1. 13 2013
magazine over het verbinden
van stad en land
Groeneveldlezing
Tracy Metz
Toekomst Staatsbosbeheer
Chris Kalden
‘Door de Waar de wereld peinst
Abdelkader Benali
ogen van…’ Voedseldemocratie, Fransje de Waard
en verder
Poëzie van Mustafa Stitou
Cees Nooteboom
2. 02
Vooraf Colofon
GRNVLD is een uitgave van Sjaalman Media
in opdracht van Kasteel Groeneveld.
GRNVLD verschijnt vier keer per jaar.
Het volgende nummer verschijnt in juni 2013.
GRNVLD
Beeld: Hans van Oudenaarden
Groeneveld 2, 3744 ML Baarn, grnvld@mineleni.nl
Uitgever Sjaalman Media, Chris van Koppen
Redactie Caroline van der Lee (hoofdredacteur),
Christine Tinssen (managing editor),
Alie Engelsman (redacteur)
Vormgeving Volta_ontwerpers, Utrecht
Druk Wilco, Amersfoort
Medewerkers Marco Bakker, Matthijs Bosman,
Caroline van der Lee Hoofdredacteur Jos Collignon, Comic House, Linda Driesen-van der
Male, Jan Dobbe, Wilma Elmendorp, Linda van
Erven, Chris Evenhuis, Barbara Houwers, Michiel de
Jong, Frank Jonker, Roeland Koning, Brigitte van
Voor clichés over Nederland en de Nederlanders,
Mechelen, Tracy Metz, Cees Nooteboom,
Aloys Oosterwijk, Hans van Oudenaarden, Eddy
leze men het Amerikaanse kinderboek Hans Brinker, of de zilveren Posthuma De Boer, Matthijs Sienot, Marjan Slob,
schaatsen. Dit boek, geschreven in de 19e eeuw door Mary Mapes Dodge, Mustafa Stitou, Marcel van Ool, Fred Pot,
vertelt over een schaatstocht dwars door Holland. Mevrouw Mapes Noor Reigersman, Isabelle van der Weijden
Dodge was, toen zij haar boek schreef, nog nooit in Nederland geweest.
Foto cover Hugo Schuitemaker
Het was het boek The rise of the Dutch Republic van de diplomaat en
Foto achterkant Fred Pot
historicus John L. Motley dat haar interesse voor de Lage Landen had
gewekt. Naast de roemrijke geschiedenis van de Gouden Eeuw, betrof Alle zorg is besteed aan het achterhalen van de
haar fascinatie het Hollandse landschap met haar polders, molens en namen van de rechthebbenden. Degenen die
dijken. En natuurlijk het gegeven van een leven onder de zeespiegel desondanks menen zekere rechten te kunnen doen
achter die dijken in een zelfgemaakt land. De anekdote over het jongetje gelden, kunnen contact opnemen met de uitgever.
dat zijn vinger in de dijk steekt en zo in zijn eentje een dijkdoorbraak
ISSN 1566-6190
voorkomt, werd de bekendste passage uit het boek.
Abonnementen Een abonnement kost € 25,– voor
Dat we een nijver volkje zijn, altijd bezig met het maken en vormgeven vier nummers per jaar. Voor een abonnement zie
p. 50. Als abonnee bent u tevens vriend van de
van ons eigen land, lezen we ook in veel andere geschriften van buiten-
Stichting Groeneveld. De Stichting Groeneveld
landers die ons land bezochten, van James Boswell tot Simon Schama
ondersteunt de activiteiten van Kasteel Groeneveld.
en José Rentes de Carvalho. De mengeling van spot, verbazing en
Als vriend heeft u gratis toegang tot het kasteel
bewondering die de relatie van Nederlanders met hun landschap vaak voor uzelf en een introducé, wordt u uitgenodigd
oproept, is waarschijnlijk het best verwoord door de uitspraak van de voor openingen en evenementen en krijgt u korting
18e-eeuwse Franse filosoof Voltaire: ‘God schiep de wereld, behalve op speciale publicaties.
Nederland. Dat liet hij over aan de Nederlanders zelf.’
Aanmelden voor de maandelijkse nieuwsbrief
kan via www.kasteelgroeneveld.nl
Hoewel ik als echte Nederlander natuurlijk helemaal niet chauvinis-
tisch ben, vervullen dergelijke opmerkingen mij altijd met trots. Nieuws en persberichten kunt u sturen naar GRNVLD,
Dat hebben wij maar mooi gedaan. Waar een klein land groot in is. Groeneveld 2, 3744 ML Baarn, grnvld@mineleni.nl
Deze gedachte zal ik proberen vast te houden als ik weer eens langs
de eeuwige bouwputten van A naar Beter loop.
grnvldmagazine
Kasteel
Groeneveld
3. inhoud
03
Beschouwen
04
zaaigoed
Kort nieuws
06
interview
Tracy Metz
10
ander beeld
Matthijs Bosman
12
laudatio
Groeneveldprijs voor Tracy Metz
14
12
essay
Tracy Metz – Het nut van natuur
23
vers
Mustafa Stitou
24
wende
Chris Kalden
26
verhaal
Cees Nooteboom
28
kaf en koren
Reflecties, inzichten
32
mijn landschap
Abdelkader Benali
34
oogst
Het artistieke Gooi
36
mmm
Fransje de Waard
38
verstript
Het woud zonder genade Het nut
40
de plek
Radio Kootwijk van natuur Tracy metz
4. 04 zaaigoed
Expositierent
nieuws – publicaties, tentoonstellingen, prijsvragen, campagnes,
symposia, innovaties. Nieuws en persberichten kunt u sturen
naar GRNVLD, Groeneveld 2, 3744 ML Baarn, grnvld@mineleni.nl
lezersaanbieding
Buitenplaatsengids
Over buitenplaatsen is veel gepubliceerd. Wat
echter ontbrak, was een buitenplaatsengids: een
volledig overzicht van buitenplaatsen in Nederland. Tentoonstelling te huur
Met de uitgave van de Nationale gids Historische Leren kan natuurlijk uit een boek van de juffrouw of
Buitenplaatsen van René Dessing en Jan Holwerda meester voor de klas, maar ook exposities zijn een
heeft Uitgeverij Noord-Holland deze belangrijke prima middel om op een effectieve manier informatie
leemte opgevuld. In deze prachtig geïllustreerde over te dragen. Opzetten en bouwen van een goede
publicatie worden alle van rijkswege erkende tentoonstelling is voor scholen, buurthuizen en
historische buitenplaatsen in beknopte vorm per bezoekerscentra van natuurgebieden echter veelal
provincie beschreven. En daarmee komt dit mooie te duur en te arbeidsintensief.
groenhistorische en monumentale erfgoed nog Huren kan dan uitkomst bieden. ExpositieRent verzorgt
meer en nog beter in het bereik van een breed volledige natuurexposities, waarbij de fantasie van jong
publiek. en oud hoog in het vaandel staat. Of het nu gaat om
duurzaamheid of over dieren, gericht op volwassenen of
Nationale gids Historische Buitenplaatsen
De uitgever geeft juist voor kleuters – er is voor elk wat wils. ‘Hé, WATT-je’,
Auteurs: René W.Chr. Dessing en Jan Holwerda 5 exemplaren ‘Bos vol geheimen’, ‘Flierefluiters’ en ‘Vossie de Vos’
Uitgeverij Noord-Holland | prijs € 19,50 van dit boek cadeau zijn interactieve ‘Doe en ontdek’-tentoonstellingen, die
isbn 978 90 783 8157 0 interesse? leerzaam, maar vooral leuk zijn. www.expositierent.nl
Mail uw naam en adres naar
grnvld@mineleni.nl naturexp
boek
Lezen in het duin
Altijd willen weten welke rijke geschiedenis het
duinlandschap in zich herbergt? Nieuwsgierig
naar het ontstaan van de waterwinplaatsen bij
Amsterdam? Benieuwd naar wat er zich vroeger
afspeelde in zo’n bijzonder landschap? Dan is het
boek Lezen in het duin een echte aanrader. Het
boek is een prachtige leidraad bij de zoektocht naar Outdoor teambuilding
de historie van het duingebied tussen Haarlem en Wil je de werksfeer in je team verbeteren en tegelijk de
Noordwijk. Schrijvers Gert Baeyens en Joop Mourik natuur een handje helpen? Dat kan met NatureXP.
