O franquismo (1)

● O franquismo é o nome que recibe o réxime
instaurado en España polo xeneral Francisco
Franco tras a súa vitoria na Guerra Civil (1939) e
que se prolongou até 1975, cando morre, grazas á
constante represión dos seus opositores, aos
apoios das clases dirixentes e á complicidade das
potencias mundiais.
● Segúndo a evolución social e económica
diferenciamos tres etapas :
- 1939-1959 Creación do estado franquista.
Posguerra. Autarquía económica (escasez, penuria).
- 1959- 1973 Consolidación do réxime
Desarrollismo (desenvolvemento económico ) .
Tecnocracia.
- 1973-1975 Agonía do franquismo (asesinato

O CARÁCTER DO RÉXIME
FRANQUISTA
● Natureza política do franquismo é obxecto
de discusión e debate:
● Identificación co fascismo?
● Ditadura militar unipersoal?
● A ditadura franquista coincide co fascismo en
que foi un sistema antidemocrático que
pretende controlar á sociedade.
● Pódese cualificar a ditadura franquista como
ditadura persoal dun militar que tivo a súa
fundamentación ideolóxica no pensamento
conservador católico español que
incorporou elementos do fascismo.

Militar de brillantísima historia, adornado das máis excelentes virtudes da raza, o noso
Caudillo foi un don da Providencia para reunir todas as vontades e conducir a patria de
triunfo en triunfo ata rescatala das garras do marxismo e poñela no camiño da súa
futura grandeza.
Historia de España. [libro de texto do Bacharelato]. 1949.
Home de breve estatura, discurso monótono e voz afrautada, intentou ser histriónico
sen alcanzar os niveis de Hitler e Mussolini, os que seguramente superou en hipocrisía
e en capacidade insidiosa (...). Porque Franco, o Caudillo, exerceu como un tirano ao
que nunca tremeu o pulso para firmar miles de execucións en nome de Deus e a patria.
Dise que tivo "sorte". É certo (...), pero tamén "soubo" ter sorte. Desde 1926, despois
do seu ascenso ao xeneralato, Franco, o dubitativo, soubo eliminar da súa vida un
factor perigoso: a presa.
Bernat MUNIESA. Ditadura e monarquía en España. 1996.
Moitas crenzas populares respecto de Franco son falsas. Non foi o xeneral máis novo
de Europa despois de Napoleón. Non foi o valente artífice da neutralidade española na
Segunda Guerra Mundial. Non foi o arquitecto do crecemento español nos anos
sesenta. (...). As súas armas foron unha astucia instintiva, un desapiadado sangue frío
co cal dirixiu as rivalidades entre as diversas forzas do réxime, e coas que derrotaba
todos os retos que puidese presentarlle calquera (...) que fose superior a el en
intelixencia e integridade moral. As vitorias de Franco non foron as dun granbenefactor
nacional, senón as dun hábil manipulador do poder que velaba sobre todo polos seus
intereses.
Paul PRESTON. Franco, caudillo de España.
1994.

✓ Concentración de poderes
✓Totalitarismo inspirado no fascismo e no
nacismo onde se suprime a Constitución,
dereitos e liberdades, suprímense os
partidos políticos,o se permite un único
partido,onde se concentran o s grupos
políticos que apoiaban ao réxime
:Movemento Nacional
✓Suprímense os sindicatos de clase e
● Durante a Guerra civil é cando se perfilan os
trazos do novo réxime, en gran medida obra
persoal de Francisco Franco Bahamonde, xefe
supremo desde outubro de 1936:

✓ Militarismo e nacionalcatolicismo,coa
Imposición de valores castrenses e católicos
✓ Carácter unitario e centralista do Estado
Nacionaismo español.
✓ Mantemento do tradicionalismo en costumes e
símbolos (bandeira, himno...)
✓ Represión da oposición
✓Control dos medios de
comunicación
sometidos a censura

APOIOS POLÍTICOS E SOCIAIS
● APOIOS POLÍTICOS E INSTITUCIONAIS
➢O exército será o piar onde se apoie Franco para
exercer o poder .
● Aos militares correspondíalles non so a defensa do
territorio senón a seguridade e a orde pública e do
réxime fronte os seus inimigos: comunistas e
separatistas. Foi un instrumento de represión e
participou na política
ocupando cargos
importantes na
administración

➢A Falanxe Española Tradicionalista e das
XONS,encargouse de dotar ao réxime das suas
bases ideolóxicas, controlar os medios de
comunicación e subministrar boa parte dos cargos na
administración.
● A falanxe, carlistas e monárquicos, integrados no
Movemento Nacional (única formación política)e a
súa ideoloxía recollida na Lei de Principios do
Movemento
● Os principios deste son:
- o nacionalcatolicismo
- participación orgánica na vida política
- sometemento dos individuos á
grandeza da nación
- intervencionismo social do Estado
● Para velar por eles, creouse o Consello Nacional do

Aparecen outras organizacións con fins de
adoutrinamento nos valores do réxime para
lograr apoios:
- Sección Feminina
-Fronte de xuventudes(desde 1961
Organización Juvenil Española -OJE-)
-Sindicato español Universitario (SEU)
-Central Nacional Sindicalista

➢A Igrexa identificouse co réxime de tal maneira que ó
sistema político e social resultante é denominado
nacionalcatolicismo.
España converteuse nun Estado confesional católico
●Asinado o Concordato en 1953:
o Papa recoñece o goberno
de Franco e dálle o privilexio
de presentación de bispos,
ir baixo palio,
E recoñeceuno
Caudillo de España pola gracia de Deus.

● A cambio, a Igrexa obtén:
-Restitución dalgúns bens
desamortizados,exención de impostos orzamento do
culto e clero.
- Influencia no sistema educativo( dereito a
establecer seminarios e escolas, ensino obrigatorio da
relixión católica)
- competencia exclusiva en cuestións referidas ao
matrimonio e á moral pública e costumes.
● Durante os anos 60 co Concilio Vaticano II (Xoán
XXIII) prodúcense cambios na Igrexa: nova
corrente critica coa ditadura.
● En 1967 promúlgase a Lei de Liberdade
Relixiosa,

➢As organizacións católicas foron outro dos
grupos de influencia. Entre elas sobresaíron
- Asociación Católica Nacional de
Propagandistas (ACNP,organización de
segrares fundada en 1909 para formar elites
católicas que defendesen os intereses da
Igrexa)
- Opus Dei, asociación de fieis católicos
fundada por José María Escrivá de Balaguer en
1928, que se dedica ao fomento e
propagación da fe e a
moral católicas en todos
os ámbitos sociais

● A estes grupos eran aos que se lles
permitia a participación política.
● Coexistían diferentes familias ou
tendencias ideolóxicas que rivalizaban
por ter o máximo poder e
influencia(falanxistas,
carlistas,monárquicos, membros da
CEDA...)

