1. OS SéCULOS
ESCUROS
(xvi, xvii, xviii)
Alba Ben Rivas
1º A – BAC
Cristina Pernas Castaño
IES Vilar Ponte, 2013

2. Índice:
1.- Contexto histórico.
a) O reino de Galicia na coroa de Castela.
b) A lingua.
2.- Decadencia política e lingüística nos Séculos Escuros.
3.- A literatura durante os Séculos Escuros.
a) Literatura culta.
- Poesía.
- Teatro.
- Prosa.
b) Literatura popularizante.
c) A Ilustración.

3. 1.- Contexto histórico:
O século XV foi un momento determinante para a historia do noso país,
por un dobre motivo:
Por un banda, os acontecementos que tiveron lugar nese período
determinan a súa protección durante a Idade Moderna ou a falta dela; por
outra banda, esta frustración do século XV viría a condicionar o futuro de
Galicia.

4. a) O reino de Galicia na coroa de Castela:
 En 1230, Fernando III reuniu os territorios de Galicia, León e Castela. A conquista
permitiulle ampliar os seus dominios despois da toma de Córdoba e Sevilla. Nestes
momentos, ata 1492, o reino Granada constituía a única presenza árabe na
Península.
 A conquista andaluza significou un cambio sociopolítico e socioeconómico nos
territorios da coroa de Fernando III. Así, o chamado eixe horizontal, arredor do
camiño de Santiago, foi substituído polo eixe vertical (dende Sevilla ata os portos
cantábricos, a través de Toledo a Burgos). Galicia, convertida cada vez máis nun
territorio arredado e sen peso sociopolítico, asiste aos novos tempos dende
unha posición marxinal que se vai prolongar durante os séculos seguintes.
Todo un conxunto de factores, como a desgaleguización da nobreza, contribuíron
ao afastamento de Galicia dos centros de poder.
 Galicia, que conserva o título de reina ata o século XIX, alcanza a Idade Moderna
carecendo dun monarca privativo ou dunhas institucións propias. Galicia viviu
ao longo da Idade Media unha situación de semi-indepencia.

5. b) A lingua:
Ao longo do século XIV, o galego semellaba que se ía converter na
lingua nacional de Galicia, mais a crise política que se vai vivir nesa época,
determinou unha etapa de escuridade e decadencia para o noso idioma.
Dende o século XIII, ten lugar a
chegada de xente allea a Galicia, que
ocuparon os postos dirixentes. Polo
tanto, comeza o proceso de
castelanización debido á perda do uso
do galego no ámbito xurídico-político,
e aumentou coa marxinación do noso
país, a dependencia con respecto da
corte e a centralización da monarquía.
Ao tempo que en Portugal ten lugar un
proceso de estandarización do idioma,
en Galicia prodúcese un retroceso do O río Miño na súa
idioma no rexistro escrito, desembocadura.
predominando os usos do idioma oral.

6. 2.- Decadencia política e lingüística:
A perda de prestixio e usos cultos da lingua galega, durante os denominados
Séculos Escuros, nos séculos XV e XVI, tivo que ver principalmente co motivo de
perda de poder político e administrativo do Reino de Galicia. Isto tivo como
consecuencias:
 A nobreza galega é desprazada a Castela e substitúese por outra castelá, que non
vai mudar a súa lingua pola do reino de Galicia.
 A reforma do clero, que supuxo a desaparición dos vínculos tradicionais entre a
nobreza laica e eclesiástica, coa entrada de abades e vispos chegados de fóra de
Galicia, que introducen o castelán como lingua de uso entre o elemento eclesiástico
máis elevado.
 A centralización do proceso de colonización de América, efectuado dende Sevilla
-cuxo porto terá o monopolio- e dende o ámbito castelán.

