¿ñ íóòàã íü õ¿íèé
íºëººíä áàãà ºðòñºí, óíàãàí áîëîí õîâîð ç¿éë¿¿äèéã àãóóëñàí áàéäãààðàà îíöëîã þì.
Ìîíãîë îðîí ÷ºëººò çàõ çýýëèéí òîãòîëöîîíä øèëæñýíýýð ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî äýä
á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýí, òºðºë á¿ðèéí àøèãò ìàëòìàë, ãàçðûí òîñíû õàéãóóë,
îëáîðëîëòûí ¿éë àæèëëàãàà ýðñ ýð÷èìæèæ áàéíà. ̺í áýë÷ýýðèéí ìàëûí òîî òîëãîé
¿ëýìæ õýìæýýãýýð ºñ÷ýý. Ýíý á¿õíýýñ ¿¿äýí òóõàéí ãàçàð íóòàã ýëýãäýëä îðæ áýë÷ýýð
òàëõëàãäñàíààñ çýðëýã àìüòäûí òîî òîëãîéä ñºð㺺ð íºëººëºí, õîâîðäîõîä õ¿ðãýæ
áàéíà. Èéíõ¿¿ ¿¿ññýí øèíý íºõöºë áàéäàëòàé óÿëäóóëàí áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéã
ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õýâýýð õàäãàëàõ çîðèëãîîð Áàéãàëü
Îð÷íû ßàìûã 1992 îíä áàéãóóëñàí áàéíà. Áàéãàëü Îð÷íû ßàì íü Íýãäñýí ¯íäýñòíèé
Áàéãóóëëàãûí Õºãæëèéí Õºòºëáºð, ͯÁ-ûí Áàéãàëü Îð÷íû Õºòºëáºð áîëîí Äàÿí
Äýëõèéí Áàéãàëü Îð÷íû Ñàí çýðýã îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäòàé ¿ð á¿òýýëòýé õàìòðàí
àæèëëàæ èðæýý. Ýäãýýð õàìòûí àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä Äîðíîä Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí
Îëîí ßíç Áàéäëûí òºñºë, Èõ Ãîâèéí ýêîñèñòåì ò¿¿íèé ø¿õýð ç¿éëèéí õàìãààëàë çýðýã
îëîí òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëñýí áàéíà. ̺í Ìîíãîë îðíû óíàãàí áàéãàëèéã õàìãààëàõ
÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã Èðâýñ Õàìãààëàõ Ñàí, Çýðëýã Àìüòíûã Õàìãààëàõ
Íèéãýìëýã, Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Ñàí çýðýã îëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä
Ìîíãîë îðíû áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éëñýä õóâü íýìðýý îðóóëæ áàéíà. Ìîíãîë óëñ áîë
Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí êîíâåíöèä íýãäýí îðñîí ãèø¿¿í óëñ áºãººä Áàéãàëü
Îð÷íû ßàì Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõ òºëºâëºãºº áîëîí Õ¿ðýýëýí áóé
îð÷íûã õàìãààëàõ òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëäýã þì (UNDP-UNEP, 2000).
Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð õýðýãæ¿¿ëæ áóé àæëûí
íýã íü Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí òºñºë þì. Ýíý
òºñëèéí õ¿ðýýíä á¿ñ íóòãèéí ñýýð íóðóóòàí àìüòäûí óëààí äàíñ á¿òýýëèéã öóâðàëààð
íèéòë¿¿ëæ áàéãàà áºãººä òîëèëóóëàí áóé Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûí
óëààí äàíñ áîëîí õàìãààëëûí òºëºâëºãººíèé ýìõýòãýë á¿òýýë¿¿ä íü ýíýõ¿¿ öóâðàëä
áàãòàíà.
Óëààí äàíñ íîìîíä Ìîíãîë îðîíä òýìäýãëýñýí á¿õ ç¿éëèéí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí
ñòàòóñûã íÿãòëàí ¿íýëæ, ç¿éë òóñ á¿ðèéí äýëõèéí áîëîí á¿ñ íóòãèéí òàðõàö,
õàìãààëñàí áàéäàë, õîâîðäëûí ¿íäñýí øàëòãààíû õîëáîãäîëòîé ìýäýýëëèéã îðóóëñàí
þì. Èéìýýñ Óëààí äàíñíû ýíý öóâðàëûã Ìîíãîë îðíîîñ òýìäýãëýñýí á¿õ õî¸ð íóòàãòàí,
ìºëõºã÷ àìüòíû òàëààðõ ¿íäñýí ãîë ìýäýýëëèéã àãóóëñàí ëàâëàõ áè÷èã õýìýýí ¿çýæ
áîëíî. Ýìçýã, óñòàæ áàéãàà, óñòàæ áîëçîøã¿é ãýñýí àíãèëàëä îðñîí ç¿éë¿¿ä íü Óëààí
äàíñíû õîâîðäîæ óñòàõ ýðñäýëòýé ç¿éëä õàìààðíà.
13

18. Õàìãààëëûí òºëºâëºãººíèé ýìõýòãýëä õîâîðäîæ áàéãàà á¿õ õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí
ç¿éëèéí ìýäýýëëèéã íàðèéâ÷ëàí òóñãàæ, õàìãààëàõ òàëààð öààøèä õýðýãæ¿¿ëýõ
àæëûí ¿íäñýí ÷èãëýëèéã íèëýýä äýëãýðýíã¿é àâ÷ ¿çëýý. Õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí
õàìãààëëûí òºëºâëºãººíèé ýìõýòãýë íü òóñãàéëàí õýâëýãäýæ áàéãàà áºãººä ýëåêòðîí
õóâèëáàðûã Ëîíäîíû Àìüòàí ñóäëàëûí íèéãýìëýãèéí íîìûí ñàíãààð äàìæóóëàí àâàõ
áîëîìæòîé (http://library.zsl.org), www.regionalredlist.com.
Ìîíãîë óëñûí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòíû Óëààí äàíñ íîì íü áàéãàëü õàìãààëëûí
íºõöºë áàéäàë õîéøèä ñàéæèð÷ áàéãàà ýñýõèéã ¿íýëýõ àíõíû ¿íäýñ ñóóðü áîëñíîîðîî
Ìîíãîëûí áàéãàëü õàìãààëàëä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé õýìýýí ¿çýæ áàéíà. Ýíý íîìîíä
õîâîðäîæ áàéãàà õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûí òàëààðõ õàìãèéí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí
ìýäýýëëèéã ýìõýòãýí îðóóëñàí òóë øèéäâýð ãàðãàã÷äàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ãàðûí
àâëàãà áîëîõ þì. Òóõàéí ç¿éëèéã õàìãààëàõ íàðèéâ÷èëñàí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ,
õàìãààëëûí íýí òýðã¿¿íèé àðãà õýìæýýã òîäîðõîéëîõîä õýðýãöýýòýé ìýäýýëýë ýíý
íîìîíä áèé.
Ñ¿¿ëèéí ¿åä íýëýýä õýìæýýíèé ç¿éë ýðñäýí õîâîðäîæ áàéãààã ýíýõ¿¿ Óëààí äàíñ áàñ
íîòîëíî. Óëààí äàíñ á¿òýýë íèéòëýãäñýíýýð áàéãàëü õàìãààëëûí ¿íýëãýý, óðò õóãàöààíû
áàéíãûí òàíäàí ñóäàëãàà õèéõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áîëîõûã íîòëîí, ç¿éë¿¿äèéã
óñòàõààñ ñýðãèéëæ, àâðàí õàìãààëàõûí ÷óõëûã áèäýíä ñàíóóëæ áàéãàà áèëýý.
14