ACTITUDES SOCIAIS
➢APOIOS
➢Élites económicas e sociais (terratenentes,
empresarios ,financeiros, comerciantes..)
● Propietarios agrícolas pequenos e medianos
do norte de España.
● PASIVIDADE
● Nas clases medias e populares
debido áo trauma da guerra civil
e á represión
predominou a
pasividade política.
● REXEITAMENTO
● So unha minoría exerceu unha oposición.

FRANCO, CAUDILLO DE ESPAÑA
● Franco concentra todos os poderes do Estado,
concedidos polos compañeiros de armas durante
a Guerra Civil (Decreto do 1/10/1936). Xefe de
Estado
Xefe de Goberno e Xeneralísimo do Exército.
● A imitación doutros ditadores recibe o
sobrenome de Caudillo de España e
considerado símbolo e encarnación da vontade
na nación española.
Ata 1967(Lei Orgánica do Estado)
, sen límites no
exercicio do poder

● No entanto existían algunhas limitacións
derivadas da formación do ditador:
● como católico, sométese á
doutrina da Igrexa
● como anticomunista, alíase
co país que lidere a loita contra
os comunistas (Alemaña, EEUU)
● Monárquico, polo que España é un reino e a
xefatura do Estado será ocupada á súa morte
por un rei designado por el.

A REPRESIÓN DOS VENCIDOS
● Ao fin da Guerra civil non supuxo o fin da violencia, senón
que se procedeu á institucionalización da represión,
contra os republicanos, sen deixar ningunha esperanza á
reconciliación.
● O 9 de febreiro de 1939 publicou a Lei de
Responsabilidades Políticas, base legal para exercer a
depuración total das persoas que tivesen colaborado coa
República.
● Lei de Represión do Comunismo e da Masonaría
(1940), a
● Lei para a Seguridade do Estado (1941) castigaba
imprecisos delitos de “traición”.
● Lei de Represión da Bandidaxe e o Terrorismo (1947),
dirixida contra os guerrilleiros (maquis).

● Modificase a Lei de vagos e maleantes
incluíndo aos homosexuais.

● Tivo lugar ademais unha depuración
sistematica de funcionarios, especialmente
maestros(ao redor de 7.000 mestres foron
encarcerados, e dous terzos do profesorado
universitario foron destituídos ou marcharon cara
ao exilio).
● Durante os primeiros anos da ditadura mantívose
un opresivo ambiente de persecución:
-vixilancia policial,
-redes de delatores,
- necesidade de recomendacións e certificados
de boa conduta,
- omnipresencia da censura.

● Moitos foron os represaliados políticos:
● Uns 50.000 executados
● Milleiros foron metidos en campos de
concentración
● Milleiros de presos hacinados nas
cárceres en pésimas condicións
hixiénicas e sanitarias o que provocou
yunha elevada mortandade(por tifus,
tuberculose..).

● A represión foi executada nos primeiros anos polo
exército, así a maioria das causas se convertían
en Consellos de guerra ata que en 1963
creouse un tribunal civil especial para a
persecución dos delitos políticos: o Tribunal de
Orde Pública (TOP).
● Unha parte considerable dos condenados foron
enviados aos Batallóns de Traballadores, para
traballar en canteiras, minas, construción de
estradas, pontes...
● As medidas represivas tiñan a intención de
exemplaridade e castigo, ademais de infundir o
terror e acalar calquera intento de disidencia.
● Estas medidas contra os vencidos estaban

UNHA LONGA POSGUERRA 1939-1959
● Os problemas e dificultades xerais despois
dun período de guerra, en España
sumouse o illamento da comunidade
internacional.

ANOS DA SEGUNDA GUERRA MUNDIAL
1939-1945
● A pesar da neutralidade do goberno franquista, a
través do cuñado de Franco, o filo nazi Serrano
Súñer, aproxímase ás potencias do Èixe.
● Alemaña e Italia baraxan a posibilidade da entrada
de España no conflicto.

● Entrevista de Hendaya con Hitler: 23-10-1940.
Negóciase a participación de España na IIGM a
cambio de concesións territoriais:
- Hitler demanda unha das Illas Canarias como
base alemá
- Franco reclama Xibraltar, Marrocos e Guinea
(Francia)

● Iniciada a guerra, España
declárase neutral pero tras
as grandes vitorias do Eixe
en 1940, cambia o status a
non belixerante.
● Pero oferceu axuda
● España exportaba clandestinamente wolframio
a Alemaña

● Tras a invasión da URSS, España envía á División Azul,
voluntarios mandados por Muñoz Grandes e Esteban
Infantes.
● Case dous mil membros da División Azul quedan na
Fronte do Leste formando a Lexión Española ata o 44.
Outros quedaron ata o final da guerra, integrando incluso
as SS.
● En 1943, ante as vitorias aliadas, Franco cambia

● Coa derrota de Alemaña en 1945 o
réxime distanciase do fascismo.
● Presentase como un réxime católico,
conservador e anticomunista.
● Isto implicou a marxinación do
falanxismo mais radical dos postos
mais relevantes e dos aspectos mais
claramente fascistas.
https://www.youtube.com/watch?v=NXQMYZaB9Qg

O ILLAMENTO INTERNACIONAL 1945-1951
● Na Conferencia de Potsdam, Stalin intenta
provocar a caída do réxime franquista, pero
Churchill négase, xa que defendía a non
intervención nos asuntos españois.
● Debido ao réxime ditatorial, España non é
aceptada na ONU e os países membros
rompen relacións diplomáticas (resolucións
de 1946).
● Nos anos seguintes España foi expulsada de
varios organismos internacionais.

● Non recibiu
axudas e
quedou
excluída do
Plan
Marschall e
da OTAN

Só recibe apoio de Portugal e de varias
nacións de América Latina, sobre todo a
Arxentina de Perón.