beschrijven de landschapsgeschiedenis in relatie NatureXP is gespecialiseerd in duurzame, maatschappelijk
tot natuurlijke processen en menselijk handelen. betrokken, sympathieke, actieve en belevenisvolle
Zo liggen er achter de duinen fraaie landgoederen, bedrijfsuitjes, events en kick-off’s. Omdat NatureXP
die dateren uit de Gouden Eeuw. Oude duinen zowel Natuurmonumenten als Staatsbosbeheer als
Lezen in het duin. hebben zich genesteld op eeuwenoude strand partner heeft, verzorgt zij deze bedrijfsuitjes in de
Nagenieten van de Gouden Eeuw wallen. Waterwingebieden, vaarten en oude mooiste natuurgebieden van Nederland. NatureXP
auteurs Gert Baeyens en Joop Mourik wegen zijn ontstaan. De auteurs vertellen hun laat collega’s gezamenlijk de handen uit de mouwen
uitgever KNNV Uitgeverij verhaal aan de hand van oude veldnamen en steken om de natuur een frisse opknapbeurt te geven.
prijs € 29,95 sporen van oude duinbewoners. In het eerste deel Zo heeft een bedrijf dat zich bezighoudt met de
isbn 978 90 501 1367 0 van het boek wordt de geschiedenis uit de doeken internationale handel vorig jaar een duingebied ontdaan
gedaan, via meeslepende verhalen en mooie van de vogelkers. Behalve actief in de natuur aan de
illustraties. In het tweede deel kunt u zelf de rijke slag gaan, biedt de NatureXP ook workshops aan, zoals
historie van het duingebied ontdekken, door er wild-art en bouwen met hout. Met een veldlunch of
daadwerkelijk op uit te gaan. veldbuffet kan de inwendige mens versterkt worden.
www.naturexp.nl
5. 05
moestuincoach
Moesie de
moestuincoach
Het verzorgen van een moestuin is leuk,
leerzaam en gezond. Zo blijkt uit onderzoek
dat kinderen die zelf groenten verbouwen,
ook meer groenten gaan eten. Petra Kaak wil
kinderen tot 12 jaar enthousiast maken om
een eigen moestuin te beginnen. Als Moesie
de moestuincoach begeleidt zij de jeugd via de boek
moesiemails. Vanaf 1 maart 2013 ontvangen
de kinderen elke week een mail met instructies Beestenboel
om hun moestuin te onderhouden. Voor een Wat is er nu leuker dan dieren te zien rond
Slapen onder de moestuin is niet veel grond nodig. Een tuintje
van 1 m2 is al voldoende. Groter mag natuurlijk
scharrelen en vliegen in je tuin. Maak van de
tuin een beestenboel: een paradijs voor egels,
vogelhuisjes ook. De moestuin neemt ongeveer 1 uur per
week in beslag en het project loopt van 1 maart
padden, kikkers, vlinders, vogels en bijen.
In het boek Tuinieren voor (wilde) dieren wordt
Slapen onder vogelhuisjes, dat kan met het tot en met eind september. uitgelegd hoe je een paddenhotel bouwt, een
vogelhuisjesdekbed van Studio Ditte. Moesie de moestuincoach is in 2011 gestart en egelhuis of een vogelbistro. Schrijfster en
De ontwerpers van Studio Ditte geloven niet in er doen per jaar tussen de 325 en 400 gezinnen biologe Barbara Rijpkema beschrijft op een
zwaarwichtige filosofie, of in designstromingen, mee. Moesies MiniMoestuinen zijn ook heel luchtige toon hoe je natuurvriendelijk kunt
wel in mensen en hun emoties, verlangens en geschikt voor scholen, kinderdagverblijven, tuinieren. Ze vertelt wat de veel voorkomende
dromen. In hun ontwerpen gaan ze terug naar buitenschoolse opvang en tuindieren zijn en wat ze nodig hebben en wat
de basis van het eenvoudige plattelandsleven zorginstellingen. geschikte bomen en planten zijn voor deze
en vertrouwde, soms kinderlijke, platte vormen. Deelnamekosten zijn 25 euro dieren. In het boek staan 24 doe-het-zelf
Zoals in hun dekbed met het vogelhuisjesdessin, per kind. Daarvoor krijgen zij projecten met praktische tips en adviezen.
dat naïviteit en een fijn gevoel van herinneringen een zaadpakket toegestuurd. Je hoeft er niet eens een grote tuin voor te
naar de natuur uitstraalt. In hetzelfde dessin Moesie de moestuincoach is hebben, want natuurlijk tuinieren is geschikt
is ook kwaliteitsbehang, rompertjes, pyjama’s, een project zonder winstoog voor landelijke tuinen, maar ook voor een
stickervellen, schriften en wenskaarten merk. Petra de Kaak is een balkonnetje midden in de stad.
verkrijgbaar. De eenvoudige, maar beeldschone doorgewinterde tuinkenner. Tuinieren voor (wilde) dieren.
papieren vogelhuisjes maken het geheel af. Zij is onder meer eigenaar van Maak van je tuin een beestenboel
Ook de andere dessins kenmerken zich door kwekerij De Cruydthof en auteur Barbara Rijpkema | Knnv Uitgeverij
zowel stoere als liefelijke simpelheid. werkzaam als schooltuincoach. prijs € 14,95 | isbn 978 90 501 1408 0
www.studioditte.nl www.moestuincoach.nl
regionale vermarkting
Internationale regio’s
Pajottenland (België), Plaine de centra, horeca maar ook het land gehouden en in oktober is het
Versailles (Frankrijk) en het Groene schap, de natuur en niet te Essential evenement in het
Hart (Nederland) zijn plattelands vergeten de cultuur van de streek. Groene Hart.
gebieden nabij de grote stad, die De drie regio’s werken nu samen om Bezoekers aan deze streek
druk bezig zijn met het verbeteren zich hierin verder te ontwikkelen, evenementen krijgen een brochure
van de relatie tussen stad en land. van elkaar te leren en ervaring op waarin een promotiecode staat
Tijdens een conferentie in 2009 te doen. Dit doen ze onder andere vermeld. Met die code krijgen de
hebben deze drie regio’s de eerste door middel van de promotie van eerste bezoekers die een van de
stap gezet om te gaan samen hun platteland en producten. deelnemende regio’s bezoeken
werken op het onderwerp ‘regionale In het kader van een uitwisselings vóór 30 juni 2014, een heerlijk
vermarkting’: het in de markt project organiseren de regio’s ook streekproductenpakket cadeau!
zetten van de regio als merk. Dat streekevenementen, waarvan de
merk kan worden uitgedragen via eerste (Fête du Goût) inmiddels www.tasteourcountryside.eu/
streekproducten, evenementen, is geweest. Op 13 mei 2013 wordt nl/hetarrangement.html
logies, bezoekers- en educatie in Pajottenland de Aardbeiendag
6. 06 interview
Het antwoord
op je eigen vragen
najagen
8. 08
interview
ZoetZout: water en de A Falling Horizon: de Huis in Frankrijk: Nederlanders en Nature as Artifice (2008). Op de grond:
Nederlanders (2012). Sophiapolder, een afscheid hun maison de campagne (2010). Maartje van den Heuvel observaties vanuit
Tracy Metz Maartje van in vijf aktes (2011). Fotografie: Theo Baart, Tracy Metz, NAI Uitgevers. Harvard (2007).
den Heuvel, NAi Uitgevers. Fotografie: Heidi de Geer, Sake Elzinga, tekst: Tracy Metz, Tracy Metz,
Bekroond met de Gouden tekst: Tracy Metz, Fw:. NAi Uitgevers. Architectura Natura.