7. Ademais dos anteriores factores, debemos ter en conta o seguinte:
 Galicia nunca contou cunha burguesía poderosa que puidese defender os intereses
económicos e lingüísticos do país, como si ocorría noutras comunidades como a
catalá.
 As pragas de peste e fame mermaron a poboación durante os séculos XVI e XVII,
facendo que a substitución lingüística fose aínda máis rápida.
 A emigración cara o sur. Despois da expulsión dos mouriscos (mouros convertidos
ao cristianismo), só nas Alpujarras había preto de 30.000 galegos. Castela,
Andalucía, Portugal e América foron destinos dos emigrantes galegos.
 As levas de soldados (Alistamento de persoas co fin de servir ao Estado) para poder
formar o imperio español.
 A explotación das riquezas galegas, como o corte de árbores para a construción de
naves para a colonización americana.
 A imprenta deu un importante pulo á difusión das linguas nacionais. Aparecen a
finais do século XV obradoiros de imprenta en Mondoñedo e Monterrei.. A lingua
empregada será o latín ou o castelán; non aparecerá un libro impreso en galego ata
mediados do século XIX.

8. 3.- A literatura nesta época:
a) Literatura culta:
Durante os Séculos Escuros,
as manifestacións da
literatura de carácter cultos
foron moi escasas.
Non obstante, poseemos un
conxuntos de textos líricos e
teatrais compostos na
pequena “corte” creada por
Diego Sarmiento de Acuña,
conde de Gondomar. Diego Sarmiento de Acuña, conde de Gondomar

9. - Poesía:
 Da “corte” de Gondomar conservamos a Canción galega en loor de Don Diego das
Mariñas Parragués (1º Capitán Xeneral de Galicia), de autor descoñecido e
redactado en once estanzas.
Ora sea nalgún tempo
Alça musa galega o rostro ó ceo
Con gozo e pasatempo
E deixa ese burel cuitado e feo,
Pois se che ofrece un milagroso caso
Qu’entre as nove doncelas do Parnaso
Serás por el dend’hoje conocida
Con nome eterno e vida,
En en pago de tal nova e tas albrizas
Recebe do teu verso estas primizas.
 Do século XVII teñen importancia dous documentos recollidos no volume Exequias
da raíña Margarida, o primeiro de Xoán Gómez Tonel e o segundo de Pedro
Vázquez de Neira.

10.  A primeira manifestación poética dos Séculos Escuros achámola no ano 1506. Trátase
dunha composición feita en homenaxe ao consorte da raíña Xoana I de
Castela (popularmente coñecida como Xoana a Tola), Filipe o Fermoso, con motivo do
desembarco da parella na Coruña.
 Consérvanse tamén as Décimas ao Apóstol Santiago de frei Martín Torrado, que fan
referencia á controversia de se Santiago debía ser o único patrón de España ou
compartir o padroado con Santa Teresa de Xesús.
Elo é que non podés?
eu non sei como esto seja
Eu debe ser en veja
do ben que a España facés.
Eu non vin tal entremés
que a un creo lle fagan ter
unha freira por muller…
Arreda, vai Satanás!
Santo, vós se vos casás,
dais ó mundo en que entender.
(…)

11.  Do século XVI é o Soneto de Monterrei:
Alá en Monterrei en Val de Laça,
a Violante vi beira de un río
tan fermosa, en verdá, que quedei frío
de ver alma inmortal en mortal maça.
De un alto e lindo corpo a seda laça
a pastora sacaba fío a fío,
quando lle dise: - “Morro, corta o fío”
- “Vólveo, non cortarei, seguro pasa”.
- “¿E como pasarei, se eu acá quedo?
Se pasar –respondí- non vou seguro
que este corpo, sen alma, morra cedo”.
- “Coa miña, que levas, te aseguro
que non morras pastor” – “Pastora hei medo;
o quedar me parece máis seguro.
Soneto de Monterrei, Anónimo, 1530-1540

12.  Tamén se ten falado do poema de La
Araucana (1589) de Isabel Castro e Andrade
(condesa de Altamira) como testemuño
literario dos Séculos Escuros realizado no
século XVI.
 En 1697 foron publicados os nove romances
escritos en galego contidos no volume
conmemorativa das Festas Minervais
celebradas naquel ano. Mais na maioría dos
casos non conservamos ningún volume
similar a este, polo que poderían existir máis
Festas Minervais composicións en lingua galega das que non
temos coñecemento actualmente.
 Chegados ao século XVIII, contamos cun
poema no que se narra a batalla de Rande,
datado de 1702 e atribuído a Anselmo Feixoo
e Montenegro.