A Guerra Fria e o Franquismo
● Desde 1947, co inicio da Guerra Fría, e a
configuración de dous bloques antagónicos
( URSS- EUA) cambio de situación.
● España é anticomunista,os EUA e os países
occidentais contaban asícun bo aliado:
- Francia abre fronteiras(1948)
- EEUU manda axuda económica(1949)
- a ONU autoriza aos membros a reiniciar as
relacións diplomáticas (1950)
- España é de novo admitida nos organismos
internacionais que a expulsaran.

O PROCESO DE INSTITUCIONALIZACIÓN:
AS LEIS FUNDAMENTAIS.
● O réxime franquista foise dotando dun
ordenamento xurídico e institucional
bastante amplo e complexo, mediante a
promulgación dunha serie de leis básicas
de organización do Estado, sucedáneo
de Constitución, coñecidas como Leis
Fundamentais. Inspiradas nos principios
organizativos e ideolóxicos do fascismo e
do tradicionalismo, regulamentaban
diversos ámbitos da vida política
española.

LEIS FUNDAMENTAIS
Principios ideolóxicos
● 1938 FORO DO TRABALLO Organiza as
relacións no ámbito laboral e establece os
fundamentos sobre os que organiza a
economía.Inspirado no modelo fascista italiano.
● Recollia melloras das condicións dos
traballadores: descanso dominical e
festividades relixiosas e civís, vacacións anuais
retribuídas, subsidio familiar, seguros sociais de
enfermidade, vellez, invalidez e maternidade

O SINDICATO VERTICAL
● 1940 LEI DE UNIDADE SINDICAL Organiza
os sindicatos verticáis
● Organízase segundo modelos fascistas:
Declarados ilegais todos os sindicatos, os
traballadores quedan encadrados en
corporacións verticais nas que están
incluídos de modo xerárquico os patróns e os
obreiros baixo a supervisión do Ministerio
deTraballo.

● Estruturabanse arredor da esfera
campesiña, a artesanal-industrial e a
marítima, subdivididas segundo a actividade
concreta que desenvolveran
(téxtil,alimentación..).
● Todas formaban a Organización Sindical
do Movemento, co obxectivo de facer
desaparecer a loita de clases característica
dos réximes capitalistas e liberais e evitar a
conflitividade social.

Foro do Traballo. 9 de marzo de 1938.
I.3. O dereito de traballar é consecuencia do deber imposto ao home por
Deus, para o cumprimento dos seus fins individuais e a prosperidade e
grandeza da Patria.
I.4. O Estado valora e exalta o traballo (...) e protéxeo coa forza da lei (...).
I.8. Todos os españois teñen dereito ao traballo (...).
II.1. O Estado (...) limitará convenientemente a duración da xornada para
que non sexa excesiva (...). En especial prohibirá o traballo nocturno das
mulleres e nenos (...).
II.4. Declarada festa nacional o 18 de xullo, iniciación do Glorioso
Alzamento, será considerado ademais como festa de Exaltación do
Traballo.
II.5. Todo traballador terá dereito a unhas vacacións anuais retribuídas
(...).
XI.4. En xeral o Estado non será empresario, senón cando falte a
iniciativa privada ou o esixan os intereses superiores da nación.
XIII.3. O sindicato vertical é unha corporación de dereito público que se
constitúe pola integración nun organismo unitario de todos os elementos
que consagran as súas actividades ao cumprimento do proceso
económico, dentro dun determinado servizo ou rama da produción,
ordenado xerarquicamente baixo a dirección do Estado.

● 1945 FORO DOS ESPAÑOIS Aparente
declaración de dereitos e deberes ,os
dereitos non estaban garantidos na práctica.
● 1958 LEI DE PRINCIPIOS DO MOVEMENTO
Establecíaos principios inmutables e
permanentes do réxime:unidade de
España,condicións de reino católico, unidades
sociais: familia,o municipio,os sindicatos.

Lei fundamental de Principios do Movemento Nacional. 17 de maio de 1958.
I. España é unha unidade de destino no universal (...).
II. A nación española considera como timbre de honor o acatamento á Lei de Deus,
segundo a doutrina da Santa Igrexa Católica, Apostólica e Romana,única verdadeira e
fe inseparable da conciencia nacional, que inspirará a súa lexislación. (...)
IV. A unidade entre os homes e as terras de España é intanxible. A integridade da
Patria e a súa independencia son esixencias supremas da comunidade(...).
V. A comunidade nacional fúndase no home, como portador de valores eternos, e na
familia como base da vida social; pero os intereses individuais e colectivos deben estar
sometidos ao ben común da Nación, constituída polas xeracións pasadas, presentes e
futuras (...).
VI. As entidades naturais da vida social, familia, municipio e sindicato, son estruturas
básicas da comunidade nacional.
VII. O pobo español (...) constitúe o Estado Nacional. A súa forma política é (...) a
Monarquía tradicional, católica, social e representativa.
VIII. O carácter representativo da orde política é principio básico das nosas institucións
públicas. A participación do pobo nas tarefas lexislativas (...) levarase a cabo a través
da familia, o municipio e o sindicato e demais entidades con representación orgánica
que a este fin recoñezan as leis.
X. Recoñécese o traballo como orixe de xerarquía, deber e honor dos españois, e a
propiedade privada en todas as súas formas como dereito supeditado á súa función
social. A iniciativa privada, fundamento da actividade económica, deberá ser
estimulada, encauzada e, no seu caso, suplida pola acción do Estado.

● 1942 LEI DE CORTES definidas como “órgano superior
de participación do pobo nas tarefas do Estado». con
función deliberante e consultiva. Estaban sometidas polo
poder
As cortes franquistas debía asesorar a Franco na
elaboración das leis, estaban formadas polos procuradores:
- natos: por razón do seu cargo (membros do Goberno,
rectores de Universidade,alcaldes, presidentes do Tribunal
Supremo civil e militar...) en representación
dos Colexios Profesionais, organizacións sindicais e
administración local.
- designados: membros das
xerarquías eclesiástica, militar e
civil ou nomeados por Franco
segundo os servizos prestados a
España
- electivos : elixidos mediante
sufraxio polos cabezas de familia.

● 1945 LEI DE REFERENDO Os españois
podían ser consultados
individualmente en forma de plebiscito nacional
leis que decidía Franco. Permitía a
participación a todos os homes e mulleres
maiores de 21 anos,si o consideraba Franco,
este referendo foi empregado para aprobar a
Lei de sucesión e a Lei Orgánica do Estado.