19. ÄÝËÕÈÉÍ ÁÀÉÃÀËÜ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÕÎËÁÎÎÍÛ ÓËÀÀÍ
ÄÀÍÑÍÛ ÀÍÃÈËÀË ÁÀ ØÀËÃÓÓÐÛà ÀØÈÃËÀÍ Á¯Ñ
ÍÓÒÃÈÉÍ Ò¯ÂØÈÍÄ ¯ÍÝËÝÕ ÇÀÀÂÀÐ×ÈËÃÀÀ
Óëààí äàíñ íü õîâîðäîæ áóé ç¿éë¿¿äèéã îíöëîí àíõààðäàã 60 øàõàì æèëèéí ò¿¿õòýé
áàðèìò áè÷èã þì (Baillie & Groombridge, 1996). Ýäãýýð äàíñ àíãèëàë ç¿éí õóâüä ººð
õîîðîíäîî ÿëãààòàé ç¿éë¿¿äèéí óñòàõ ýðñäýëèéã ¿íýëýõ ÷óõàë àðãà õýðýãñýë áîëñîí
òºäèéã¿é õîâîðäîæ áóé ç¿éëä òàâèõ àíõààðëûã íýìýãä¿¿ëýõ, òýäãýýðèéã õàìãààëàõàä íýí
ò¿ð¿¿íä õèéõ øààðäëàãòàé àæëûã òîäîðõîéëîõ àíõíû àðãà õýìæýý áîëäîã (Lamoreux
íàð, 2003). Ç¿éëèéí õàìãààëëûí çýðãèéã òîäîðõîéëäîã àíõíû õàðüöàíãóé õèéñâýð
àðãà ç¿éã 1994 îíä øèíý÷ëýí, ç¿éëèéí äýëõèéí õýìæýýíä óñòàõ ýðñäýëèéã àíãèëàí
ñòàíäàðò÷èëæ, òîîí øàëãóóðò îðóóëàí èë¿¿ áîäèòîé àðãààð ñîëüñîí áàéíà (Mace, 1994).
Øèíý øàëãóóðûã àíõ 1996 îíä íèéòëýãäñýí “ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû õîâîðäîæ áóé
ç¿éë¿¿ä” íîìîíä àøèãëàñàí þì (Baillie & Groombridge, 1996). ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû
ýíýõ¿¿ àíãèëàë áîëîí øàëãóóð íü (IUCN, 2001) îëîí óëñûí ñòàíäàðòûí øààðäëàãûã
õàíãàñàí ãýäãèéã äýëõèéí îëîí óëñ îðîí, áàéãàëü õàìãààëëûí ñàëáàðò ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëäàã ÿíç á¿ðèéí áàéãóóëëàãóóä õ¿ëýýí çºâøººð÷, íèéòýýðýý àøèãëàæ áàéíà.
Ìîíãîë óëñûí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòíû óëààí äàíñûã Ìîíãîëûí áèîëîãèéí
îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí ýýëæèò ñåìèíàðààð ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû á¿ñ
íóòãèéí ò¿âøíèé øàëãóóðûí óäèðäàìæ: 3.0 õóâèëáàðûí äàãóó õèéæ ã¿éöýòãýëýý (IUCN,
2003). Ýíý óäèðäàìæààð á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòàõ ýðñäýëòýé ç¿éëèéã ¿íýëäýã áºãººä
äýëõèéí õýìæýýíèé ¿íýëãýýíä òóñãàãäààã¿é çàðèì çààëòóóäûã îðóóëñàí áàéäàã. Æèøýý íü
á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óëñ õîîðîíä í¿¿äýëäýã ç¿éëèéã ýñâýë àëü íýã îðîíä õÿçãààðëàãäìàë
òàðõàëòòàé õýäèé ÷ òóõàéí ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîé íü ººð îðíîîñ í¿¿äýëëýí èðýõ
áîäãàëèóäààñ õàìààðàëòàé ç¿éëèéã ¿íýëæ áîëäîã. Á¿ñ íóòãèéí óñòàõ ýðñäýëòýé
ç¿éë¿¿äèéí òàëààð ¿íýí çºâ ¿íýëãýý ºãºõºä óäèðäàìæ íü äàðààõ õî¸ð ÷óõàë îíöëîãòîé
áàéäàã. Íýãä¿ãýýðò: Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòñàí (ÁÍÓ) áîëîí ¯íýëýõ áîëîìæã¿é (¯Á)
(Õ¿ñíýãò 1) ãýñýí 2 àíãèëàë íýìýãäýí îðæ èðäýã. Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòñàí ãýñýí
àíãèëàë äýëõèéí õýìæýýíä ò¿ãýýìýë õýðýãëýãääýã áºãººä òóõàéí á¿ñ íóòàãò îëäîõã¿é
áîëñîí ç¿éëèéã èëýðõèéëíý. ¯íýëýõ áîëîìæã¿é ãýñýí àíãèëëûã òóõàéí ç¿éëèéí òàëààð
áîäèòîé ¿íýëãýý ºãºõºä øààðäëàãàòàé ìýäýý, áàðèìò õàíãàëòã¿é þì óó ýñâýë ¿íýëãýý
õèéõ áîëîìæã¿é ç¿éë¿¿äèéí õóâüä õýðýãëýäýã. Ìîíãîëûí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí
ìýäýýëëèéí ñàí òºñëèéí ñåìèíàðààð òóõàéí ç¿éëèéí Ìîíãîëûí ïîïóëÿöè íü äýëõèéí
ïîïóëÿöèéí íýãýýñ áàãà õóâèàñ òîãòîæ, á¿ñ íóòãèéí òàðõàö íü Ìîíãîë óëñûí íèéò
íóòàã äýâñãýðèéí íýãýýñ áàãà õóâüä òîõèîëäîæ áàéãàà ç¿éëèéã ¿íýëýõ áîëîìæã¿é ãýñýí
àíãèëàëä îðóóëàâ. Õî¸ðäóãààðò: Óäèðäàìæ íü õî¸ð øàòíû ¿éë ÿâöààñ á¿ðäýíý. ÄÁÕÕ-íû
Óëààí äàíñíû àíãèëàë áîëîí øàëãóóðààð (IUCN, 2001) ýõëýýä òóõàéí ïîïóëÿöèéã äýëõèéí
ïîïóëÿöèéí òºëººëºë ãýæ ¿çýí á¿ñ íóòãèéí ïîïóëÿöèéí òàëààðõ ìýäýýëýëä ¿íýëãýý õèéäýã
(Õàâñðàëò 1-ä áàéãàà íàðèéâ÷èëñàí àðãà÷ëàëòàé òàíèëöàíà óó).
Á¿ñ íóòãèéí òóõàéí ïîïóëÿöèä ò¿¿íèé ãàäíà áàéãàà ïîïóëÿöè íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéâàë
¿íýëãýýã ººð÷èëäºã. Æèøýý íü õýðýâ á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä õîâîðäîæ áàéãàà òóõàéí
ç¿éëèéí ïîïóëÿöè íü õºðø çýðãýëäýý îðíîîñ í¿¿äýëëýí èðäýã áîäãàëèóäààð òýòãýãääýã
òîõèîëäîëä òóõàéí ïîïóëÿöèéí á¿ñ íóòãèéí óñòàõ ýðñäýë áóóðàõ òóë ¿íýëãýý áóóðíà.
15