13. - Teatro:
Pese a que conservamos poucos textos dramáticos dos Séculos Escuros escritos en
galego, sábese que a actividade teatral en Galicia nestes séculos foi importante.
O teatro galego:
 Era un elemento importante de ocio, e unha das principais vías de escape dos
problemas rutineiros.
 A diferenza do que sucede hoxe en día, o teatro en Galiza era seguido
especialmente polas clases populares.
 A través dos documentos da época, e de traballos como as Notas Viejas Galicianas,
de Pablo Pérez-Constanti, temos constancia de que a representación dramática
constituía todo un acontecemento sociocultural nas vilas e núcleos rurais galegos.
 Do século XVI posuimos Diálogo de Alberte Bieito, unha peza pequena que se
escribe pero non se imprime.

14.  Do século XVIII atopamos O
entremés do portugués, que
pertence a un xénero de corte
popular do que non coñecemos
outras mostras.
 O documento teatral máis
importante é a peza de Gabriel
Feixó de Araúxo A contenda dos
labradores de Caldelas, coñecido
como O entremés famoso sobre a
pesca no río Miño. Data do 1671 e
ten como temática un dos moitos
enfrontamentos polos dereitos de
pesca que ocorreron no Miño
entre os habitantes das dúas
beiras do río.

15. - Prosa:
 Ao longo dos séculos XV, XVI e XVII circularon algúns
textos en prosa escritos en lingua galega con
falsificacións históricas, mandadas redactar por persoas
pertencentes á nobreza co afán de lexitimar o señorío
da súa liñaxe, a semellanza dos antigos libros de liñaxes
e imitando a lingua medieval. De todas elas, destaca
a Historia de Don Servando (1625-1635), que mandou
redactar Xoán Fernández Boán e Araúxo.
 Aínda así, hai casos que non son falsificacións, como
o Theatro Moral y Político de la Noble Academia
Compostelana, redactada por orde de Pablo Mendoza
de los Ríos.
 En 2009 descubriuse un manuscrito titulado Historia da
Santa Igrexa de Iria Flavia datado
entre 1713 e 1735 que presenta grande extensión,
de Pedro Otero Romero Torres, e que é unha versión
da Crónica de Santa María de Iria (1468).

16. b) A literatura popularizante:
 Durante os séculos XVII, XVIII e a Vamos a Belén, amigos,
primeira metade do XIX, desenvolveuse o vamos que a noite está clara;
“vilancico galego” (composicións en Mingos leve as castañolas,
o seu pandeiro Pascuala.
verso, musicadas, cun aire popular e (Todos)
compostas por músicos de gran Vamos a Belén, amigos…
formación).
Cantemos ao Rei dos Ceos
novas e alegres tonadas,
 Os lugares onde máis importancia tiveron
ao son da gaita galega
estes foron Mondoñedo e Santiago de con muiñeiras e alboradas.
Compostela. Por iso, estes triunfaron Ai que Neno tan bonito!
incluyo máis alá das nosas fronteiras. Que cariña tan galana!
Nunca Neno tan fermoso
Viron as nosas montañas.
 En Sevilla, Toledo e Lisboa atopamos (…)
exemplos deste tipo, que aproveitan a (Luís Corral Rodríguez, 1818, catedral de
tradición das panxoliñas e aninovos, Mondoñedo).
como o da marxe.