Tulp 2013.
– 3 maart 1980, ik weet het nog precies –, rolden de tanks NRC Handelsblad mij om hun Amsterdamredactie te
door de Vondelstraat, op weg om een door krakers bezet komen versterken.’
pand te gaan ontruimen. De hele redactie in rep en roer
natuurlijk, en niemand had tijd voor mij, maar ik weet nog Je woont inmiddels ruim dertig jaar in Amsterdam?
dat ik dacht: de volgende keer dat zoiets gebeurt ben ik erbij! ‘Hartje stad, maar binnenkort voor het eerst met een
Ik vind het nog steeds een machtig vak. Een prachtige tuin. Niet te groot, genoeg om lekker buiten te kunnen
manier om het antwoord op je eigen vragen na te jagen. zitten. Ik heb een aantal jaren een huisje in Zeeland gehad,
En wat ook fijn is, het ene project leidt vaak tot het andere.’ maar de mythe van het buitenhuis is echt een misvatting.
Het enige dat ik daar deed was klussen en in de tuin werken.’
Je bent meer het type van de lange wandelingen
“ k ben ervan overtuigd dat wij
I langs zee en het trekken door de bossen?
‘Zal ik je eens wat vertellen, voor reportages ga ik
mensen onderdeel zijn van de natuurlijk op pad maar daarbuiten eigenlijk nooit.
Ik ben vooral aan het werk, thuis achter mijn bureau.
natuur, van een groter geheel” En als ik eruit wil ga ik naar de bioscoop, of een museum.’
Aan de Groeneveldprijs is een bedrag verbonden toch,
Is de ontwikkeling van nieuwsjournalist tot auteur heb je al een bestemming?
met, zoals het juryrapport meldt, ‘De relatie tussen ‘Was de prijs eerder gekomen dan had ik het vast in
mensen en hun omgeving, zowel de stedelijke als de ZoetZout gestopt, maar ik vrees dat het nu door de
natuurlijke, als een van haar belangrijkste thema’s’, verbouwing van mijn huis wordt opgeslokt.’
ook zo’n organisch proces geweest? Wacht even, betekent dit dat je ZoetZout zelf
‘Eigenlijk wel. Het Parool besloot destijds, met een hebt geïnitieerd?
vooruitziende blik want zoiets bestond nog niet, een prijs ‘Het merendeel van de projecten naast het werk voor
in het leven te roepen voor de beste sociale woningbouw de krant til ik zelf van de grond. Eigenlijk is dit met
van de voorgaande vijf jaren. Er werd een internationale Snelweg, het boek dat ik samen met Theo Baart heb
jury opgetuigd waarvan de leden ieder met een verslaggever gemaakt, begonnen. Mijn projecten zijn vaak jaren in de
en iemand van de dienst huisvesting op stap gingen. maak, soms zonder dat ik het zelf weet. Toen ik besloot Pret!
Mijn wandeling met Geert Bekaert is echt een kantelpunt te gaan maken, ging ik door mijn knipsels heen en zag ik dat
geweest. Augmented reality avant la lettre, dat was wat ik al jaren artikelen verzamelde over vrijetijdsindustrie.
deze architectuurcriticus aankleefde. Planologie, Het idee voor ZoetZout bijvoorbeeld kreeg een slinger
stadsgeschiedenis, culturele diversiteit, wát een lagen toen ik als Loeb Fellow aan de Harvard Graduate School
zag die man. Mijn ogen werden geopend. of Design verbleef. Elk jaar worden tien mid-career
Een ander jurylid was trouwens hoofdredacteur van professionals in de gelegenheid gesteld colleges te komen
Architectural Record, waaraan ik sindsdien als volgen aan de Amerikaanse universiteit Harvard,
correspondent verbonden ben. Niet lang hierna vroeg professoren te spreken en onderzoek te doen. In dat jaar
9. 09
Pret! Leisure en Atlas van de Nieuwe natuur: De nieuwe kaart: atlas van Snelweg/Highways in the IJsvermaak: de
landschap (2002). verandering. Nederland reportages over Nederland in 2005 (1997). Netherlands (1996). Noord- en Zuidpool-
Tracy Metz, herschikt (2000). veranderend land- Tracy Metz en Margriet Theo Baart, Cary Markerink expedities (1995).
NAi Uitgevers. Fotografie: Theo Baart, schap (1998). Pflug, NAi Uitgevers. Tracy Metz, Architectura Samenstelling
tekst: Tracy Metz Tracy Metz met Natura. Tracy Metz,
Tjerk Ruimschotel, foto’s van Theo Nijgh Van Ditmar.
NAi Uitgevers. Baart, Ambo/Anthos
Uitgevers.
(2006-’07) was ik veel met studenten in gesprek, “ en soort trait d’union tussen de
E
jonge mensen die waar het Nederland aanging vooral
geïnteresseerd waren in environmental engineering. deskundigen en het grote publiek”
Ik had de term nog nooit gehoord, maar begreep meteen
wat ze bedoelden.
Als lid van de Delta Commissie die speciaal was Op de grond: observaties vanuit Harvard gaat over
opgericht om het kabinet een richtinggevend advies voor actuele vraagstukken in de ruimtelijke ordening in de
de komende twee eeuwen te geven, heb ik gezien dat water Verenigde Staten. In het voorwoord schrijf je dat deze
een van de grote verhalen is van onze tijd. Na mijn verblijf observaties relevant zijn voor Nederland. Wat ziet de
aan Harvard realiseerde ik me: dat verhaal wil ik vertellen! Amerikaanse die na een lang verblijf in Nederland haar
Nu ja, dan begint het ondernemen, geld organiseren, thuisland observeert?
mensen voor je idee warm maken.’ ‘Eigenlijk is het vooral andersom, ik zag zaken waarin de
Verenigde Staten een voorbeeld aan Nederland kan nemen.
Ligt er alweer een nieuw project in de week? Neem het fenomeen drive till you qualify, oftewel het
‘Behalve ‘Stadsleven’, de maandelijkse talkshow in de gegeven dat werknemers alleen op grote afstand van hun
Rode Hoed over het leven in de grote stad, nog even niet. job een betaalbare woning kunnen vinden, waardoor
ZoetZout loopt nog steeds, de komende maanden heb ik sommigen wel vijf uur per dag aan het forenzen zijn. Met
lezingen in het National Building Museum in Washington het kwalijke gevolg dat het landschap wordt opgevroten
DC, Harvard, de universiteit in Berkeley, de Chicago door buitenwijken en mensen aan niets anders toekomen
Architecture Foundation en de American Library in Parijs. dan werken en onderweg zijn. Dat is iets wat we echt niet
Bij veel mensen bestaat het beeld ‘met de waterveilig moeten willen.
heid zit het wel snor, daar hebben we toch de waterschappen Maar zo’n vaart zal het niet lopen. Waar Amerikanen
en de ingenieurs voor’. Maar los van de vraag of we wel alle bang zijn voor dichtheid, zijn wij eraan gewend en geeft
reden hebben ons zo veilig te voelen, is het een fascinerend het ons misschien zelfs een gevoel van beschutting en
veld vol verhalen die mensen raken. Ik vind het enorm leuk veiligheid. Geen wonder ook, ons wonen begon immers
om mensen de ogen te openen. Sterker nog, ik vind het een op de terpen.
belangrijke functie van mijn vak’. Walkable urbanism, daar zijn wij echt goed in. Ja, je
De journalist als docent? hoort het goed, ik zeg ‘wij’, ik voel me inmiddels hartstikke
‘Als verhalenverteller; ik vorm een soort trait d’union Nederlands.’
tussen de deskundigen en het grote publiek. Deskundigen
zijn, of voelen, zich dikwijls gebonden aan organisatorische
of politieke belangen. Als buitenstaander en als buiten
lander, waardoor ik toch een ander begrippenkader hanteer,
heb ik veel meer ruimte. Mijn vrijheid als toeschouwer,
beschouwer zie ik als een toegevoegde waarde. En kennelijk
werkt het, want mijn boeken lopen goed.’