20. Õàðèí á¿ñ íóòãèéí ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîé áóóð÷, òóõàéí ïîïóëÿöè õºðø íóòãèéí
ïîïóëÿöèéí áîäãàëèóäààñ ñýëáýãäýõ áîëîìæ ¿ã¿é áîë ¿íýëãýý íü õîâîðäëûí äýýä
àíãèëàëä øèëæèí îðíî. Õýðýâ õºðø çýðãýëäýýõ óëñààñ á¿ñ íóòãèéí ïîïóëÿöèä íºëººëæ
áóé ãýñýí ìýäýýëýë áàéõã¿é áîë òóõàéí ¿íýëãýýíä ÿìàð÷ ººð÷ëºëò õèéãäýõã¿é (IUCN,
2003-ààñ íàðèéâ÷ëàí õàðíà óó). Èíãýñíýýð òóõàéí ç¿éëèéí Óëààí äàíñíû àíãèëëûã á¿ñ
íóòàãò èë¿¿ áîäèòîé òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîé áîëíî.
Ìîíãîëûí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí òºñëèéí ñåìèíàðààð õî¸ð
íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûí ç¿éëèéí á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýýã õèéõäýý ¿íýëãýýã àõèóëàõ,
áóóðóóëàõ òîõèîëäîë ãàðààã¿é. Ó÷èð íü õºðø çýðãýëäýýõ îðíû ïîïóëÿöèàñ í¿¿äýëëýí
èðäýã áîäãàëèóäûí òàëààðõ íîòîëãîî áàãà, õèë çàëãàà íóòãèéí ïîïóëÿöèéí íºëºº áàéãàà
ýñýõ íü òîäîðõîéã¿é áàéãààã ¿íäýñëýñýí áèëýý.
16

21. Õ¿ñíýãò 1. Óëààí äàíñàíä àøèãëàäàã àíãèëëûí òîäîðõîéëîëò (IUCN,2001 áîëîí 2003).
Óñòñàí (Ó) Õàìãèéí ñ¿¿ë÷èéí áîäãàëü ìàðãààíã¿éãýýð ¿õñýí áîë òóõàéí àíãèëàë ç¿éí
íýãæèéã Óñòñàí ãýñýí àíãèëëààð ¿íýëäýã. Òóõàéí ç¿éëèéí áîäãàëü áàéæ áîëîõ
àìüäðàõ îð÷íûã òîõèðîìæòîé öàã õóãàöààíä (ºäºð, óëèðàë, æèëèéí èäýâõèéã
õàðãàëçàí) íàðèéí ñóäàëæ ¿çýýä, òóõàéí ç¿éëèéí ºìíº íü òàðõàæ áàéñàí á¿õ
ãàçàð íóòãààð ñóäàëãàà õèéæ ¿çýýä íýã ÷ áîäãàëü èëð¿¿ëýýã¿é òîõèîëäîëä òóõàéí
ç¿éëèéã Óñòñàí ãýñýí àíãèëä îðóóëíà. Ñóäàëãààã ç¿éëèéí àìüäðàëûí ýðãýëò áà
àìüäðàëûí õýëáýðòýé óÿëäñàí öàã õóãàöààíä ã¿éöýòãýñýí áàéõ ¸ñòîé.
Áàéãàëüä óñòñàí (ÁÓ) Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéí áîäãàëèóä çºâõºí òàðèìàë áàéäëààð, õýðýâ çýðëýã
àìüòàí áîë òýæýýìýë áàéäëààð ¿ðæ¿¿ëæ áàéãàà, ýñâýë òóõàéí ç¿éëèéí ïîïóëÿöèéã
(ïîïóëÿöèóäûã) ò¿¿õýí òàðõàö íóòãèéí ãàäíà áàéãàëèéí íºõöºëä íü áàéëãàæ
áàéãàà áîë Áàéãàëüä óñòñàí ãýñýí àíãèëàëä îðóóëäàã. Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéí
áîäãàëü áàéæ áîëîõ àìüäðàõ îð÷èí òîõèðîìæòîé öàã õóãàöààíä (ºäºð, óëèðàë,
æèëèéí èäýâõèéã õàðãàëçàí) íàðèéí ñóäàëæ ¿çýýä, ìºí òóõàéí ç¿éëèéí óóãóóë
íóòàãò ñóäàëãàà õèéæ ¿çýýä íýã ÷ áîäãàëü èëð¿¿ëýýã¿é òîõèîëäîëä Áàéãàëüä óñòñàí
ãýñýí àíãèëä îðóóëíà. Ñóäàëãààã òóõàéí ç¿éëèéí àìüäðàëûí ýðãýëò áà àìüäðàëûí
õýëáýðòýé óÿëäñàí öàã õóãàöààíä ã¿éöýòãýñýí áàéõ ¸ñòîé.
Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéí õàìãèéí ñ¿¿ëèéí áîäãàëü ¿õñýí, ýñâýë ¿çýãäýõýý
óñòñàí (ÁÍÓ) áàéñàí áºãººä äàõèí ýíý íóòàãò øèëæèí èðýõ áîëîìæã¿é òîõèîëäîëä Á¿ñ íóòãèéí
õýìæýýíä óñòñàí ãýñýí àíãèëàëä îðóóëäàã. Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòñàí ãýñýí
àíãèëàëä òóõàéí ç¿éëèéã îðóóëàõààñ ºìíº öàã õóãàöààíä åðºíõèé ä¿ðýì òàâèõ
áîëîìæã¿é. Ýíý íü ç¿éëèéí òàëààðõ ñóäàëãàà õýð õèéãäñýíýýñ õàìààðàõ áîëíî.
Óñòàæ áàéãàà (ÓÁ) Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéí òàëààðõ á¿õ áàðèìò A-ãààñ Å õ¿ðòýëõ àëü íýã
øàëãóóðààð Óñòàæ áàéãàà ãýñýí àíãèëëààð ¿íýëýãäýæ áàéãàà áîë áàéãàëüä óñòàõ
ýðñäýë òóéëûí èõ áàéãààã èëòãýí Óñòàæ áàéãàà ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóóëíà.
Óñòàæ áîëçîøã¿é(ÓÁî) Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéí òàëààðõ á¿õ áàðèìò A-ãààñ Å õ¿ðòýëõ àëü íýã
øàëãóóðààð Óñòàæ áîëçîøã¿é ãýñýí àíãèëëààð ¿íýëýãäýæ áàéãàà áîë áàéãàëüä
óñòàõ ýðñäýë ìàø èõ áàéãààã èëòãýí Óñòàæ áîëçîøã¿é ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóóëíà.
Ýìçýã (Ý) Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéí òàëààðõ á¿õ áàðèìò A-ãààñ Å õ¿ðòýëõ àëü íýã
øàëãóóðààð Ýìçýã ãýñýí àíãèëëààð ¿íýëýãäýæ áàéãàà áîë áàéãàëüä óñòàõ ýðñäýë
èõ áàéãààã èëòãýí Ýìçýã ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóóëíà.
Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéã À-ãààñ Å õ¿ðòýëõ øàëãóóðààð øàëãàæ ¿çýõýä Óñòàæ
(ÕÁ) áàéãàà, Óñòàæ áîëçîøã¿é, Ýìçýã ãýñýí àíãèëëààð ¿íýëýõ áîëîìæã¿é áîëîâ÷ îéðûí
èðýýä¿éä óñòàæ, õîâîðäîæ áàéãààã èëòãýñýí äýýðõ àíãèëëûí àëü íýãð¿¿ øèëæèí
îðæ áîëçîøã¿é ç¿éëèéã Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóóëíà.
Àíõààðàëä Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéã À-ãààñ Å õ¿ðòýëõ øàëãóóðààð øàëãàæ ¿çýõýä Óñòàæ
ºðòºõººðã¿é (Àª) áàéãàà, Óñòàæ áîëçîøã¿é, Ýìçýã ýñâýë Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é çýðýã àíãèëëûí àëü
íýãýýð ¿íýëýõ áîëîìæã¿é áàéãàà òóë Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é ç¿éë ãýñýí àíãèëàëä
õàìààðóóëíà. ªðãºí òàðõàö íóòàãòàé, ýëáýã ç¿éë ýíý àíãèëàëä õàìààðíà.
Ìýäýýëýë äóòìàã (ÌÄ) Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéí ïîïóëÿöèéí òºëºâ áàéäàë áîëîí òàðõàöûã
¿íäýñëýí óñòàõ ýðñäýëèéã òîãòîîõ øóóä áà øóóä áóñ ¿íýëãýý õèéõýä ìýäýýëýë
õàíãàëòã¿é áàéãàà íºõöºëä Ìýäýýëýë äóòìàã ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóóëíà. Òóõàéí
ç¿éëèéí ýëáýãøèë, òàðõàöûí òàëààð ìýäýýëýë äóòìàã áàéæ áîëíî. Ìýäýýëýë
äóòìàã ãýñýí àíãèëàë íü óñòàõ, õîâîðäîõ ýðñäýëèéã èëýðõèéëñýí àíãèëàë áèø
þì. Ç¿éëèéã ýíý àíãèëàëä îðóóëàõ íü òóõàéí ç¿éëèéí òàëààð èë¿¿ ìýäýýëýë
õýðýãòýé áàéãààã èëýðõèéëäýã òºäèéã¿é òóõàéí ç¿éëèéí òàëààð èðýýä¿éä
ñóäàëãàà õèéãäýæ, òóõàéí ñóäàëãàà íü òýð ç¿éëèéã óñòàõ ýðñäýëòýéã íîòëîõ
áîëîìæòîé áàéæ áîëíî. Áàéãàà ìýäýýëëèéã àøèãòàéãààð õýðýãëýõ íü ÷óõàë
áàéäàã. Òóõàéí ç¿éëèéã Ìýäýýëýë äóòìàã, ìºí óñòàõ ýðñäýëòýéã èëýðõèéëñýí
àíãèëëûí àëèíä íü õàìààðóóëàõàà ìàø àíõààðàëòàé øèéäýõ õýðýãòýé. Õýðýâ
òóõàéí ç¿éëèéí òàðõàö íóòàã õàðüöàíãóé õÿçãààðëàãäìàë, óã ç¿éëèéã îëîí
æèëèéí òýðòýýä ñóäàëñàí áîë òýð ç¿éëèéã õîâîðäîõ, óñòàõ ýðñäýëòýé àíãèëàëä
îðóóëàõ íü çàéëøã¿é çºâ ç¿éòýé øèéäâýð þì.
¯íýëýõ áîëîìæã¿é Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä ¿íýëýõ øààðäëàãà õàíãààã¿é àíãèëàë ç¿éí íýãæèéã ¯íýëýõ
(¯Á) áîëîìæã¿é ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóóëíà.
17