UN REINO SEN REI
● A LEI DE SUCESIÓNDE 1947 definía a España
como un reino, pero Franco confirmado como xefe
vitalicio do Estado se reserva o dereito de nomear
sucesor.
● polo tanto sen rei mentres Franco vivise.
● Franco defendía unha monarquía inspirada nos
principios do novo réxime.
● Xoan de Borbón defendía unha
monarquía constitucional e
calificaba o réxime franquista
de totalitarismo.
● (Manifesto de Lausana de 1945).

● Os enfrontamentos
levaron a
Franco a nomear
sucesor ao
seu fillo Xoán Carlos

DEMOCRACIA ORGÁNICA
● 1967 LEI ORGÁNICA DO ESTADO introduce
novos dereitos e limita minimamente o poder
de Franco
● A través dun sistema de sufraxio aínda moi
restritivo, cada cabeza de familia vota para
elixir a dous procuradores por provincia.
● Na práctica os cambios foron mínimos e as
Cortes seguen aprobando sen discusión as leis
propostas polo Goberno.

● O sistema político franquista foi denominado
polos seus artífices como democracia
orgánica, un peculiar sistema de difícil
definición, esencialmente autoritario, pero que
se foi amoldando ás esixencias
democratizadoras das organizacións
internacionais para que España entrase a
formar parte de moitas delas
● A participación política realizábase a través
dos seus órganos naturais e básicos: a familia,
o concello e o sindicato. ). Estos serán os que
elexirán ós membros (procuradores) dunhas
Cortes consultivas (1942) que refrendarán as
leis propostas polos gobernos de Franco.

DA AUTARQUIA ECONÓMICA AOS INICIOS DA
LIBERALIZACIÓN
● O PERÍODO AUTÁRQUICO 1939-1950
● A política económica de posguerra inspirada nos
fascismos europeos estaba caracterizada pola
autarquía e a intervención estatal para lograr a
autosuficiencia económica e non depender do
exterior.
● As transaccións comerciais estaban fortemente
intervidas polo Estado
● Impúlsase a produción interior e dificúltanse as
importacións coa imposición de aranceis moi
elevados. O resultado foi o encarecemento e
desabastecemento dos produtos que se debían
importar(petroleo, materias primas,..)

● Industria. Créase o INI Instituto Nacional de
Industria en 1941 para controlar a produción nos
sectores industriais básicos.
● Fomento da industria especialmente en sectores
considerados estratéxicos, favorecendo a
creación de empresas públicas, priorizándose
os sectores vinculados a defensa militar
,construción naval, siderúrxia, hidrocarburos,
vehículos de transporte )
● Creanse así empresas como : Iberia, Endesa,
Renfe, Ensidesa,... Recibían unha constante
axuda estatal pese á súa escasa rendibilidade.
● A dependencia tecnolóxica do estranxeiro
impide reducir as importacións.

● Na agricultura descende a produción por
escaseza de fertilizantes, falta de maquinaria e a
baixada dos prezos oficiais dos produtos de
primeira necesidade.Os agricultores tiñan que
entregar a produción, a un prezo fixado ao
Estado,quen se encargaba de vendelo ao
consumidor tamén a un prezo regulado.
● O Servizo de Reforma Social da Terra segue a
contrarreforma agraria iniciada xa durante a
Guerra.
● Créase o Instituto Nacional de Colonización
para explotar novas terras e para evitar a
excesiva parcelación.
● En 1952 aprobase a Lei de Concentración
Parcelaria con escasos resultados.

● Transportes: nacionalización da Rede de
Ferrocarrís de Via Ancha (o FEVE queda
en mans privadas)e a creación da Rede
Nacional de Ferrocarrís Españois RENFE.
Pero non se moderniza o sector.

● A competencia da estrada era reducida
debido á escaseza de vehículos e
combustible

● As consecuencias desta política
autárquica foi o estancamento
económico.
● Producíronse deficiencias en todos os
sectores:
● Unha agricultura moi pouco produtiva;
● Unha industria obsoleta e de escasa
calidade
● Escaseza de capitais, tecnoloxía, materias
primas industriais e fontes de enerxía.
● Redución do mercado interno, forte déficit
co exterior...

● A poboación padeceu a carestía e escaseza
de bens de consumo,. O desabastecemento,
obrigou ao racionamento dos produtos de
primeira necesidade, que se distribuían
mediante cartillas de racionamento.

● E ao mercado
negro (estraperlo)

RECOÑECEMENTO INTERNACIONAL 1951-59
● As dificultades políticas e económicas,
unidas á necesidade de achegarse ás
potencias, occidentais, fixo que o
franquismo suavizara os trazos máis
coincidentes co fascismo e remodelara o seu
goberno.
● Abrese unha etapa política caracterizada
polo nacionalcatolicismo, dandose un
maior peso aos grupos católicos en
detrimento dos falanxistas.

● Sinatura do Concordato coa Santa
Sede (27/8/1953). Renovación do
Concordato anterior
● Pacto con EEUU: cesión das bases de
Morón (Sevilla), Rota (Cádiz), Zaragoza e
Torrexón a cambio de axuda económica.
● Admisión na ONU en 1955. Ingresa
tamén no Banco Mundial e no FMI.
● 1959 visita do secretario de exteriores de
EEUU Eisenhower a Madrid
● España recoñece por presión da ONU e
Francia, a independencia de
Marrocos(1956)

Franco e Eisenhower en la base de Torrejón
durante a visita do presidente de EEUU a
España en 1959.

UNIDADE DA PATRIA E
CENTRALISMO
● Todos os territorios españois formaban unha
unidade única e indivisible, rexida por un poder
central.
● As institucións autonómicas foron suprimidas e
reprimidas as particularidades(lingua..), só permitidas
a través do folclore.
● Administración local sometida ao goberno central,
que nomea directamente aos alcaldes dos concellos
con máis de 10 mil habitantes.
● Os valores e modelos son os de Castela e o idioma
permitido o castelán.
● Defensa dos que se consideraban valores históricos
tradicionais de España e exaltación (acrítica e
deformada) das glorias da historia de España: a

LIMITACIÓN DOS DEREITOS INDIVIDUAIS
● O réxime franquista limitou e subordinou os dereitos
individuais á lealdade a Franco e ao respecto aos
principios fundamentais. En 1945 o Foro dos
Españois: decreta os dereitos e deberes dos
españois.
● Deberes: fidelidade á patria, lealdade a Franco,
obediencia ás leis fundamentais, servizo militar
obrigatorio, pagar tributos, alimentar aos fillos,
manter a unidade espiritual e nacional da patria
● Dereitos: liberdade de opinión, de residencia, de
reunión, de asociación, á educación, ... Pero todos
supeditados ao mantemento dos principios
fundamentais do réxime, polo que é imposible o seu

Todas as manifestacións do pensamento
foron controladas e tentouse educar nas
escolas no Espírito Nacional, ideas e
valores defendidos polo réxime.
A educación se separaba por sexos e era
diferente a das nenas ca dos nenos.