11. 11
Tekst: Christine Tinssen
Beeld: Matthijs Bosman
Leenman doet de was
Kunstenaar Matthijs Bosman ‘leende’
vorig jaar Kasteel Geldrop. Voor vier
weken. Hij nam zijn gezin mee, meubels,
bedden, matrassen en speelgoed en
huurde een douche, want een badkamer
ontbrak in het kasteel met zeker tien
kamers. Overdag kon hij bezoekers of
een bruidegom tegenkomen, want het
kasteel bleef wel gewoon in bedrijf
tijdens de logeerpartij. Als bezoeker
kon je een houten zwaard in de tuin zien
liggen, of de pas gewassen was van
de-leenman-voor-een-maand aan de
lijn zien hangen.
12. 12 laudatio Tekst: Stichting Groeneveld | Beeld: Wilma Elmendorp
Chroniqueur
het landschap
van
Groeneveldprijs voor Tracy Metz
Op 31 januari jongstleden ontving Tracy Metz, journalist en auteur van publicaties
over urban issues, de Groeneveldprijs 2012. Deze prijs is een initiatief van de Stichting
Groeneveld en wordt jaarlijks toegekend aan een persoon die zich bijzonder heeft
ingezet voor het debat over de groene ruimte en die daarbij een afwijkend, kritisch
geluid laat horen.
Tracy Metz, van oorsprong schap en wat zich daarin voltrekt schildert
Amerikaanse, heeft zo’n eigen geluid. Tracy de tekst op haar toetsenbord.
‘Traag door oneindig laagland gaan’ is niet haar Ze schrijft over architectuur en kunst, die als
ding. Met de snelheid van licht past beter. verbindingen tussen ratio en gevoel reflecteren
Hollands licht! Dat voortdurend verandert op wat er gebeurt. Door haar kennis van
en het waterige land eronder steeds anders zaken is ze in staat informatie in behapbare
uitlicht. Als een regisseur kiest ze frames proporties voor een breed publiek op te dienen.
waarmee ze het landschap in de spotlights Tracy’s werk is ook heel Nederlands: niet
zet om de lezer, die eigenlijk kijker is, te laten zeuren, het is zoals het is. Ze blijft ver van
zien wat er gebeurt. ‘Waar bent u nu eigenlijk het vrijblijvend observeren vanuit een
mee bezig’ is de vraag die vooraf gaat aan nivellerende globalisering en ziet liefdevol
haar beschouwingen over de omgang van de toe op het intelligente geploeter in de Delta.
Nederlanders met hun krap bemeten ruimte. Dat heeft bij elkaar een mooi en toegankelijk
oeuvre opgeleverd, dat zich laat lezen als een
Fotografen zoals Theo Baart geven haar ogen. kroniek. Nieuwe natuur (1998), Atlas van
Haar oren registreren het koor van denkers, de verandering (2000), Pret! (2002), Nature
makers en gebruikers van het land en het water. as artifice (2008) en Huis in Frankrijk.
Als een chroniqueur van het Nederlandse land- Nederlanders en hun maison de campagne
13. 13
2012
(2010), zijn slechts enkele voorbeelden van begrijpen. De Verenigde Staten en de geschie- verschuivingen in waarden signaleren en
haar werk. denis van de Zeven Verenigde Nederlanden duiden en zo bijdragen aan een cultuur die
Daarnaast zijn er die tussenrapportages in raken elkaar daar misschien wel. Landen van Nederland in stand houdt door te veranderen.
kranten en tijdschriften. Mooi voorbeeld is op elkaar aangewezen individualisten.
haar stuk in NRC Handelsblad over het De Groeneveldprijs 2012 vond een eminente
MILKproject van Esther Polak dat paginagroot Een perpetuum mobile is een onbereikbaar en logische drager: Tracy Metz, chroniqueur
het Economiekatern opende. Een mooi ideaal. Het houdt een keer op. ‘Is Nederland van de getijdenbeweging in het Nederlandse
voorbeeld dat kunst en economie elkaar iets af ?’ is misschien de werkzame vraag. Maar landschap.
te vertellen hebben. ook een retorische, want het bestaan van dit
land is direct gekoppeld aan de bewegingen
Laag boven Holland zou een boektitel van Tracy van het water dat bij Lobith en Eijden het land
Metz kunnen zijn. Leven in Nederland is de instroomt en van de Noordzee op de kust slaat.
strijd tegen en met het water, die landschap en Ophouden met ingrijpen is ophouden met
bewoners tot een onlosmakelijke eenheid heeft bestaan.
gesmeed en wordt weerspiegeld in de taal: Dit jaar is het zestig jaar geleden dat het fout
‘en de boer hij ploegde voort’, ‘een volk dat leeft, ging in de Delta omdat er te lang geen onder-
bouwt aan zijn toekomst.’ Het resultaat is houd was geweest. Tracy Metz was lid van de
steeds het startpunt voor de volgende ingreep. Deltacommissie die ons voorhield dat de schop
Steeds veranderen in de verwachting dat het opnieuw ter hand moet worden genomen om
nog beter wordt, blijft alles toch onvervreemd- klimaatverandering en zeespiegelstijging te
baar Nederlands. Zie daar een perpetuum overleven.
mobile! De beweging terwijl toch alles het-
zelfde blijft. Van levensbelang is dat ook de discussie door-
Zie daar ook het voordeel van de roots van gaat. Dat er plekken en instellingen als Kasteel
Tracy Metz. Genoeg Amerikaans om het Groeneveld zijn, die deze discussie bevorderen.
bijzondere gedoe van het ‘gepolder’ te zien. Dat schrijvers en kunstenaars, zoals Tracy
Genoeg Nederlands om de logica ervan te Metz, het oppakken en verder brengen. Die
14. 14 Essay Tekst: Tracy Metz
nut
Het van
natuur Allereerst wil ik de Stichting Groeneveld
bedanken voor de toekenning van deze
illustere prijs. Ik was verbaasd en verguld
feit leek. (Daarom hebben ook veel mensen een hekel aan
journalisten.) Ik sta als verhalenverteller tussen de leek en
de deskundige in. Ik ben de trait d’union, of zo u wilt: de
postillion d’amour.
– dit is de eerste prijs die ik heb gekregen
voor mijn werk. Het is natuurlijk vleiend Met deze vraag in het achterhoofd – Waar sta ik? – ben ik
om te beginnen voor de boekenkast gaan staan om nog eens
om als journalist en auteur te lezen dat
door mijn eigen boeken te bladeren. Mijn veronderstelling
je ‘afwijkende, kritische geluid’ wordt is dat daaruit een beeld oprijst van het veranderende, ik mag
gewaardeerd. zeggen veranderlijke denken over natuur en landschap.
In een landschap als dit, dat zo door mensenhand is
Maar toen werd het al snel moeilijk. Een eigen geluid, oké, geboetseerd, zit de spanning tussen het artificiële en het
maar welk? Zo’n prijs, en daarmee het schrijven van deze natuurlijke er per definitie ingebakken. Wat dat betreft had
lezing, dwingt tot introspectie. Waar sta ik eigenlijk zelf ik als studieobject geen interessanter land dan Nederland
in dit debat? Hoe staan natuur en landschap ervoor in deze kunnen kiezen.
roerige politieke en economische tijden?