22. 18

23. ÀÐÃÀ ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÒÅÕÍÈÊÈÉÍ
ÒÝÌÄÝÃËÝÃÝÝ
Íýð òîìú¸î, àíãèëáàð
Ýíý íîìîíä îðñîí Ìîíãîë óëñûí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûí ç¿éëèéí æàãñààëòûã
òóñ îðíû áîëîí îëîí óëñûí ãåðïåòîëîãè÷äûí õýä õýäýí óäààãèéí óóëçàëòûí ¿ð ä¿íä
áîëîâñðóóëñàí þì. Óëààíáààòàðò áîëñîí ýõíèé óóëçàëòààð Ë.ß.Áîðêèí íàð (1988),
Í.Á.Àíàíüåâà íàð (1997), Terbish íàð, (2006), IUCN (2006) çýðýã á¿òýýë¿¿äèéã íýãòãýí
õÿíàæ õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòíû ç¿éëèéí æàãñààëòûí àíõíû õóâèëáàðûã ãàðãàñàí.
Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí îëîí óëñûí II ñåìèíàðûí
ýõýíä äýýðõ àñóóäëààð òóñãàéëàí õóðàëäàæ, ç¿éëèéí æàãñààëòûí àíõíû õóâèëáàðûí
õ¿ðýýíä íýìýãäýõ, õàñàãäàõ ç¿éëèéí òàëààð õýëýëöñýí. Ýíý õóðëûã J.Baillie óäèðäñàí
áºãººä 30 ñóäëàà÷ îðîëöñîí. Ñåìèíàðûí òºãñãºëä äàõèí õóðàëäàæ Óëààí äàíñíû
õ¿ðýýíä áàðèìòëàõ ç¿éëèéí æàãñààëòûã ýöñèéí áàéäëààð áàòëàí ãàðãàñàí áºãººä
çóðãààí ç¿éë õî¸ð íóòàãòàí, 21 ç¿éë ìºëõºã÷ àìüòíûã óã æàãñààëòàíä îðóóëàâ.
ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû àíãèëàë áîëîí øàëãóóðûã (IUCN, 2001) çºâõºí áàéãàëüä çýðëýã
áàéäëààð, óóãóóë íóòàãòàà àìüäàð÷ áàéãàà ïîïóëÿöèä õýðýãëýñýí. Ýä¿¿ãýý Ìîíãîë îðîíä
óóãóóë íóòàãò íü ñýðãýýí áîëîí ãàäíààñ øèíýýð íóòàãøñàí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí
ç¿éë áàéõã¿é.
Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí îëîí óëñûí II ñåìèíàðààð
áàòàëñàí ç¿éë¿¿ä áóþó 2006 îíû áàéäëààð Ìîíãîë îðîíä òîõèîëäîæ áàéñàí ç¿éë¿¿äèéã
Ìîíãîë óëñûí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí Óëààí äàíñ áîëîí ò¿¿íòýé õîëáîîòîé áóñàä
áàðèìò áè÷èãò îðóóëñàí áîëíî (Õàâñðàëò II, Æàãñààëò 1). Òîõèîëäîõ áîëîìæòîé äîëîîí
ç¿éëèéã Ìîíãîë îðíîîñ îëæ òýìäýãëýñýí òóõàé áàòòàé íîòîëãîî áèé áîëòîë òýäãýýðèéã
áîëîìæèò ç¿éëèéí æàãñààëòàíä õýâýýð áàéëãàõ áîëíî (Õàâñðàëò II, Æàãñààëò 2).
Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö
Ç¿éë òóñ á¿ðèéí òàðõàöûã Ìîíãîë îðíû òîäîðõîé á¿ñ íóòãààð ÿëãàí çààæ ãàðãàâ. ¯¿íèé
òóëä Ìîíãîë óëñûí ôèçèê ãàçàð ç¿éí çóðãèéã ¿íäýñëýí (Öýãìèä, 1969), óðãàìàë ãàçàð
ç¿éí ìóæëàëûí çóðãààð (Grubov, 1982), (Ðà÷êîâñêàÿ, 1993) íýìýí áàÿæóóëæ, õÿíàñàí
áèëýý. Ýíýõ¿¿ 16 á¿ñýä õóâààñàí çóðàã íü óðãàìàë ãàçàðç¿éí ìóæëàëòàé õîëáîãäñîíîîð
óðüäûíõààñ èë¿¿ òîäîðõîé áîëñîí õýìýýí ¿çýæ áàéíà.
19

