T E M B A N G
M A C A P A T
S M A N 1 P A S U R U A N
V A T M A E R / 3 4 / X I A 2
V A T M A E R / 3 4 / X I A 2
T E M B A N G
M A C A P A T
2 0 2 2 / 2 0 2 3
PANGERTEN
TEMBANG
MACAPAT
Tembang sing nduweni tema dewe lek
diurutno akan menceritakan perjalanan urip
manungsa teko bayi nganti sedoh. Lan setiap
pada e nduweni makna sing lebih lengkap
(spesifik)
01
ANCASE TEMBANG MACAPAT
ANCASE TEMBANG MACAPAT
- JATI DIRI MANUSIA
gae pencarian jati diri manungsa
sing dikelilingi ambek 4 nafsu ing
dunia
- PENGENDALIAN EMOSI
diharapno saben manungsa biso
ngendalikno lan dadi manungsa
asli sing sejatine manungsa
- PETUNJUK
nduweni pitutur kang luhur sing tujuane gawe
pepiling para manungsa gae urip ing dunya.
02
FILOSOFI
TEMBANG
MACAPAT
Macapat yaiku tembang cekhak gubahan
para wali lan pujangga.. Tembung Macapat
kang duwe arti maca papat-papat yaiku cara
maca saben 4 suku kata.Macapat ngandung
isi ajaran seng dirangkum. Tembung Macapat
duwe 11 pola lan 11 tembang macapat iku rupa
perjalanan uripe manungsa saka lahir ngantu
tekan sedo
03
01 MASKUMAMBANG
-perjalanan manungsa diawali karo
nyeritakno tentang keadaan manungsa
wektu masih di alam ruh/alam kadungan
seorang ibu
-pada fase iki, para masyarakat jawi
ngelakukoni upacara "slametan" agar
bakal baik sing dikandung biso sehat lan
mbawa harapan bagi wong tuwane
05
02 MIJIL
-proses kelairan manungsa utawa lahire
jabang bayi
-kekuatan lan nafsu ikulah sing nantie
mbantu jasad manungsa gae biso
merangkak, berjalan, lan memahami peri
kehidupan awam sebagai anak"
06
03 SINOM
-usia anak" pada mulai belajar
nyesuaikno diri lan tumbuh berkembang
seiring berjalane waktu lan kehidupan
-penggambaran masa mula sing indah
penuh ambek harapan lan angan"
bermain lan kumpul karo konco sekaligus
ngolah kemampuan lan aru ciger biso
nduweni keinginan lan harapan
07
04 KINANTHI
-masa pembentukan jati diri
manungsa lan dalan kanggo nuju
cita" sekolah.
-mengenal urip nang njobo omah
dadi kagiyatan individual manungsa
-Ing sekolah, anak-anak bakal diajari
nilai sosial. Ing omah, anak-anak
bakal diajari tentang agama
08
05 ASMARADANA
-fase iki ngisahno akan masa" kisah
asmara, percintaan utawa ing larutan
cinta kasih
-fase iki dinamika kahuripan semakin
nyoto lan kompleks dibutuhno
perjuangan gae ngalahno ego dewe
hingga terbentuk kesepakatan sing
disebut toleransi saling nerimo
kekurangan masing" individu
09
06 GAMBUH
-fase iki nyeritakno soal komitmen ing
perkawinan gae nyatukno cinta ing satu hidup
rumah tangga
-perkawinan duduk hanya ttng menikah karo
individu manungsa nanging pun saling
menikahi keluarga e hingga kebentuk
kerukunan, kesalarasan, lan saling hormati
antara kedua pasangan
-fase iki tentu e ora mudah mergo identitas
kesukuan, bahasa utawa cara sosial tiap
individu manungsa, terkadang bedo" hingga
mbutuhake sifat legowo utawa berjiwa gedhe 10
07DHANDHANGGULA
-fase iki kehidupan wes mencapai tahap
pencarian kemampuan sosial serta
kesejahteraan golek nilai gae nyukupno
sandang, pangan lan papan
-fase iki duduk berarti sugeh nanging
cukup gae kebutuhan saben dinae. Fase
iki disebut pait manis e kehidupan
11
08 DURMA
-nduweni makna manungsa sing kudu
wani ngadepi segala cobaan hidup
-fase iki nyermino jiwa sing tolong-
menolong, welas asih utawa cinta kasih
marang sesama manungsa lainne
-fase iki diharapno Kahuripan manungsa
iku biso bermanfaat nang kehidupan
manungsa sing lain serta ngelemburno
jiwa manungsa sampe jauh teko sikap
amarah
12
09 PANGKUR
-fase iki semestine manungsa mulai biso
ngendalikno hawa nafsu
-fase iki digambarno sebagai pangkur sing
nduweni arti nyikirno hawa nafs lan angkara
murka serta nafsu negatif sing nggrogoti jiwa
manungsa
-fase iki diajari luhure dgn opo sing disebut
prihatin lan lelaku
-prihatin berarti memendam angkara murka
nafsu ambek cara njalano perintah" agama lan
ajaran kebaikan sing diwarisno leluhur
masyarakat Jawa
-Dalam hati manungsa sing dinamakno
tawakal utawa pasrah diri
13
10 MEGATRUH
-fase iki diwara manungsa ketemu ing kekasihe
yaiku Tuhan Yang Maha Esa.