● Ademais o franquismo impuxo unha censura
férrea na liberdade de opinión e prensa, artística
e cultural.
Impúxose o culto a
Franco, que será
ensalzado polas
publicacións e medios
de propaganda oficial

A SUBORDINACIÓN DA MULLER
●A familia é considerada a base da
sociedade, protexida polo Estado e, dacordo
coa moral católica, é un matrimonio
relixioso e indisoluble co fin de procrear fillos.
●Cada membro ten unha finalidade, sendo o
home o encargado dos recursos e a muller do
coidado da casa e dos fillos.

A Sección Feminina (1934),presidida por Pilar
Primo de Rivera, potencia o modelo feminino
caracterizado pola pasividade política e a
nula participación pública,
porque o único que lle
corresponde facer por natureza
é coidar da casa e dos fillos.
Deseñou unha educación especificamente
feminina para formar amas de casa (Fogar,Cociña,
Corte e Confección...).
Para o adoutrinamento créase o Servizo Social, con
formación teórica e prestación obrigatoria de traballos
sociais durante seis meses

A partir dos anos 60 os cambios
económicos introducen
modificacións na actitude con
respecto ás mulleres: incorporación á
educación superior, ao traballo
remunerado fóra do fogar, pero non
hai equiparación ao home, seguindo
as mulleres sometidas aos pais e
maridos.

A OPOSICIÓN
Desde un principio constituíronse
movementos de resistencia e de
oposición á ditadura
Na primeira fase caracterizáronse pola súa
fragmentación e escasa efectividade,
A partir dos anos 60 as forzas de
oposición a Franco se recompoñen
A oposiciónse manifestou en dous ámbitos:
A oposición no exterior
A resistencia no interior

A oposición exterior
Os Exiliados, mais de 400.00 persoas
comprometidas coa República marcharon, parte
deles a Francia, onde foron internados en
campos de refuxiados. Coa invasión alemá de
1940, uns 13 mil son trasladados a campos de
concentración onde só sobreviven apenas
dous mil, ou devoltos a España, onde son
executados. Outros, enrolados no exército
francés.
Outros moitos refuxiáronse en México, onde
perviviron as institucións da República ate 1977,
e outros exiliaronse na URSS.

No exilio desenvolveuse unha importante
oposición antifranquista, e as institucións
republicanas seguiron funcionando.
A maioría das organizacións políticas e
sindicais mantiveron as suas organizacións.
A oposición maniféstase desde o ambito
político e cultural con manifestacións
públicas e escritos.
Pero as discrepancias entre as diferentes
forzas no exilio, dificultaron a creación de
plataformas unitarias e a elaboración de
programas de acción comúns para loitar contra
o franquismo.

A resistencia no interior
● Tras a guerra os partidos republicanos quedaron
desarticulados. A súa reconstrución foi lenta e
dificultosa. O PCE foi o que conseguiu manter
certa actividade na clandestinidade.
● Entre 1939 ata 1944 actúan os guerrilleiros:
grupos e partidos deciden empregar a loita
armada como forma de protesta. , son os
maquis ou fuxidos. Actuaban en zonas de
montaña pero tamén en cidades como Madrid
ou Barcelona.
● Ante a inminente caída do nazismo en Europa e
a posibilidade de desestabilización do
franquismo, en 1944 promoveuse un intento de
insurrección armada. A acción máis importante
foi a invasión do Val de Arán, dirixida polo
PCE, pero fracasou.

Entre 1944 e 1952 a guerrilla foi moi activa en
Asturias, León, o Sistema Ibérico, Andalucía e
Galicia (uns 10000).
Benigno Andrade García (Foucellas)
foi o máis emblemático.
O último, Piloto, morreu 1965.
● A dura represión e a falta de axuda exterior
contribuiu ao fracaso da loita armada.
● A partir de 1950, as consignas dos partidos
chegadas
desde Francia marcan o abandono da
loita armada.

Alí onde había homes perseguidos que se viron na necesidade de
fuxir, fixérono antes de caer de novo na cadea ou ante un pelotón de
execución.
Marcharon así ao monte homes de tódalas tendencias, socialistas,
anarquistas, algúns católicos e, sobre todo, numerosos militantes
comunistas (...).
Ao principio as nosas accións tiñan un carácter case exclusivamente
de fuxidos que se moven organizadamente buscando puntos de
apoio, falando
coas xentes da necesidade de crear o movemento guerrilleiro.
Eramos os fuxidos, os escapados, como nos chamaba o pobo. E
nesa época, no momento máis agudo da represión franquista,
tivemos sempre o apoio abnegado, silencioso e incondicional do
pobo. Aqueles homes que nas aldeas nos axudaban sabían
perfectamente ao que se expoñían e, sen embargo, non vacilaban en
acollernos.
Testemuño de Francisco Rey Balbís, Moncho [xefe da Agrupación Guerrilleira de
Galicia]. (En Santiago ALVAREZ. Memoria da guerrilla. 1991).

● Entre 1944 e 1947. Ante a derrota dos
países do Eixe,e a posible intervención
aliada en España, promoveu plataformas
unitarias entre as forzas opositoras.
● En 1944, os sectores monarquicos
democráticos organizaronse arredor de Don
Juan de Borbón, creouse a Alianza
nacional de Forzas Democráticas,
integrada por socialistas,republicanos e
algúns cenetistas.
● Entre 1948 e 1951.A consolidación da
ditadura e a represión da resistencia no
interior desmoraliza á oposición.

● A finais da década dos 40 comeza a rexurdir un
tímido movemento de protesta protagonizado
polas clases traballadoras.
● Sectores obreiros católicos comezan a
expoñer reivindicacións sociais e laborais
como a HOAC (Irmandade de obreiros de Acción
católica)
● Producíronse conflictos laborais nos sectores
téxtil,químico, naval e metalurxicoEn 1946 tivo
lugar unha primeira folga xeral no País Vasco.
● Outros movementos importantes se deron en
Barcelona coa folga de tranvías en 1951 e en
1958 en Asturias.