24. Çóðàã 1. Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí òàðõàöûí çóðãèéã òàéëáàðëàõàä àøèãëàõ Ìîíãîë îðíû
ãàçàð ç¿éí ìóæóóä (Öýãìèä, 1969; Ãðóáîâ, 1982). 1 = Õºâñãºëèéí óóëñ, 2 = Õýíòèéí íóðóó, 3 = Õàíãàéí
íóðóó, 4 = Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýð, 5 = Èõ Õÿíãàíû óóëñ, 6 = Ìîíãîë Àëòàéí íóðóó, 7 = Òºâ õàëõûí õýýð,
8 = Äîðíîä Ìîíãîë, 9 = Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, 10 = Îëîí íóóðûí õºíäèé, 11 = Óìàðä ãîâü, 12 = Äîðíîä
ãîâü, 13 = Ãîâü Àëòàéí íóðóó, 14 = Ç¿¿íãàðûí ãîâü öºë, 15 = Àëòàéí ºâºð ãîâü öºë, 16 = Àëàøàà ãîâü öºë.
Ç¿éëèéí òàðõàöûí çóðàã
Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòíû îäîîãèéí òàðõàöûí äèæèòàë çóðãèéã
Õ.Òýðáèø íàðûí (2006) á¿òýýëä ¿íäýñëýí ArcGIS 9 (ArcMap version 9.1) ïðîãðàììûã
àøèãëàí ñåìèíàðûí ºìíº áýëäñýí þì. Óã òàðõàöûí çóðãèéã Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí
îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí ñåìèíàðò îðîëöîã÷èä äàõèí õÿíàñàí. Òàðõàöûí
çóðãûã ººð÷èëñºí øàëòãààíûã òýìäýãëýí áàðèìòæóóëæ Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí
ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíä îðóóëñàí. Ñåìèíàðûí ¿åä ãàçðûí çóðàã õèéäýã ArcGIS 9
(ArcMap version 9.1) õóâèëáàðûí êîìïüþòåðûí ïðîãðàììûã àøèãëàí òàðõàöûí çóðãèéã
ñàéæðóóëàí ç¿éëèéí áàÿëàã, õîâîðäîæ áóé ç¿éëèéí òàðõàöûí òºëºâ áàéäàë, áàãà
ñóäëàãäñàí ç¿éëèéí íÿãòøèë ºíäºð áàéãàà ãàçðóóäûã òîãòîîí ãàðãàñàí. Õî¸ð íóòàãòàí,
ìºëõºã÷äèéí ç¿éë á¿ðèéí òàðõàöûí çóðãèéã Ìîíãîë óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçðûí
çóðàãòàé äàâõöóóëàí òóõàéí ç¿éëèéí òàðõàöûí õýäýí õóâü íü òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð
õàìðàãäàæ áàéãààã òîäîðõîéëîâ. Òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçðóóäûí çóðãèéã ÄÁÕÕ-íû
Òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí çóðãààí àíãèëëûí äàãóó õèéãäñýí ͯÁ-
ûí Áàéãàëü Îð÷íû Õºòºëáºð, Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õÿíàëòûí Òºâèéí Òóñãàé
õàìãààëàëòàé ãàçðûí äýëõèéí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí (http://sea.unep-wcmc.org/wdpa/)
ìýäýýëýëä ¿íäýñëýí ãàðãàëàà. Äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéã ”Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûí
Ìåíåæìåíòèéí Àíãèëëûí óäèðäàìæ”-ààñ àâíà óó (IUCN, 1994).
Ãàð çóðàã
Ìîíãîë óëñûí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòíû óëààí äàíñ á¿òýýëä îðñîí ç¿éë òóñ
á¿ðèéí ãàð çóðãûã Ìîíãîë óëñûí Áàéãàëèéí ò¿¿õèéí ìóçåéí öóãëóóëãà áîëîí ”A guide
to the Amphibians and reptiles of Mongolia” (Terbish íàð, 2006) á¿òýýëýýñ àøèãëàâ.
Çóðãèéã ìàø ñàéí çóðàõûã õè÷ýýñýí áîëîâ÷ çàðèì ç¿éëèéí àìüòäûã áèåòýýð íü õàðààä
õýýðèéí íºõöºëä òîäîðõîéëîõîä õýö¿¿ áàéäãèéí àäèë áýðõøýýë çóðàõ ¿åä ÷ òîõèîëäîæ
áàéâ. Õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüäûã òàíüæ òîäîðõîéëîõòîé õîëáîãäñîí èë¿¿ íàðèéí
ìýäýýëëèéã “Çåìíîâîäíûå è ïðåñìûêàþùèåñÿ ÌÍÐ. Çåìíîâîäíûå” (Áîðêèí íàð,
20

25. 1988), “Çåìíîâîäíûå è ïðåñìûêàþùèåñÿ ÌÍÐ. Ïðåñìûêàþùèåñÿ” (Àíàíüåâà íàð,
1997), “Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéã òîäîðõîéëîõ áè÷èã” (̺íõáàÿð íàð,
2001), ”A guide to the Amphibians and reptiles of Mongolia” (Terbish íàð, 2006) çýðýã íîì,
òîäîðõîéëîõ áè÷ã¿¿äýýñ íÿãòëàí ¿çíý ¿¿.
21

26. 22

27. ǯÉËÈÉÍ ÌÝÄÝÝËËÈÉÍ ÀÃÓÓËÃÀ
Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ õîëáîîíû Ç¿éëèéí õàìãààëëûí êîìèññûí (IUCN, SSC)
Óìàðä Åâðàçèéí õýñãèéí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí (North Eurasian Reptile Specialist Group)
õÿíàí öýãöýëñýí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí àíãèëàë ç¿éã áàðèìòëàí, Óëààí äàíñíû õî¸ð íóòàãòàí,
ìºëõºã÷ àìüòäûã äàðààõ äàðààëëààð áè÷ëýý. ¯¿íä:
Ç¿éëèéí øèíæëýõ óõààíû íýð, çîõèîã÷
Ò¿ãýýìýë íýð (Äàðààõ äàðààëëààð Ìîíãîë, Àíãëè õýë äýýð)
Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë (õýðýâ áàéâàë)
Èæèë íýð (õýðýâ áàéâàë)
Îëîí óëñûí ¿íýëãýý (Îëîí óëñûí õýìæýýíä óñòàõ ýðñäýëòýé)
“ÄÁÕÕ-íû 2007 îíû Óëààí äàíñíû õîâîðäîæ áóé ç¿éë” (IUCN, 2007) íîìîíä îðñîí
¿íýëãýýã øóóä àøèãëàí Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí ç¿éë òóñ á¿ðýýð
äýëõèéí ïîïóëÿöèéí ò¿âøèíä ¿íýëãýý ºãºâ. Òýãýõäýý òóõàéí ç¿éëèéí òàëààðõ
îäîîãèéí îëîí óëñûí ¿íýëãýýíä ººð÷ëºëò îðñîí áîë Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí
ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí ñåìèíàðààð íýã äóãàðèã õàðààð (•) òýìäýãëýâ. Õýðýâ
ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû àíãèëàë áîëîí øàëãóóð (IUCN, 2001)-ûã àøèãëàí óã ç¿éëä
àíõ óäàà ¿íýëãýý õèéñýí áºãººä ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû çîõèîã÷äûí ãàðãàñàí
¿íýëãýýíèé øèéäâýðèéã õ¿ëýýæ áàéãàà áîë õî¸ð äóãàðèã õàðààð (••) òýìäýãëýñýí.
Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý (Ìîíãîë îðîíä óñòàõ ýðñäýëòýé)
Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûí á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýýã ÄÁÕÕ-íû
Óëààí äàíñûí àíãèëàë áîëîí øàëãóóð: 3.1 Õóâèëáàð (IUCN, 2001) (Õ¿ñíýãò 1-èéí
àíãèëàë áîëîí òîäîðõîéëîëòûã õàðíà óó) áîëîí ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû á¿ñ íóòãèéí
ò¿âøíèé ¿íýëãýýíèé óäèðäàìæ: 3.0 Õóâèëáàðûí (IUCN, 2003) äàãóó àíõ óäàà õèéâ.
Õýðýâ Ìîíãîë îðîíä óíàãàí ç¿éë áàéõ òîõèîëäîëä á¿ñ íóòãèéí áîëîí îëîí óëñûí
¿íýëãýý èæèë áàéíà.
¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí
ñåìèíàðûí ¿åä ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû àíãèëàë áîëîí øàëãóóðûí (IUCN, 2001)
¿íýëãýýã õýðýãëýõ ¿íäýñëýëèéã ç¿éë òóñ á¿ðýýð ãàðãàñàí. Ýíý õýñãèéã ÄÁÕÕ-íû
Óëààí äàíñíû á¿ñ íóòãèéí ò¿âøíèé øàëãóóðûí ¿íýëãýýíèé óäèðäàìæ: 3.0 Õóâèëáàð
(IUCN, 2003) áîëîí Ìîíãîë îðíû Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí
ìýäýýëýëòýé õîëáîæ óíøèõ õýðýãòýé.
Õàìãààëñàí áàéäàë
Ìîíãîë óëñûí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûã õàìãààëñàí ýðõ ç¿éí áàðèìò
áè÷ã¿¿äýä Ìîíãîë óëñûí õîëáîãäîõ õóóëèóä (Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ áîëîí
Àìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëü ãýõ ìýò) áîëîí Îëîí óëñûí ãýðýý, êîíâåíöóóä (Çýðëýã
óðãàìàë áîëîí àìüòíû õîâîðäñîí ç¿éëèéã Îëîí óëñûí õýìæýýíä õóäàëäààëàõ
êîíâåíö (CITES): UNEP-WCMC (2007) õàðíà óó) îðíî. Äýýð äóðäñàí ýðõ ç¿éí
áàðèìò áè÷ã¿¿äýä õàìãààëàõ, ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ, áàðèõ, ºñãºí ¿ðæ¿¿ëýõ,
õóäàëäààëàõòàé õîëáîãäñîí õýì õýìæýýã çîõèöóóëñàí áàéäàã.
Ç¿éë òóñ á¿ðèéí òàðõàöûí õýäýí õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð íóòàãò
õàðúÿàëàãäàæ áóéã òîîöîí ãàðãàñàí. Òýíä èäýýøèí àìüäàð÷ áóé á¿õ ç¿éëèéã Òóñãàé
õàìãààëàëòàé ãàçàð íóòãèéí òóõàé Ìîíãîë óëñûí õóóëèàð õàìãààëäàã.
23