Terugkijkend op Nederland via mijn eigen boeken werd
Ik ben geen deskundige, geen natuurbeschermer, geen het me duidelijk hoezeer de denkbeelden over de groene
ecoloog, geen landschapsarchitect en al helemaal geen ruimte aan modes en mood swings onderhevig zijn. Ik zal
beleidsmaker. Als journalist en auteur reageer ik op wat u hieronder schetsen hoe ik de pendule heen en weer heb
ik om me heen zie gebeuren, met oprechte belangstelling zien zwaaien tussen een laatromantisch wildernisdenken
en nieuwsgierigheid, maar ik ben daarbij beschouwer en en een prozaïsche opvatting over natuur die vooral nut moet
toeschouwer, ik heb geen eigen standpunt of ideologie. hebben – vandaar de titel van deze lezing, ‘Het nut van
Ik probeer verandering te vangen. Altijd ben ik op zoek natuur’. En de derde en nieuwste ontwikkeling ligt ergens in
naar dat ene moment, die ene uitspraak of observatie die het midden: het herontdekken van de natuur als bondgenoot
alle vastgeroeste aannames op hun kop zet, de boel in de in onze nieuwe verhouding tot het water. En dit alles in nog
war schopt, een nieuw licht werpt op iets wat een voldongen geen kwart eeuw tijd.
15. 15
Ik weet nog heel goed wat het verrassingsmoment was Nieuw gemaakte natuur was ook het onderwerp van
toen ik op reportage ging voor het boek Snelweg: A Falling Horizon. Fotografe Heidi de Gier had voor dit
Highways in the Netherlands (1996), samen met de boek ruim een jaar lang haar tante Hannie gevolgd.
fotografen Theo Baart en Cary Markerink. Ik reed door Hannie woonde met haar twee kinderen naast een
Zeeland met een bioloog van Rijkswaterstaat, die vertelde scheepssloperij aan de rivier de Noord in Hendrik Ido
dat zeldzame vogels als de kiekendief graag in de lussen Ambacht. Ze beheerde de boerderij die van haar vader
van op- en afritten nestelen. Ze wennen aan de herrie en was geweest, aan de overkant, in de Sophiapolder. Deze
niemand valt ze lastig. En sinds de bermen minder vaak kleine Sophiapolder moest een zoetwatergetijdenmoeras
worden gemaaid is de snelwegberm het langste aaneen worden, dus moesten Hannie en de boerderij weg. Dat
gesloten natuurgebied van het land. Wie had dat gedacht. moeras moet de natuur helpen vervangen die verloren
was gegaan met de Betuwelijn, die op 25 meter diepte
onder deze oude landbouwpolder doorloopt. Dat was
voor mij een verrassende stapeling: de Sophiapolder,
puur natuur van boven, pure techniek van onderen.
Uit Snelweg: Highways in the Netherlands (foto Theo Baart)
Ontzettend Nederlands vond ik dat, natuur die door de
mens wordt gemaakt. Daarover gaat Nieuwe natuur:
reportages over veranderend landschap (1998). Voor
mij was natuur per definitie juist datgene wat niet was
gemaakt, maar er gewoon wás. Zelden heb ik zo veel
argwaan ondervonden als bij het schrijven van dit boek.
Iedereen, boeren én natuurbeschermers, wilden weten Boerin Hannie de Vos uit de Sophiapolder (foto Rinie Boon)
wie mij ertoe opdracht had gegeven. Met andere woorden:
in welk kamp zit je. Frappant vond ik de bijna religieuze Iedereen, ook het buitengebied, hoopt een graantje mee
overtuiging van de natuurbeschermers dat ze met een te pikken van het geld dat we uitgeven in onze vrije tijd.
verheven missie bezig waren, namelijk om het over Die hoop, en dat geld, veranderen onze omgeving: daar gaat
gedomesticeerde Nederland weer met wildernis te Pret! Leisure en landschap over. Het productielandschap
verrijken. Een wildernis, wel te verstaan, die vrij spel had verandert in een domein voor consumptie, in een groen
binnen de grenzen van de snelweg, het spoor, de woonwijk decor voor hedendaags vermaak, waarbij geldt: hoe
en het schietterrein van Defensie. ‘authentieker’ hoe beter. Afgetrapte oude klompen
brengen in de souvenirwinkel meer op dan nieuwe, eier
boeren plakken een donzig veertje op de scharreleieren
voordat ze naar de supermarkt gaan. We koesteren de
illusie bij gebrek aan the real thing, en laten we wel wezen,
de meesten van ons willen helemaal niet op het platteland
leven.
En als we naar het platteland gáán dan doen we dat niet
voor onze rust, we willen iets beleven: koe knuffelen,
boerengolf, apestoned housen in Spaarnwoude, schat
zoeken met de GPS in het bos, streekeigen producten
kopen die we in ons tweede huis op het platteland opeten.
Misschien klinkt het cynisch, maar ik bedoel het niet zo.
De aanleg van nieuwe natuur in de Sophiapolder Kennelijk willen we dit allemaal, en waar vraag is, is aanbod
(foto Jacques van der Neut) en andersom. Kortom: een markt.
Een overzicht van de boekpublicaties van Tracy Metz is te vinden op pagina 08 en 09.
16. 16
Essay
Rust, maar vooral ruimte: dat is wat veel Nederlanders Uit deze reeks blijkt dat er de afgelopen
drijft een tweede huis in Frankrijk te kopen. Zij zijn het ruim twintig jaar al heel wat verschillende
onderwerp van Huis in Frankrijk: Nederlanders en hun opvattingen over de natuur voorbij zijn
maison de campagne, gemaakt met de fotografen Theo gekomen, en daarmee ook verschillende
Baart en Sake Elzinga, in opdracht van Kasteel Groeneveld. notities over wat je met het natuurbeleid
Ruimte is er zeker, maar de rust is betrekkelijk: er moet zou willen bereiken. Maar wat gaat dat snel! Ik
altijd geklust, en zoals Martin Bril het zo mooi zei, in de kan me haast niet onttrekken aan het idee dat de natuur
verte hoor je altijd wel ergens een cirkelzaag. Er wonen van zijn gezag en zijn oerkracht is ontdaan, en in plaats
inmiddels meer stedelingen op het platteland (al dan niet daarvan een bijproduct is geworden van de wisselvallige
in deeltijd) dan boeren. De Franse sociologen Jean Viard maatschappelijke gemoedstoestand.
en Bertrand Hervieu spreken daarom van la campagne,
bonheur des urbains – het platteland, geluk der stedelingen. De grootste kentering in deze woelige periode was onge
De rust- en ruimtezoekers beoordelen het platteland twijfeld het wildernisdenken van de nieuwe Natuurnota uit
meer nog op zijn esthetische kwaliteiten dan op zijn 1990. Ik vond het intrigerend dat wildernis een wensbeeld
productiecapaciteit – en de boer moet voor beide was geworden – net zoiets als het Amerikaanse verlangen
zorgdragen. naar de eeuwige frontier. Tot in de negentiende eeuw was
wildernis geen wensbeeld maar juist een schrikbeeld, het
In ZoetZout: water en de Nederlanders maakt de natuur was er koud of juist te heet en in ieder geval gevaarlijk.
zich weer wat losser van de esthetiek en de marketing en Maar nu leek het alsof iedere Nederlander recht had op
sluit ze een alliantie met de veiligheid tegen rampen en X vierkante meter wildernis of fietsafstand van zijn huis,
overstromingen. Na eeuwen van steeds hogere dijken alsof het net zoiets was als de parkeernorm of de groennorm
bouwen en steeds harder pompen hebben we ontdekt dat voor nieuwe woonwijken. Wat bij mij ook verwondering
het misschien slimmer is om met de krachten van de natuur oproept, is het verlangen naar wildernis in een land dat heel
mee te bewegen, to go with the flow. Eeuwenlang hebben lang een onbewoonbare natte delta was. Waar verlang je dan
we onze wil opgelegd aan het land waarop we leven en nu naar terug?
bijt die ons in de hielen.