-Jika manungsa njadikno agama gae dasar
kahidupan maka fase iki sangat indah dijalani,
fase iki diwara ketemu karo sang pencipta
-megatroh yaiku fase terpisah nyawa teko jasad,
terlepas e roh utawa nyawa nang alam
keabadian.
-fase iki tergambari teko kehidupan sehari-hari
sing dijalani manungsa kasebut. Sing biasae
beribadah lan nyebut nama Tuhan ing setiap
dua
14
11 POCUNG
-setelah pisah ruh karo jasad, manungsa diabadikni
ke alam semesta, balik ng kehadiran Tuhan yang
Maha Esa lan raga dibungkus karo kain putih 5 utawa
7 lembar lan diikat setiap ruas raga sing disebut
pucung
-pucung berarti pocong utawa jasad manungsa sing
dibungkus kain
-fase iki dijenengi fase peristirahatan jasad lan roh
suci ngelanjutno kehidupan ing alam selanjutnya
sesuci ambek awal perbuatan selama ing dunia.
15
PAUGERAN TEMBANG MACAPAT
1. GURU GATRA
kuwi cacahe larik (banyaknya
baris) saben pada (tiap bait).
2. GURU WILANGAN
kuwi cacahe wanda (jumlah
suku kata) saben larik (tiap
baris).
3. GURU LAGU
kuwi wuni pungkasane saben
larik. Wuni pungkasane saben
gatra (a, i, u, e, o) uga diarani
dong dinge swara'.
TABEL TEMBANG MACAPAT
16
TEMBUNG GARBA
Tembung loro utawa luwih digabung
dadi siji kanthi ngurangi cacahing
wanda, nuwuhake tembung utawa
frasa anyar. Tembung kang
kedadeyan saka gandhenge
tembung loro utawa luwih.
Tuladha :
aneng = ana dan ing.
raneki = arane dan iki.
kalyan = kalih dan lan.
18
TEMBUNG KAWI
Tembung kawi yaiku tembung-tembung ing
basa Jawa kang asale saka Basa Jawa
Tengahan utawa Jawa Kuno. Tembung sing wis
arang banget digunakake kanggo omongan
padinan, mula saiki wis arang keprungu. Mula
ana saperangan masyarakat sing ora ngerti
babar blas. Lumrahe kanggo mangerteni tumrap
tembung kawi kudu digoleki ing Kamus Basa
Jawa.
Tuladha :
Jagad = bumi, donya
Cakrawala = langit
Arnawa = segara, lautan
19
TEMBUNG DASANAMA
Tembung Dasanama yaiku tembung-tembung
kang nunggal teges (padha utawa meh padha
tegese). Gegandhengan ing basa Jawa ana
warna basa kang manut unggah-ungguh ing
bisa kaprinci dadi pirang-pirang warna, mula
ana tembung sepuluh. fuwch utawa kurang
saka sepuluh nanging sing nunggal teges.
Dasanama ing bahasa Indonesia asring diarani
sinonim utawa persamaan kata.
Tuladha :
1. Banyu = Sindu
2. Alas = Kenana
3. Bagus = Segit
20
Jagad iki mung Endah tenan
Dahaga lan sindu dadi salah sijine
Rekta jingga ngiasi cakrawala
Sitoresmi ajeg ing angkoso
Kenana lan segara dadi bukti sang kuasa
Semilir angin sakagati nuntut tiang ing
tujuan
Lintang ancing cakrawala ngiasi wengiku
Prayatna mugi-mugi kang kejogo selalu
SANDI ASMA
Sandhi asma duwe teges jeneng kang
disamarake. jeneng kang ora diketarakake,
utawa jeneng kang didhelikake. Sejatine
jeneng mau wis jangkep. nanging jeneng
mau dipedhot-pedhot. ora langsung bisa
ditemtokake. Biasane sandhi asma iki
dumunung ing reriptan/karya sastra awujud
tembang utawa ing geguritan. Nanging bisa
uga ing sesanti.
Tuladha : Asma : Endah Retnantiany
21
SANDI KARSA
Sandi Karsa yaiku tujuan, ancas, utawa karep
kang sinamun utawa sinamar ana ing
tembang. Ana uga wong kang ngarani sandi
karsa kuwi sandi ukara yaiku ukara (ukarane
kanggo medharake cipta. gagasan. rasa -
pangrasa utawa kekarepan)
Tuladha : Dimen lebdeng kawruh Ing pakaryan mrih
trengginas
Nalar mulur rinengga ambeg berbudi
Anjrah mring para siswa
Pepinginan kang samya kae
Esthining tyas maujud Naningmulya
Dina dina kepungkur Iku dadi
landhasaneki
Dina kang bakal teka Ing
pangangkah tumus
Kita bangsa Indonesia
Anemahi jaman Nyrambahi
Nuwsantara 22