28. Äýëõèéí òàðõàö
ÄÁÕÕ-íû (2007) áîëîí EMBL Ìýäýýëëèéí ñàíãèéí (Uetz íàð, 2006) áàðèìòàëæ
áóé æóðìûí äàãóó áàðóóíààñ ç¿¿í òèéø á¿õ óëñûí íýðèéã æàãñààæ, íýìýëò
òîäîðõîéëîëòûã ç¿éëèéí ìýäýýëýëä îðóóëñàí. Îäîîãèéí òàðõàö ãýñýí õýñýãò
áàéãàà [íóòàãøóóëñàí] õýìýýõ òýìäýãëýý íü òóõàéí ç¿éëèéã óóãóóë òàðõàöûíõ íü
ãàäíà áàéãàà îðîíä íóòàãøóóëñàí ãýñýí óòãà ñàíààã èëýðõèéëíý. Õàðèí òóõàéí á¿ñ
íóòàãòàà óñòààä áàéñàí àìüòäûã äàõèí íóòàãøóóëñàíûã [ñýðãýýí íóòàãøóóëñàí]
õýìýýí òýìäýãëýëýý.
Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö
Ç¿éë òóñ á¿ðèéí á¿ñ íóòãèéí òàðõàöûã ãàçàð ç¿éí ¿íäñýí á¿ñ þìóó òýìäýãëýñýí
ãàçðóóäûí íýðýýð äóðüäàí îðóóëñàí áºãººä Ìîíãîë îðîí äàõü òàðõàöûí çóðãèéã
äàãàëäóóëñàí. ªìíºõ ¿åèéí ñóäëàà÷äûí á¿òýýë, ìóçåéí öóãëóóëãà, çàñãèéí ãàçðûí
áîëîí áàéãàëü îð÷èíã õàìãààëàõ áàéãóóëëàãóóäûí áàðèìò ìýäýý, ìýðãýæèëòí¿¿äèéí
àæèãëàëò çýðýã øèíý ìýäýýí äýýð ¿íäýñëýí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí òàðõàöûí
çóðãèéã áîëîâñðóóëàâ. Òàðõàöûí ýäãýýð çóðãèéã ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ìýäýýëëýýð
áàÿæóóëæ, áîëîìæèéí ò¿âøèíä íàðèéâ÷ëàí õèéõèéã õè÷ýýñýí ÷ íýëýýä ç¿éëèéí
õóâüä òàðõàöûí ìýäýýëýë äóòìàã áàéñíûã äóðüäàõ íü ç¿éòýé. Öààøäûí ñóäàëãààãààð
òàðõàöûí çóðàãò ººð÷ëºëò îðîõ íü äàìæèãã¿é. Õàðèí òóõàéí ç¿éëèéí Ìîíãîë îðíû
õèëèéí ãàäíàõ òàðõàëòûí òóõàé àëèâàà ìýäýýëëèéã øèíý÷ëýýã¿é áîëíî.
Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí
Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí ñåìèíàðò îðîëöîã÷äûí
îðîëöîîòîéãîîð õîâîðäëûí ¿íäñýí øàëòãààí, ò¿¿íèéã á¿ðä¿¿ëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëèéã
íýãòãýõ îðîëäëîãî õèéâ. Õîâîðäëûí øàëòãààíûã á¿ðä¿¿ëæ áóé ¿éë ÿâö íü íàðèéí
òºâºãòýé, ìàø îëîí õ¿÷èí ç¿éëýýð íºõöºëäñºí áîëîõ íü òîãòîîãäîâ. Ýíý òàëûí
íàðèéâ÷èëñàí ìýäýýëëèéã Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí
ñàíãààñ àâàõ áîëîìæòîé þì.
24