Vannacht is het zestig jaar geleden dat de Watersnood In een interview in Trouw maakt historicus Auke van der
zich in zuidwestelijk Nederland voltrok. Het antwoord, Woud, een van mijn voorgangers als winnaar van deze prijs,
dat weten we allemaal, was een huzarenstukje van de korte metten met wat hij noemt ‘duur getuinier onder de
waterbouw samen met de civiele techniek, de Deltawerken, vlag van ongereptheid’ en ‘een toneelstukje dat met veel
die het water moesten bedwingen. Nederland moest veilig subsidie wordt opgevoerd’. Daar zit wel wat in, maar hij gaat
tegen het water worden gemaakt.
Wie had toen kunnen denken dat Rijkswaterstaat nu zou
zeggen dat het veiliger is om de dijken te verlagen, om de “ euwenlang hebben
E
druk eraf te halen en het water de ruimte te geven? Je zou
toen voor gek zijn verklaard! Wat toepasselijk om net we onze wil opgelegd
vandaag, nu het op de dag af zestig jaar geleden is dat
de Watersnood van 1953 zich voltrok, te spreken over dit aan het land waarop
nieuwe bondgenootschap tussen natuur en veiligheid in
dit landschap, dat een uniek samengaan is van cultuur en we leven en nu bijt die
natuur. Nu willen we veilig worden mét het water. Ik kom
straks terug op dit bondgenootschap, want daarin zie ik de ons in de hielen”
toekomst en ook nieuwe mogelijkheden voor het denken
over en omgaan met natuur. voorbij aan de redenen waarom hedendaags wildernis zo
tot de verbeelding spreekt.
In de eerste plaats is het een nostalgisch verlangen naar een
ongereptheid, een puurheid die we kennelijk als een ideaal
in ons achterhoofd meedragen – naar onze verloren
onschuld.
In de tweede plaats is er naar mijn overtuiging veel te
zeggen – in principe – voor de opvatting dat de natuur een
eigen, intrinsieke waarde heeft. ‘Natuur’ is een veel te klein
en simpel woord voor het reusachtige en complexe systeem
waarbinnen wij leven. Het getuigt van grote hoogmoed om
te denken dat wij boven de wetmatigheden van dat systeem
Watersnoodramp 1953 verheven zijn – het tegendeel is waar. De vraag is echter, en
vandaar dat ik zeg ‘in principe’, of er nog plekken op aarde
17. 17
zijn waar dat systeem gevrijwaard is van de invloed van
de mens. Zeker in Nederland, waar de zeggenschap van de
mens over de omgeving heel ver reikt, is het een illusie te
denken dat de natuur in zijn meest zuivere vorm kan bestaan.
En in de derde plaats heeft nieuwe natuur in deze hightech,
gehaaste, verkwistende, vervuilende samenleving een
belangrijke functie als aflaat. Het is een vorm van vergiffenis.
Die bewijst dat als wij ons er maar niet mee bemoeien, de
natuur op eigen kracht kan terugveren. Fijn! Dan kunnen we
de illusie van wildheid blijven koesteren en hoeven we er
niets voor te laten. Dat komt ons eigenlijk wel goed uit.
Rustig achterover leunen: daarvoor waarschuwt de
Amerikaanse schrijver William Cronon in zijn prachtige Yellowstones
essay The Trouble with Wilderness, dat hij schreef voor de
bloemlezing Uncommon Ground: Rethinking the Human
Place in Nature. Door ons te fixeren op de romantische
wildernis als de enige echte natuur zien we niet meer de
kleine, alledaagse, natuur om ons heen die in feite véél
omvangrijker is dan alle Yellowstones bij elkaar. Die
fascinatie is in feite vluchtgedrag, vindt hij.
‘Idealizing a distant wilderness too often means not
idealizing the environment in which we actually live, the
landscape that for better or worse we call home. Most of
our most serious environmental problems start right here,
at home, and if we are to solve those problems, we need an
environmental ethic that will tell us as much about using
nature as about not using it. The wilderness dualism tends Beeld uit de BBC-serie Earhflight (foto BBC)
to cast any use as abuse, and thereby denies us a middle
ground in which responsible use and non-use might attain
some kind of balanced, sustainable relationship.’
Die middle ground vind ik een belangrijk begrip, aan het dieren op afroep beschikbaar zijn. In Nederland is zelfs het
eind van mijn verhaal zal ik daar nog wat over zeggen. ongerepte maakbaar.
Je zou denken dat we in reactie op de vérgaande
Aan die gemaakte Nederlandse natuur technologisering van ons leven, een steeds sterkere hang
kleeft een onoplosbaar paradox. Enerzijds naar de natuur zouden hebben. Dat is ook zo, maar bij
is die een uitdrukking van een verheven en romantische verreweg de meesten van ons komt de natuur binnen
gedachte, anderzijds werd het in de uitvoering een als mooi plaatje. Op de sportschool heb ik lange de tijd
nogal technocratische bedoening. Dat signaleert ook op Animal Planet de avonturen gevolgd van een
het Planbureau voor de Leefomgeving in de vorig jaar meerkatkolonie – op een gegeven moment kende ik de
verschenen Natuurverkenning 2010-2040. ‘De laatste jaren familieleden allemaal van naam. De schitterende opnames
is in het natuurbeleid het accent komen te liggen op het van National Geographic zijn een soort natuurporno,
realiseren van ecologische doelen, met name het behoud waarbij we ons verlustigen aan de kracht en de pracht
van biodiversiteit,’ aldus het PBL. ‘Die aandacht voor de zonder dat het betekenis heeft voor ons dagelijks doen en
achteruitgang van vooral kwetsbare dier- en plantensoorten laten. De schitterende BBC-serie Earthflight brengt de
heeft een sterk procedureel en juridisch karakter gekregen. luchtige wereld van de vogels binnen handbereik, nu de
Dat heeft als consequentie dat weinig mensen het beleid ganzen de wereld overvliegen met een camera op hun kop.
nog begrijpen.’ We griezelen even als we in Earthflight een baviaan een
onfortuinlijke flamingo aan zijn poot uit de lucht zien
Inderdaad was het gesteggel over de hectares voor de trekken, we zitten op de bank te juichen als we op YouTube
Ecologische Hoofdstructuur al een tijd lang voor niemand in de amateurvideo The Battle of Kruger Park zien hoe de
te volgen behalve voor de opponenten zelf. Ik heb weleens buffelkudde wraak neemt op de gemene leeuwen die een
de schertsende term ‘clipboardnatuur’ gehoord, een buffelkalf bijna hebben verschalkt. Deze Battle is 66 miljoen
verwijzing naar de lijsten met af te vinken doeltypen die keer bekeken op YouTube. Het is allemaal een indruk
je als terreinbeheerder naar je gebied moest lokken om te wekkend schouwspel. De natuur komt dichterbij maar staat
bewijzen dat je je subsidies waarmaakte. Alsof planten en tegelijkertijd verder van ons af.
18. 18
Essay
In The New York Times beschreef dichteres Diane Ackerman
laatst hoe zij met een aantal bevriende vogelaars een stel
ibissen bekeek die in de weer waren met hun jongen in een
natuurgebied in upstate New York. De vriendengroep bleek
anderhalf miljoen mensen groot te zijn, allemaal mensen
die thuis achter de computer via de webcam de natuur
beleven en steeds van de ene diersoort naar de andere
hoppen, afhankelijk van waar de actie is. De titel van
haar column was dan ook: ‘Nature: Now Showing on TV’.
De natuurbeleving via en dankzij de techniek, schrijft
Ackerman, ‘is swiftly becoming the preferred way to view
nature.’