17. A min chaman Todo mira
Señora do gran tesouro  Os principais cultivadores deste
Por estrela esclarecida xénero foron Carlos Patiño, Frei
Hago en este Valedouro Francisco de Santiago, Gabriel
Díaz, Frei Xerónimo Gonçalves e
Mas tredor foi que un mouro Manuel Bravo de Velasco.
O vilao que me vendeu
Que de Lugo a Rivadeu
Todos me tiñan temor  Dentro desta literatura
popularizante, cómpre mencionar o
De min a trista Frouseira único texto conservado procedente
Que por treizon soi vendida
Derribada na riveira
dun suposto ciclo de “romances e
Ca xamais se veu vencida. cancións” referidos ao Mariscal
Pedro Pardo de Cela, que datan do
Por treizon tamen venderon século XVI. É o denominado Pranto
Xesus noso redentor da Frouseira, de autor anónimo.
E por aquestes tredores
Pedro Pardo meu señor

18. c) A Ilustración:
 No século XVIII, nunha etapa comprendida entre os Séculos
Escuros e o Rexurdimento decimonónimo, produciuse en Galicia a
chegada e o espallamento das ideas ilustradas. Nos se atopan
numerosos textos redactados en galego pero apareceron
sociedades xeográficas, económicas… que tiñan como obxectivo
o estudo da realidade do país. Na Ilustración foi importante a
discusión e o debate da historia de Galicia, das súas orixes, etc.
 Entre os autores que empregaron o noso idioma nesta etapa
destaca Diego Antonio Cernadas e Castro, coñecido como o Cura
de Fruíme.

19. Ronca do río Miño
Cando tanta festa fan
-¡miña nai, como se roxe!-
a esta nova fonte de hoxe,
¿que será de ti, Miñán?
Tempos vén e tempos van,
cae Miñán quen subeu onte;
póñase ben alta a fonte,
que non é, por máis que o pense,
para beixarme en Ourense
no ollo da miña ponte.
(1755)
Cura de Fruíme

20.  Tamén destacan o padre Feixoo e os seus irmáns Anselmo e Plácido,
dos cales conservamos algúns textos en galego.
Padre Feixoo
 Xosé Andrés Cornide e frei Martín Sarmiento destacaron tamén na
Ilustración. Este último convertiuse nun dos precursores da nosa
pedagoxía e nun precedente dos estudos filolóxicos en Galicia polos
seus traballos acerca das orixes do idioma e da súa defensa no ensino
da lingua galega.

21.  No seu volume titulado Coloquio de 24 gallegos rústicos, frei Martín
Sarmiento inclúe un conxunto de coplas en galego.
No chan que en Morrazo
chaman os galegos
chan de Parafita,
que chega hasta o ceo,
que está no camiño
que vai ao Ribeiro
dendes Pontevedra,
a vila do reino;
(…)
Os mesmos, é todo,
tiñan parentesco,
criados e nados
nun mesmo terreo.
Volvíanse á terra
por outros vieiros,
juntáranse todos
no chan a desejo.

22. Enlaces de interese:
• Tvg:
http://www.youtube.com/watch?v=hHrW8oI9r_w
http://www.youtube.com/watch?v=Gi2Rm7Z7xg8
• Séculos escuros, resumo:
http://www.youtube.com/watch?v=8aYYmXkpbQ8

23. Fontes e recursos:
• Libro de lingua galega 1º de bacharelo, Xerais, unidade 16.
• Wikipedia: http://gl.wikipedia.org/wiki/S
%C3%A9culos_Escuros
http://gl.wikipedia.org/wiki/Literatura_galega_dos_S
%C3%A9culos_Escuros
• Google imaxes: https://www.google.es/imghp?
hl=es&tab=wi&authuser=0
• Outras páxinas web:
http://www.consellodacultura.org/arquivos/cdsg/loia/historia.p
hp?id=46&idioma=1
http://www.staki.com/matuquin/Os_seculos_escuros.htm