● O PCE abandonou a loita armada en 1948 e
centrouse na acción política clandestina no
interior do pais co obxectivo de recompoñer a
súa organización interna e aumentar a súa
influencia nos traballadores.
● Desenvolveuse tamén un importante
movemento estudiantil que se opoñía ao
sindicato oficial de estudantes(SEU). As
manifestacións máis significativas se produciron
nas universidades de Madrid(1956) e
Barcelona(1958).
● A pesar da dura represión
o movemento foise espallando
a outras universidades.

A ditadura franquista: o gran
desenvolvemento 1959-1975

OS INICIOS DA LIBERALIZACIÓN 1950-59
● A inicios dos anos 50 produciuse unha leve
recuperación económica contribuíron dous
factores:
- Boas colleitas que xeran excedentes
agrícolas que permiten suprimir o racionamento
- Acordos con EEUU: importacións de
combustible, materias primas, fontes de enerxía,
divisas e bens de equipo.
Isto tivo como consecuencia a desaparición do
mercado negro; estabilización dos prezos; inicio do
proceso de modernización no campo; impulso ao
proceso industrializador; aumento dos intercambios

Exemplo do impulso industrializador foi a
Creación da SEAT (Sociedade Española de
Automóbiles de Turismo) que fabricou do
biscúter.

● Pero a prosperidade era só aparente, o sistema
económico español demandaba reformas máis
profundas.
● Na remodelación do Goberno realizada en febreiro
de 1957 entraron como ministros homes
procedentes da institución católica Opus Dei, os
chamados tecnócratas.
● Con eles iniciaríase unha
reorientación da
política económica,
baseada no abandono
da autarquía,
na liberalización interior
e na apertura aos
investimentos
extranxeiros.

DESENVOLVEMENTO ECONÓMICO.
INMOBILISMO POLÍTICO 1959-1973
Problemas derivados da autarquía: inflación
incontrolada, déficit co exterior,escaseza de
materias primas industriais e fontes de enerxía,
evidenciaban a necesidade dun cambio.
A axuda dos organismos internacionais(OCDE e
FMI), supuxo a aceptación de medidas
correctoras para acabar coa autarquía e a política
dirixista.
A nova orientación quedou plasmada no Plan de
Estabilización de 1959: reformas realizadas
polos tecnócratas, apoiadas polo FMI, co
obxectivo de establecer un modelo económico
baseado la liberalización económica.

Para conseguir ese obxectivo se produce
- Flexibilización a economía: liberalización de
prezos, supresión de intervencionismo estatal ,
restablecemento da libre competencia, reaxuste
da política laboral (salario vinculado á
produtividade)
- liberalización dos intercambios comerciais e
os investimentos estranxeiros: eliminanse os
obstáculos á entrada de capitais e mercadorías e
devaluase a peseta para favorecer as
exportacións.
- Para reducir a inflación, eleváronse os tipos de
xuros, limitanse os créditos e conxélanse os
salarios.
- Reforma fiscal para reducir o déficit público.

PLANOS DE DESENVOLVEMENTO ECONÓMICO E
SOCIAL
● Entre 1960 e 1973 produciuse un gran
desenvolvemento económico grazas ás
reformas establecidas nos Planos de
Desenvolvemento Económico e Social, o
“milagre español”, o que os historiadores
denominan a fase do desarrollismo , baseado
sobre todo no incremento do sector industrial
e de servizos, e propiciou unha profunda
transformación da sociedade española.
● Os planos foron tres:
I 1964-67
II 1968-71
III 1972-75

OBXECTIVOS:
- aumentar o crecemento do produto nacional
- alcanzar o pleno emprego
- potenciar a integración da economía española
na mundial
- lograr unha distribución máis equitativa da
renda
- flexibilizar o sistema económico
Para controlar o seu funcionamentocreouse
unha Comisaría do Plan de
Desenvolvemento presidida por Laureano
López Rodó

Para corrixir desequilibrios territoriais créanse
os Polos de Desenvolvemento e Promoción
Industrial, potenciando novas industrias con
exencións fiscais, terreo industrial barato,
subvencións para a súa instalación...
no I Vigo, A Coruña, Valladolid..;
no II Oviedo, Córdoba..Localidades sen
apenas industria.
Experimentaron tamén un notable crecemento
as infraestruturas e os servizos sociais.

Complemento dos polos foron as Grandes
Áreas, creadas tamén para corrixir
desequilibrios

● O sector industrial experimentou un
enorme crecemento grazas á mellora da
produtividade industrial, á importación de
maquinaria e tecnoóxía, o investimento
extranxeiro e os baixos custes salariais.
- As industrias de base foron moi
beneficiadas(siderurxia, metalurxia)
- Refinarías de petróleo
- mantense a minería de carbón aínda
que non é rendible
- potenciación da hidroeléctrica coa
construción de encoros.

Os bens de consumo creceron
considerablemente(electrodomésticos ,
téxtil,calzado, mobles.. e sobre todo o
sector do automobil (SEAT comod
600..).

● OUTROS SECTORES ECONÓMICOS
Agricultura: Entra en crise a agricultura tradicional de cereal
de escasa produtividade. Aumenta a demanda de productos
hortofrutícolas e os seus cultivos.
-Aumenta a demanda de produtos gandeiros, aumenta a
gandería de vacún pero retrocede a lanar.
-Aumenta a mecanización e introdución de novas técnicas e
avances (fertilizantes...) Isto provocou o éxodo rural
O sector servizos experimenta un gran crecemento como
resultado do proceso de urbanización e do aumento do
comercio.
- Construción: enorme auxe polo ritmo do crecemento
urbano e as novas áreas urbanizadas na costa para atraer o
turismo.
- A necesidade de financiamento estimulou o crecemento da
banca
- Construción de estradas e primeiras autoestradas

A fraxilidade do modelo económico
● Pero os planos de Desenvolvemento non deron o
resultado previsto: non reduciron os desequilibrios
sociais ou interrexionais. Logrouse unha grande
expansión da pequena e mediana industria, pero a maior
parte das grandes empresas que se crearon foron de
multinacionais estranxeiras. Marxinouse o sector
agrícola.
● Balanza comercial mantívose negativa, polas
importacións de material para a industria e a
dependencia tecnolóxica e financeira do exterior
● Falta de recursos públicos, por non facer unha reforma
fiscal progresiva.
● O dinamismo económico español dos anos 60
beneficiouse da conxuntura económica europea.
● Non foi capaz de absorber o excedente de man de obra ,
o que orixinou un forte incremento da emigración.