Misschien vaart de natuur er wel bij dat die anderhalf
miljoen mensen niet rond dat ibisnest staan, maar op veilige
afstand meeleven, maar de beleving is toch anders. Je bent
mét de natuur maar niet erín. Je hoeft er niks voor te doen,
de natuur komt naar jou toe. Via het opgloeiende scherm Nature: Now Showing on TV
van je computer of je telefoon kun je die elk moment
opvragen, zoals je je email checkt of je Facebookstatus
of de voortgang van je Wordfeudspel.
je een droomwereld binnenstapt. Met typisch Engels
Fotograaf Tim Simmons heeft er een missie van gemaakt understatement zegt hij daarover: ‘The evolution of our
om de stedeling met natuur te confronteren. In Los Angeles environment and the way that most of us live has naturally
en Philadelphia heeft hij voor zijn Urban Land Project separated us from the landscape. This disconnection makes
reusachtige billboards bedekt met natuurfoto’s. De wereld it easy to forget our responsibility to maintain and preserve
op die enorme foto’s is zó totaal anders dan hun omgeving our environment in the small ways that we can. I try to offer
van beton en prikkeldraad en asfalt, dat het lijkt alsof a space to reconnect.’
Gaat de digitale natuur de biologische
natuur vervangen? Volgens de oprichters van
NextNature, Koert van Mesvoort en Hendrik-Jan Grievink,
zijn natuur en technologie inmiddels zo met elkaar
verweven dat er een nieuwe hybride is ontstaan: Next
Nature. ‘Waar technologie en natuur traditioneel als
tegenpolen worden gezien, lijken ze nu samen te smelten
en zelfs van plaats te verwisselen,’ schrijven zij op hun
indrukwekkende site nextnature.net. ‘Door onze drang
om onze omgeving te ontwerpen hebben wij het ontstaan
van een onvoorspelbare next nature veroorzaakt. De natuur
verandert met ons mee!’
Urban Land Project van Tim Simmons
Een geweldig project van NextNature was ‘Rayfish
Footwear’. Drie jaar lang hebben de initiatiefnemers
een hype opgebouwd rond spannende sneakers in
hallucinerende kleuren, gemaakt van het leer van genetisch
gemodificeerde roggen. Ze hadden verwacht dat er enorm
ophef zou ontstaan over het geknoei met het DNA van die
beesten, en er kwamen ook protesten, maar er kwamen
nog veel méér bestellingen binnenstromen. Ze maakten
met video’s en persberichten een heel circus eromheen
– totdat een aantal van die Frankensteinroggen zogenaamd
ontsnapten. Tot slot ging Rayfish failliet – waarna de
NextNature jongens het échte verhaal bekend maakten,
over onze consumptieve omgang met dieren en dus met de
Nextnature.net Rayfish Footwear van NextNature natuur.
19. 19
Konikpaarden Johannes de bultrug (foto Hollandse Hoogte)
Ondanks het beleid van de afgelopen twee een heel prozaïsch nutsdenken – vandaar de titel van deze
decennia heeft het wildernisdenken bij lezing. Niks eigen autonome waarde, de natuur loopt nu aan
het grote publiek nooit tot in zijn uiterste de leiband van de politiek en de economie. Tegenwoordig
consequenties echt wortel geschoten. moet natuur ergens goed voor zijn. Ze moet behagen.
Dat merken de natuurbeschermers in strenge winters. Ze moet ons van dienst zijn – als een oord van plezier en
Als de Konikpaarden en Schotse Hooglanders dreigen te bezinning, als een consumeerbare toeristisch-recreatieve
verhongeren dan hebben wandelaars en omwonenden geen belevenis, als een bron van waardevermeerdering voor het
boodschap aan hun status als puur natuur. Mensen vinden onroerend goed in de buurt. De natuur moet nut hebben,
de dieren zielig en ze bellen boos op naar de beheerder dat ze moet zich aan ons aanpassen. Ik moest denken aan de
die er iets aan moet doen. Op zo’n moment moet je wel woorden van Johan van de Gronden, directeur van het
sterk in je schoenen staan om met harteloze argumenten Wereld Natuur Fonds, die in zijn reactie op de publicatie
als ‘survival of the fittest’ aan te komen. De expert die zegt Natuurverkenning zegt dat ‘de N van natuur niet meer terug
dat het normaal is dat dieren in de winter dood gaan van de te vinden is tussen harde infrastructuur en economische
honger, kan de boom in. En als de kadavers van de dieren die belangen. De natuur zit niet meer aan tafel in de Trêveszaal.’
toch omgekomen zijn, zichtbaar langs het pad blijven liggen,
zoals in de Oostvaardersplassen, dan heb je ook de poppen
aan het dansen. Mensen willen niet horen dat de natuur “ ensen willen niet horen dat
M
hard en onbarmhartig is, nee, de natuur is goed, en mooi,
en lief, want zo is het altijd in de reclame. Overigens gelden natuur hard en onbarmhartig is,
die gevoelsargumenten alleen voor dieren. Er zullen weinig
boze omwonenden naar Natuurmonumenten of Staats natuur is mooi, en goed, en lief”
bosbeheer bellen om zich te beklagen over het verdwijnen
van de aardbeiganzerik of het blauwe kweldergras.
Een jaar of twee geleden kwam er een nieuw soort
Diezelfde opwelling van sentiment hebben we onlangs gelegenheidsnatuur op. Door de economische crisis gaan
breed uitgemeten gezien rond het langgerekte overlijden vele bouwplannen niet door en liggen de kavels maar braak.
van Johannes de bultrug. In een raak stuk in NRC Het platform ‘Tijdelijk Anders Bestemmen’ heeft allerlei
Handelsblad (19 december 2012) schreef bioloog Stephan lumineuze en pragmatische ideeën gelanceerd voor tijdelijk
van Duin dat de tranen die verspild zijn aan zo’n absoluut gebruik, zoals moestuinen, speelweiden, studenten
non-event, ‘voor de afkalving staan van het respect voor containers, zelfs windturbines – maar ook tijdelijke natuur!
wetenschappelijke expertise en voor een beperkt idee van Het idee is dat de eigenaar van de kavel dit zal toestaan als
wat natuur inhoudt. De wetenschap legt het weer eens af het een maximum aantal jaar is verbonden en als hij zeker
tegen emotionele argumenten en de brute botheid van het weet dat áls het bouwplan doorgaat, de natuur als een
populisme,’ zegt hij. kleedje wordt opgerold en weggedragen. Natuur als spin-off
van de economie – ik ben er nog steeds niet uit of dit briljant
Van Duin heeft gelijk. Sterker nog, de pendule zwaait nu of cynisch is.
heel hard de andere de kant op, weg van het ongerepte naar
20. 20
Essay
Hoe snel we van de romantiek op de opbrengen. Want waarom zouden we er geld aan uitgeven
pragmatiek zijn overgestapt, bleek vorig als je er niet aanwijsbaar iets aan hebt?
jaar in de aanloop naar de verkiezingen.
Tijdens een debat over de ruimtelijke toekomst van Geldtekort heeft één groot voordeel, moet ik toegeven: het
Nederland vatte VVD-Kamerlid Betty de Boer deze dwingt tot innovatieve oplossingen. Zo kondigden ruim
popularisering bondig samen toen ze zei: ‘De natuur is er vijftig natuurclubs eind vorig jaar aan dat ze een nauwe
voor ons.’ En ANWB-directeur Guido van Woerkom roept, samenwerking aangaan in een ‘brancheorganisatie’ die
niet zonder pathos: ‘Geef de natuur terug aan het volk!’ als advocaat van de natuur moet functioneren.