29. ÌÎÍÃÎËÛÍ ÕΨРÍÓÒÀÃÒÀÍ, ̪ËÕªÃ× ÀÌÜÒÍÛ
Ҫ˪ ÁÀÉÄÀË
Ìîíãîë îðîíä òýìäýãëýñýí 24 ç¿éë õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûã äýýðõ øàëãóóðààð
¿íýëñíýýñ 25 õóâü íü Ýìçýã (Ý) (Çóðàã 2) õýìýýõ àíãèëàëä õàìðààðàãäàõ, á¿ñ íóòãèéí
õýìæýýíä õîâîðäñîí ç¿éë¿¿ä ãýæ ¿çýâ. Õàðèí Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é (ÕÁ) ãýñýí àíãèëàëä
íèéò ¿íýëýãäñýí ç¿éëèéí 21 õóâèéã îðóóëëàà. Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷
àìüòäûí ç¿éëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé çºâõºí äºðâºí õóâü íü Ìýäýýëýë äóòìàã (ÌÄ), 50 õóâü
íü Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é (Àª) ãýñýí àíãèëàëä òóñ òóñ îðñîí áàéíà. ¯íýëýõ áîëîìæã¿é
ãýñýí àíãèëëààð ãóðâàí ç¿éëèéã ¿íýëñýí áºãººä ýäãýýð ç¿éë¿¿ä á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýýíèé
øàëãóóðòàé íèéöýýã¿é áîëíî (Á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí óäèðäàìæààñ õàðíà óó).
Ý
˻ 25%
50%
ÕÁ
21%
ÌÄ
4%
Çóðàã 2. ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû àíãèëëààð ¿íýëñýí Ìîíãîë îðíû íèéò 24 ç¿éë õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷
àìüòäûí õàìãààëëûí òºëºâ áàéäëûã õóâèàð èëýðõèéëñýí äèàãðàìì. Ý = Ýìçýã, ÕÁ = Õîâîðäîæ
áîëçîøã¿é, ÌÄ = Ìýäýýëýë äóòìàã, Àª = Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é.
Çóðàã 3-ò Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí áà ìºëõºã÷äèéí àíãèéí ç¿éë¿¿äèéã ÄÁÕÕ-íû
Óëààí äàíñíû àíãèëëààð ¿íýëñýí ¿íýëãýýã òóñ òóñä íü ñàëãàí àâ÷ ¿çýâ. Òàðõàëò, òîî
òîëãîé, àìüäðàëûí òºëºâ áàéäàë, àìüäðàõ îð÷íû ÿëãàà çýðãýýñ õàìààð÷ õî¸ð íóòàãòàí,
ìºëõºã÷äèéí ç¿éë¿¿äèéí Á¿ñ íóòãèéí Óëààí äàíñíû àíãèëàëûí ¿íýëãýý ººð õîîðîíäîî
íèëýýä ÿëãààòàé áàéãàà þì. Ýíý íü äýýðõ õî¸ð àíãèéí ç¿éë¿¿äýä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëºë
õàðèëöàí àäèëã¿é áîëîõûã áàñ õàðóóëæ áàéíà.
Õî¸ð íóòàãòàí
Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòíû (Áàã Anura áîëîí Caudata) ç¿éëèéí èõýíõ áóþó 67 õóâü
íü Ýìçýã ãýñýí àíãèëàëä îðñîí. ¯¿íä øèâýð ã¿ëìýð (Salamandrella keyserlingii), íîãîîí
áàõ (Bufo pewzowi), ìîäíû ìýëõèé (Hyla japonica), äîðíîäûí ìýëõèé (Rana chensinensis)
çýðýã áîëíî. ¯ëäñýí 33 õóâü íü àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é ãýñýí àíãèëàëä õàìààðàâ.
̺ëõºã÷èä
Á¿ñ íóòãèéí Óëààí äàíñíû ¿íýëãýýãýýð ̺ëõºã÷äèéí àíãèéí (Áàã Squamata) ç¿éë¿¿ä
ÿíç á¿ðèéí àíãèëàëä áàãòàæ áàéíà. Òóõàéëáàë ìºëõºã÷äèéí íèéò ç¿éëèéí 11 õóâü íü
ýìçýã, 28 õóâü íü õîâîðäîæ áîëçîøã¿é, 6 õóâü íü ìýäýýëýë äóòìàã àíãèëàëä îðëîî.
25

30. Õî¸ð íóòàãòàí
˻
33%
Ý
67%
̺ëõºã÷èä
Ý
11%
Àª ÕÁ
55% 28%
ÌÄ
6%
Çóðàã 3. Ìîíãîë óëñûí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí àíãèéí ç¿éë¿¿äèéã õàìãààëëûí çýðýãëýëýýð òóñ
òóñä íü õàðüöóóëñàí äèàãðàìì. Ý = Ýìçýã, ÕÁ = Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é, Àª = Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é,
ÌÄ = Ìýäýýëýë äóòìàã.
26

31. ÌÎÍÃÎËÛÍ ÕΨРÍÓÒÀÃÒÀÍ, ̪ËÕªÃ× ÀÌÜÒÄÛÍ
ÒÀÐÕÀÖ
Õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí ç¿éë¿¿äèéí òàðõàöûã íýãòãýæ ¿çâýë õîâîð ç¿éë¿¿äèéí
íÿãòøèë Ìîíãîë îðíû ºìíºä íóòãóóäàä èë¿¿ ºíäºð áàéíà. Õîâîðäîæ áóé ç¿éë¿¿ä
îëíîîð òàðõñàí íóòãóóäàä Àëòàéí ºâºð ãîâü, Ãîâü Àëòàéí íóðóó, Àëàøàà áîëîí Äîðíîä
ãîâü çýðýã îðæ áàéíà. Ìîíãîë îðíû ºìíºä õýñãèéí öºëèéí áîëîí öºëºðõºã õýýðèéí
á¿ñýýð ìºëõºã÷äèéí èõýíõ ç¿éë òàðõñàí ãýæ ¿çäýã. Õîâîðäîæ áóé õî¸ð íóòàãòíû ç¿éëèéí
òîî ìºëõºã÷èéíõýýñ èë¿¿ áàéãàà þì. Ìîíãîë îðíû ãàäàðãûí óñàí ñ¿ëæýýãýýð áàÿëàã,
îé á¿õèé óìàðä áîëîí äîðíîä òàëûí íóòãààð õî¸ð íóòàãòíû õîâîðäîæ áóé ç¿éëèéí òîî
õàðüöàíãóé äàâóó áàéíà. Õîâîðäîæ áóé õî¸ð íóòàãòíóóä ãîëäóó òàðõàö íóòàã õóìèãäìàë
áºãººä òèéìýýñ òýäãýýðèéí òàðõàö áàãà äàâõöàæ áàéíà.
0
1 4
2 5
3 6
Çóðàã 4. Ìîíãîë îðíû õîâîðäîæ áóé õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûí ç¿éëèéí òàðõàö. Áàðààí ºí㺠òîäðîõ
äóòàì ç¿éëèéí áàÿëàã èõýñíý.
Õî¸ð íóòàãòàí
Õîâîðäîæ áóé õî¸ð íóòàãòíû ç¿éëèéí òàðõàö áîëîí ç¿éëèéí áàÿëãèéã õàðüöóóëàõàä
íýëýýä îíöëîã ¿ç¿¿ëýëò õàðàãäàæ áàéíà (Çóðàã 6à áîëîí á). Òýäãýýð ç¿éë¿¿äèéí èõýíõ
íü Ìîíãîë îðíû ç¿¿í óìàðä áîëîí óìàðä íóòãààð òóõàéëáàë Õàíãàé íóðóó, Õºâñãºëèéí
óóëñ, Ìîíãîë äàãóóðûí õýýð, Òºâ Õàëõûí õýýð, Äîðíîä Ìîíãîë, Èõ Õÿíãàíû óóëñààð,
õàìãèéí îëîí ç¿éë íü Õýíòèé íóðóóíä òóñ òóñ òàðõàí àìüäàð÷ áàéíà. Õîâîðäîæ
áóé ç¿éë¿¿äèéí òàðõàöûí çóðàãíààñ àæèãëàõàä Õýíòèé íóðóóíä õîâîðäîæ áóé õî¸ð
íóòàãòàíû ç¿éë õàìãèéí èõýýð òîõèîëäîæ áàéíà. Èõ Õÿíãàíû óóëñ, Õºâñãºëèéí óóëñ,
Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýð çýðýã íóòãóóäàä õîâîðäîæ áóé ç¿éë¿¿äèéí òîî èõ áàéíà.
̺ëõºã÷èä
Ìîíãîë îðîíä áèåèéí õýëáýð, àìüäðàëûí òºëºâ áàéäëûí õóâüä ÿëãàà á¿õèé ã¿ðâýë,
ìîãîéí ñàëáàð áàãò õàìààðàõ ìºëõºã÷ àìüòàä òîõèîëääîã áºãººä òýäãýýðèéí òàðõàö íü
õàðèëöàí àäèëã¿é. ̺ëõºã÷äèéí ç¿éëèéí áàÿëàã òàðõàöûí çóðãààñ òîäîðõîé õýìæýýíä
õàðàãäàõ áºãººä Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Õàíãàéí íóðóóíû ºìíºõ íóóðóóäûí õºíäèé
çýðýã á¿ñ íóòãààð õàðüöàíãóé öººí òàðõæýý. Àëòàéí ºâºð ãîâü, Ãîâü Àëòàéí íóðóó,
Àëàøàà ãîâü, Äîðíîä ãîâü çýðýã íóòãóóäàä õàðüöàíãóé îëîí ç¿éë ìºëõºã÷ èäýýøèí
àìüäàðíà. ̺í äýýðõ á¿ñ íóòãóóäàä õîâîð, õîâîðäîæ áóé ìºëõºã÷äèéí ç¿éëèéí äèéëýíõ
íü òàðõæýý.
27