● O crecemento económico debeuse en gran
parte as remesas dos emigrantes,
● ingresos xerados polo turismo e o
elevado investimento estranxeiro.

● CONSECUENCIAS DA EXPANSIÓN ECONÓMICA.
● Aparición de diversos problemas e escándalos (o
caso MATESA , fraude que implicaba ao goberno).
● Forte degradación medioambiental: contaminación,
especulación salvaxe, urbanización incontrolada,
chabolismo, feísmo.

os cambios demográficos
● A poboación española experimentou
importantes cambios:
- Incremento da taxa de
natalidade(fomento da natalidade, baby boom)
e descenso da mortalidade
- Aumento da poboación
- Redución da poboación activa agraria e
incremento da industrial e de servizos.
● Redistribución da poboación: migracións
interiores campo-cidade (éxodo rural) e
aceleración do proceso de urbanización
(Madrid, Barcelona).

OS CAMBIOS SOCIAIS E CULTURAIS
● Profunda transformación da poboación
activa, que se aproximou aos estándares
dun país desenvolvido: descenso da
poboación activa na agricultura e notable
incremento dos efectivos da industria e dos
servizos.
● Aumento do poder adquisitivo
● Transformacións dos
costumes e da vida cotiá
● Melloras alimenticias
● Inicio viaxes de vacacións

● Mellora da hixiene e a saúde, xeneralización da
Seguridade Social.
● Maiores posibilidades de posuir vivenda
en propiedade (vivendas protexidas)
● Mellora do nivel de alfabetización
(Lei Xeral de educación de 1970).
● A chegada de turistas e os medios de comunicación
modernización da sociedade cambios na moda.
● Concilio Vaticano II provoca cambios no clero que se
aproxima aos seu fregueses(curas obreiros). Se procede
tamén á renovación da xerarquía e o cardenal Tarancón
do sector reformista se porá ao frente da Conferencia
Episcopal
● Cambios na estrutura social. Aumento das clases medias.
Progresiva incorporación da muller ao traballo. Comezo de
alteración da familia tradicional.

NO ASPECTO CULTURAL a Lei de
Prensa e imprenta de 1966 que
promoveu o ministro de información e
Turismo Manuel Fraga
Iribarne,flexibilizou a censura
cinematográfica e editorial(publicación de
revistas, xornais e libros ate entonces
prohibidos)

REORGANIZACIÓN DA OPOSICIÓN
● A partir dos anos 60 intensifícase a oposición ao
franquismo.
● A UNIVERSIDADE
● Baixo a influencia do Maio do 68.
● Primeiras manifestacións de
protesta en 1956 para conseguir un sindicato de
estudantes democrático.
✓ O Goberno considera as protestas como un
problema de orde pública e desata unha forte
represión con
detencións, suspensión das clases,
expedientes, expulsión de profesores..
(Tierno Galván, Aranguren..).

● O MOVEMENTO OBREIRO
● A partir dos anos 60 multiplicanse as folgas polas
melloras salariais, redución da xornada laboral,
solidariedade cos compañeiros detidos ou
sancionados... Aparecen na clandestinidade o que
serán a xerme de Comisións Obreiras CCOO,que
aproveitan a estrutura do sindicato vertical para
chegar aos obreiros.
● 1962-63 primeiros conflitos graves en Asturias,
Cataluña e País Vasco.
● A represión estimula a filiación
e a votación nas eleccións
sindicais clandestinas aos
candidatos da UXT e CCOO
e outros grupos.

● En Ferrol, o 10 de marzo de 1972, nun
enfrontamento coas forzas da orde,foron feridos
máis de 20 obreiros. Amador Rey e Daniel Niebla
resultaron mortos por disparos da policía.
● As manifestacións de repulsa e as folgas
esténdense por toda Galicia(folga en Citroën en
Vigo) e mesmo a Igrexa manifestouse a favor do
diálogo entre Goberno e obreiros.

● A IGREXA
Os cambios do Concilio Vaticano II modifican o
comportamento de parte do clero, que asina un
documento (desautorizado pola xerarquía) no
que denuncia a conivencia coa ditadura.
En 1973 a Asemblea dos bispos presentan unha
resolución na que solicitan o perdón por non
colaborar na reconciliación despois da Guerra Civil,
a revisión do Concordato de 1953 e a separación
entre Igrexa e Estado.Non foi aprobada por falta de
apoios.
En moitos lugares aparecen movementos católicos
entre a xuventude e os obreiros (Irmandade Obreira
de Acción Católica).

● A OPOSICIÓN POLÍTICA
● ETA .1959 fundouse ETA (Euskadi Ta
Askatasuna, País Vasco e Liberdade),forma
radicalizada do nacionalismo vasco,ate entón
dominado polo PNV, a partir das xuventudes do
partido e do grupo estudantil Ekin: “organización
clandestina revolucionaria que defende a loita
armada como medio de conseguir a
independencia de Euskadi”.
● Primeiros asasinatos en 1968:
José Aurelio Pardines Arcay,
garda civil galego(Malpica) e mais tarde o
xefe da Brigada Social de
Guipúscoa,
Melitón Manzanas.

● O réxime reaccionou restablecendo a Lei de
Represión da bandidaxe e o terrorismo
[1947], pola que pasaban a xurisdición militar
todos os delitos de carácter sociopolítico, e
estableceu de forma habitual o estado de
excepción.
● Aumento da oposición vasca sobre todo a
partir do Proceso de Burgos en 1970, no que
son xulgadas por pertenza a ETA e asasinato
de 3 persoas 16 militantes, que 9 son
condenados a morte (conmutadas por
presións internacionais, incluída a do Papa
Paulo VI).

● A OPOSICIÓN POLÍTICA
DEMOCRÁTICA :
O Partido Comunista de España dirixido
por Dolores Ibárruri e Santiago Carrillo.
tiña forte presenza nos movementos de
masas e sera mais activo na loita.
O Partido socialista Obreiro Español,
con menor presenza , estivo condicionado
polas loitas internas entre a dirección no
exilio e a militancia interior.
Dentro do propio réxime tamén se
perfilou unha oposición moderada(Dionisio
Ridruejo, Joaquín Ruíz Giménez.)

Múnic xuño 1962, ten lugar o Congreso do
Movemento Europeo:.Organiza o intelectual
Salvador de Madariaga, exiliado e presidente da
Internacional Liberal.
A oposición democrática fai unha declaración
sobre España e manifestase o desexo común
de instaurar un sistema político democrático.
A prensa de Franco cualifica o congreso como o
Contubernio de Múnic. Ao seu regreso ao
país moitos asistentes foron confinados ou
tiveron que
exiliarse.

AS RELACIÓNS CO EXTERIOR
- Comunidades europeas: en 1962 solicitan o ingreso na CEE pero non
é
admitida por non ser un réxime democrático. Só consegue un tratado
comercial preferencial en 1970
- Problemas con Marrocos: 1956 independízase o protectorado
marroquí
cumprindo as resolucións da ONU. Tras varios enfrontamentos, Sidi Ifni e
cabo Xubi son entregados a Marrocos en 1969
- Guinea Ecuatorial: colonia explotada economicamente de modo
intensivo e
provincia desde os anos 20. En 1968 o Goberno concede a
independencia tras a celebración dun referendo
- Xibraltar: A Asemblea da ONU resolve o conflito a favor de España
recomendando a descolonización do territorio. A negativa dos británicos
levou ao peche da fronteira.
- EEUU: renovación no 63 dos acordos do 53. En 1966 accidente de
Palomares (Almería). A perda dunha bomba atómica viola os acordos
bilaterais

A AGONÍA DO FRANQUISMO 1972-1975
● CRISE POLÍTICA
● 1973 Franco cede a presidencia do Goberno ao almirante
Carrero Blanco, home da súa confianza e continuísta do
réxime, pertencente ao sector máis ultra, que se opuñan a
calquer transformación, o bunker.
● Pero o 20 de decembro
Prodúcese a
morte de Carrero Blanco:
Operación Ogro,
atentado de ETA.
Afecta a Franco e ao réxime
, que perde ao seu sucesor
e principal defensor do inmobilismo.

: ● Goberno de Arias Navarro: novo presidente do
Goberno ,antigo ministro de Gobernación, sen
programa, sen equipo, franquista da liña dura.
En febreiro do 74 presentou un programa que
anunciaba unha serie de reformas, Espírito do
12 de febreiro, batería de reformas con
maior liberdade de prensa,
elección de alcaldes e creación
de asociacións políticas,
nunca chegan a poñerse en
práctica.

INCREMENTO DAS FORZAS DA
OPOSICIÓN
A OPOSICIÓN NO INTERIOR
Disidencias política: tras a morte de Carrero,
oposición incluso entre sectores fieis ao franquismo.
Políticos e intelectuais, co espírito do 12 de febreiro,
forman o grupo Tácito, do que sairán futuros
ministros de Suárez.
- Igrexa: aumenta as críticas e o distanciamento
- Exército: Unión Militar Democrática, organización
fundada en agosto de 1974. Defende que os militares
non sexan un obstáculo para a democracia.
- Obreiros e universitarios: intensificación de folgas,
manifestacións...

• Actividade terrorista: ETA, FRAP, GRAPO.
O réxime non cede.
• En marzo 1974 é executado
Salvador Puig Antich,
anarquista catalán,
o que orixina condenas
internacionais do réxime.
En 1975 amplíase a aplicación da pena de morte coa
nova lei antiterrorista.
● As peticións de clemencia chegadas de todas
partes non foron escoitadas.

● A OPOSICIÓN NO EXTERIOR
En xullo de 1974, a iniciativa de Carrillo, lider
do PCE constitúese en París a Xunta
Democrática e en xuño de 1975 a
Plataforma de Converxencia Democrática,
liderada polo PSOE.
Os contactos entre ambas dan como
resultado a Plataxunta en outubro do 75. Ao
mesmo tempo, o PSOE, no congreso de
Suresnes(Francia), elixía a Filipe González
como secretario xeral, dando por zanxada a
crise entre os militantes históricos no exilio e
os renovados ou afiliados do interior.

OS PROBLEMAS EXTERIORES: A MARCHA
VERDE
● España conserva a colonia do Sáhara occidental. En
1973 o Goberno promete un referendo para que a
poboación saharauí manifeste se estaba a favor da
independencia ,reclamada pola Fronte Polisaria, ou da
integración en Marrocos.
● Aproveitando a debilidade do réxime no exterior, Hassan
II de Marrocos organiza a Marcha Verde, con 200.000
marroquís para invadir o territorio saharauí e anexionalo
a Marrocos (30-10-75).
● A ONU pide a Marrocos que se retire e poucos días máis
tarde, España asina un acordo con Marrocos e
Mauritania para a repartición do Sáhara, sen escoitar a
opinión dos saharauis.
● O 28 febreiro 1976 España abandona o Sáhara.

ENFERMIDADE E MORTE DE FRANCO
● A saúde de Franco estaba cada vez máis
deteriorada. Ainda así o 1 outubro de 1975
asistiu a un gran acto na Praza de Oriente
de homenaxe polo aniversario da xefatura
do Estado, o último.

● Morre o 20 de novembro e deixa un
testamento político lido por Arias Navarro na
TV, reiteraba as ideas básicas do réxime:
catolicismo como base do ideario político,
patriotismo, autoritarismo,
rexeitamento da
democracia e do
liberalismo

● Fontes:
● Libro de texto Historia de 2º de bacharalato Xosé Alfeiran, Ana
Brea e Ana Romero, Edicións Baía, Consorcio editorial
● Libro de texto Historia de 2º de bacharalato L. Alvarez Rey e
outros.. Ed. Vicens Vives
● https://www.edu.xunta.gal/centros/iessanrosendo/aulavirtual2/mo
d/url/view.php?id=258
● http://www.edu.xunta.gal/centros/iesagraorzan/system/files/u26/2
%20BAC%20tema%209.pdf
● Enlaces de interese:
● https://elpais.com/diario/2011/06/08/opinion/1307484011_850215
.html
● http://www.fnff.es/
● A maioría das imaxes foron tomadas do buscador google. Outras
da miña propiedade
● https://campuafotografo.es/campua_donjuan005/

O franquismo (1)

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (19)

Similar to O franquismo (1)

Similar to O franquismo (1) (20)

More from velazquezturnesnieves

More from velazquezturnesnieves (20)

Recently uploaded

Recently uploaded (11)

O franquismo (1)