32. 0
1
2
3
4
a) Õî¸ð íóòàãòíû ç¿éëèéí áàÿëàã
0
1
2
á) Õîâîðäîæ áóé õî¸ð íóòàãòíû ç¿éëèéí áàÿëàã
28

33. 0
1
2
3
4
â) ̺ëõºã÷äèéí ç¿éëèéí áàÿëàã
0
1
2
3
4
5
ã) Õîâîðäîæ áàéãàà áîëîí áîëçîøã¿é ìºëõºã÷äèéí ç¿éëèéí áàÿëàã
Çóðàã 5. Õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí ç¿éëèéí áàÿëàã, õîâîðäîæ áóé áîëîí õîâîðäîæ
áîëçîøã¿é ç¿éëèéí òàðõàöûí çóðàã. Áàðààí ºí㺠òîäðîõ òóñàì ç¿éëèéí òîî íýìýãäýíý.
29

34. 30

35. ÌÎÍÃÎËÛÍ ÕΨРÍÓÒÀÃÒÀÍ, ̪ËÕªÃ× ÀÌÜÒÄÀÄ
Ó×ÈÐ× ÁÓÉ ÀÞÓË, ÝÐÑÄÝË
¯íýëãýýãýýð ç¿éëèéí òîî òîëãîé áóóðàõàä õ¿ðãýæ áóé ¿íäñýí ãîë øàëòãààí òýäãýýðèéã
¿¿ñãýæ áóé øóóä áà äàìûí õ¿÷èí ç¿éëñèéã (àìüäðàõ îð÷íû õîìñäîë, àæ àõóéí ¿éë
àæèëëàãàà, çîðèóäûí áîëîí ñàíàìñàðã¿é áàéäëààð õºíººí óñòãàõ ã.ì) èëð¿¿ëýí
òîäîðõîéëîõ îðîëäëîãî õèéëýý. Ç¿éëèéí òîî òîëãîéä ñºð㺺ð íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñ,
õîâîðäóóëæ áóé øàëòãààíûã àíõäàã÷, õî¸ðäîã÷, ãóðàâäàã÷ õýìýýí àíãèëàâ.
Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûí õóâüä àìüäðàõ îð÷íû õîìñäîë,
áîõèðäîë íü õîâîðäóóëàõ ¿íäñýí ãîë øàëòãààí áîëæ áàéíà. Àìüäðàõ îð÷íû ýâäðýëèéí
çàðèì õýëáýð, äîðîéòîë, õýñýã÷èëñýí õóâààãäàë, õîìñäîë çýðýã àíõäàã÷ áà õî¸ðäîã÷
øàëòãààíû óëìààñ òóõàéí íýã ç¿éëèéí òîî òîëãîé õîâîðäîæ áàéãàà áºãººä á¿õ ç¿éëä
îð÷íû áîõèðäîë íýãýí àäèë ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áóé íü ¿íýëãýýãýýð òîãòîîãäîâ. Èõýíõ
òîõèîëäîëä áàéãàëèéí íººöèéí îëáîðëîëò, àøèãëàëòûí óëìààñ îð÷íû õîìñäîë,
äîðîéòîë í¿¿ðëýæ áàéíà. ßëàíãóÿà õî¸ð íóòàãòíû òîî òîëãîéí òºëºâ áàéäàëä óóë
óóðõàéí ¿éëäâýðëýë íýëýýä íîöòîé íºëººëæ, àìüäðàõ îð÷íûã íü ¿ã¿é õèéí, îð÷èí
òîéðíû íóòãèéã áîõèðäóóëæ áàéíà. ¯éëäâýðëýë, àõóé, õºäºº àæ àõóéí õîã õàÿãäàë áîëîí
áóñàä ¿éë àæèëëàãààíààñ óñ áîõèðäîæ áàéíà. Ìàë÷èí àéë ºðõ óñò öýãèéã ò¿øèãëýí
íýã íóòàãò óäààí õóãàöààãààð ñýëãýýã¿é ñóóðüøñàíààð àìüäðàõ îð÷íûã äîðîéòóóëàí
õîìñäóóëæ áàéíà. Óñ áàðààäàõ ìàëûí òîî òîëãîé ºññºíººñ áàéäàë óëàì õ¿íäðýõ áîëîâ.
̺í äóëààðàë, õóð òóíàäàñíû õîìñäîë, ãàíãèéí óëìààñ óñ íàìãàðõàã ãàçðóóä õàòàæ
øèðãýí, òýíä àìüäàðäàã õî¸ð íóòàãòíóóäûã àìüäðàõ îð÷íû õîìñäîëä õ¿ðãýæ òîî òîëãîéä
íü ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ ýõýëëýý. Åð íü õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí àìüäðàõ îð÷íûã
äîðîéòóóëàõ ãîë øàëòãààíä áîõèðäîë, áýë÷ýýðèéí ýëäýâ õýëáýðèéí òàëõàãäàë, ò¿éìýð
çýðãèéã íýí òýðã¿¿íä äóðüäàõ íü ç¿éòýé.
Öàã óóðûí ººð÷ëºëòèéí çàðèì ¿éë ÿâö õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí ç¿éëèéã
õîâîðäóóëàõ ãóðàâäàã÷ øàëòãààí áîëæ áàéíà. ̺ëõºã÷äèéí ç¿éë¿¿äèéí èõýíõ íü
Ìîíãîë îðíû ºìíºä íóòãèéí ãàíäóó, õóóðàé á¿ñ íóòàãò àìüäàðäàã. Ãàíäóó õóóðàé á¿ñ
íóòãóóäàä õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû ººð÷ëºëò þìóó õ¿íèé èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãààíû àëèíûõ
íü ¿ð äàãàâàð èë¿¿òýé òóñäãèéã õàðààõàí òîãòîîãîîã¿é áàéíà.
31

36. Õ¿ñíýãò. 3. Ìîíãîë îðíû õîâîðäñîí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäàä øóóä ñºð㺺ð íºëººëæ áóé ¿íäñýí
õ¿÷èí ç¿éëñ. Àíõäàã÷ õîâîðäóóëàõ øàëòãàíûã õàð, õî¸ðäîã÷èéã ñààðàë, ãóðàâäàã÷èéã öàéâàð ñààðàë
ºí㺺ð òóñ òóñ òýìäýãëýâ.
Îð÷íû ôðàãìåíòàöè
Öàã óóðûí ººð÷ëºëò
Õîâîðäëûí çýðýã
Îð÷íû äîðîéòîë
Çîðèóäûí ýíäýë
Îð÷íû õîìñäîë
Ãýíýòèéí ýíäýë
ªðñºëäºã÷èä
Ýðëèéçæèëò
Ìýäýãäýýã¿é
Øèìýã÷èä
Áîõèðäîë
Ìàõ÷èä
ªâ÷èí
Áóñàä
Ç¿éë
Øèâýð ã¿ëìýð
Ýìçýã
Salamandrella keyserlingii
Íîãîîí áàõ
Ýìçýã
Bufo pewzowi
Ìîäíû ìýëõèé
Ýìçýã
Hyla japonica
Äîðíîäûí ìýëõèé
Ýìçýã
Rana chensinensis
Ãîâèéí ìàõèð õóðóóò ã¿ðâýë
Ýìçýã
Cyrtopodion elongatus
Ýãýë çàëàìãàéò ìîãîé
Ýìçýã
Vipera berus
32