Hij vindt dat de ‘technische’ natuur te ver af is komen te Staatsbosbeheer wordt mogelijk omgevormd tot een
staan van de mensen, die gewoon lekker willen wandelen en organisatie als de Engelse National Trust. Dan kunnen
fietsen. Ook Maarten Hajer, directeur van het Planbureau mensen er (betaald) lid van worden en kan de organisatie
voor de Leefomgeving, presenteert het nieuwe nutsdenken sponsoring en commerciële samenwerkingen zoeken.
als een inhaalslag. In zijn blog schrijft hij hetzelfde maar in Directeur Walter Kooy van het Nationaal Groenfonds heeft
andere woorden, namelijk dat ‘de aandacht voor beleving voorgesteld de natuur anders te financieren: 15 procent van
en benutting van natuur op de achtergrond is geraakt.’ de overheid, 40 procent donaties en 45 procent eigen
Voor veel mensen is de natuur vooral een plek om te willen inkomsten. Staatsbosbeheer heeft al aangekondigd
wonen of recreëren, zegt Hajer. haardhout uit eigen bos te gaan verkopen. En als ze de
openhaardbezitters zo ver kan krijgen dat ze hun eigen hout
Zelfs de natuurbeheerders vinden nu ook dat de natuur bij wijze van vrijetijdsbesteding in het bos komen kappen –
een verlengstuk moet zijn van de wensen van het volk. uiteraard onder begeleiding – dan is iedereen blij en wordt
Directeur Chris Kalden van Staatsbosbeheer zei eind vorig het onderhoud van het bos budgettair neutraal.
jaar dat het natuurbeleid zich meer moet richten op de
verwachtingen van het publiek. ‘Als we aan de mensen Kennisinstituut Triple E kwam begin dit jaar met het
vragen wat ze verwachten van natuur, dan horen we nooit vernieuwende idee ‘moderne heerlijckheden’. Zoals het
iets over biodiversiteit of soortenrijkdom,’ zegt hij. ‘Wel woord en de spelling verraden is het gemodelleerd naar
over recreatie, rust en allerlei activiteiten die we graag in een maatschappelijk arrangement dat teruggaat tot de
de natuur doen.’ Het natuurbeleid is te zeer bepaald middeleeuwen. Het idee, volgens een artikel in Trouw, is
geweest door juridische normen, zegt hij. Dat moeten dat de overheid de rechten voor natuur- en landschaps
‘maatschappelijke normen’ worden. Daaruit volgt dat gebieden in langlopende contracten overdraagt aan
Staatsbosbeheer afscheid neemt van de biodiversiteit ten coöperaties of verenigingen. In ruil voor de plicht het
gunste van de recreatie. gebied te verzorgen krijgt de beheerder het recht het gebied
uit te baten. Bijkomend voordeel is dat rechten waarde
Is natuur echt van zijn voetstuk gevallen en tot een decor voller dan subsidies of giften, die zoals we nu zien
voor onze vrije tijd verworden? Let wel, ik heb niets tegen afhankelijk zijn van de politieke wind en het economische
lekker wandelen en fietsen – maar ik vind wel dat de natuur getij. Wie dergelijke rechten voor twintig jaar in handen
meer is dan een uitlaatplek voor mensen op de zondag heeft, kan ze verhandelen of er een lening op krijgen. En
middag. En ook meer dan een transactie. de opbrengsten van de natuur komen terug bij de natuur.
Als de overheid zich terugtrekt ontstaat er – nolens volens –
De vraag in deze nieuwe constellatie is: ruimte voor andere partijen: energiebedrijven, de water
wie gaat er voor de natuur zorgen – als die sector, de recreatie. Zo is het Wereld Natuur Fonds een
tenminste niet intussen zelfvoorzienend is samenwerking aangegaan met Eneco. Dat is ook de
geworden – en vooral: wie gaat dat betalen? strekking van de Natuurverkenning van het Planbureau
Marktwerking en burgerparticipatie zijn de nieuwe tover voor de Leefomgeving, namelijk dat deze politisering van
spreuken. De natuur moet niet alleen nut hebben, ze moet de natuur kansen biedt voor nieuwe coalities tussen natuur
bij voorkeur haar eigen broek ophouden. Met andere en andere sectoren als bouw, zorg en water.
woorden: het moet vooral niks kosten, het moet juist iets
De natuurpendule heeft de laatste twee
decennia wild heen en weer gezwaaid en
“ ensen die via de webcam de
M dat is nog niet voorbij. Maar deze nieuwe allianties
bieden zicht op een inbedding van de natuur in een groter
natuur beleven, en steeds van verhaal en, vooral, een gedeeld belang.
de ene diersoort naar de andere Een van die belangen, ik noemde het net, is de water
huishouding. Het is wel zo toepasselijk om vandaag, op
hoppen” de dag af zestig jaar na de Watersnood, te kijken naar de
21. 21
Toekomstbeeld van de Grevelingen in Zeeland
“ eldtekort heeft één groot voordeel
G
moet ik toegeven: het dwingt tot
innovatieve oplossingen”
Boer Jan Kant en zijn vrouw Rie uit de Noordwaard (foto Tracy Metz)
wisselwerking tussen de natuur en het nieuwe denken over waterleidingbedrijf PWN verplicht de duinen als natuur-
onze veiligheid tegen overstromingen. Van oudsher heeft en recreatiegebied te onderhouden.
Nederland het water bedwongen, met dijken en pompen.
Maar gaandeweg, en zeker sinds de grote ingrepen van de Nog een voorbeeld: in het Zeeuwse project Waterdunen
Deltawerken, hebben we ontdekt dat dit allemaal gevolgen worden vierhonderd recreatiewoningen aangelegd op
heeft waar we last van krijgen. Dat, in combinatie met de 40 hectare nieuwe duinen en schorren. En een van de
verandering van het klimaat, heeft de experts aan het meest ambitieuze projecten om natuur, water en economie
denken gezet. De gedachte wint steeds meer terrein dat we weer aan elkaar te verbinden is het plan voor de
beter met de krachten van de natuur mee kunnen deinen Grevelingen in Zeeland. Bij de aanleg van de Deltawerken is
dan er hard tegenin blijven gaan. Dit is de even innovatieve de zuidwestelijke delta in verschillende compartimenten
als logische gedachte die ik in mijn boek ZoetZout: water opgedeeld. Het Volkerak-Zoommeer is zoet geworden, wat
en de Nederlanders onderzoek. Het is ook een gedachte nu grote problemen geeft met blauwalg. En de Grevelingen
waarmee Nederland wereldwijd de aandacht trekt. is van het getij afgesneden waardoor het nu een grote
dode bak met zoutwater is geworden. Nu hebben allerlei
Een van die gedachten is dat het misschien veiliger is als we maatschappelijke organisaties, bewoners en bedrijven
de dijken verlagen en niet alleen maar verhogen. Dit was een gezamenlijk plan voor de toekomst van dat gebied
vijftig, dertig, zelfs twintig jaar geleden vloeken in de kerk ontwikkeld en zelf ook al geld ervoor bijeen gebracht.
geweest. Toch is dat de gedachte achter het programma Ze willen het getij terugbrengen, wat ten goede komt aan
Ruimte voor de Rivier. Niet iedereen kan daar met zijn zowel de natuur als de recreatie en het vestigingsklimaat.
hoofd bij. Jan en Rie Kant, boeren in de Noordwaard, zeiden
tegen mij: ‘Wij geloven niet zo aan dat water.’ Boer Kant Ik wil hiermee de serieuze bedreiging van het klimaat zeker
heeft aan zijn nagels aan de dakgoot gehangen in 1953, en niet bagatelliseren. Zoals minister Schultz afgelopen
het kan er bij hem gewoon niet in, dat het veiliger zou zijn weekend in de Volkskrant het recht voor z’n raap
om het water door de polder te laten stromen. En dat je daar formuleerde: ‘We verdienen weliswaar ruim zestig procent
misschien je boerenbedrijf voor zou moeten verhuizen – van het bruto nationaal product beneden de zeespiegel,
‘Nee, dat gaat niet gebeuren,’ zegt Kant, ‘al belooft maar we zijn vergeten wat er voor nodig is om dat te kunnen
Rijkswaterstaat ons koeien met gouden hoorns.’ doen. En we zijn slecht voorbereid op een ramp. We zijn veel
minder veilig dan we denken.’
In diezelfde Noordwaard is een plan om de dijken tegen
golfslag te beschermen door er een brede strook wilgenbos Maar als we slim en praktisch zijn, en dat zijn we, dan
tegen aan te bouwen – een primeur in Nederland. Nooit kunnen we deze dreiging als leverage gebruiken om én
eerder werd een bos officieel erkend als onderdeel van een Nederland veiliger te maken, én de kwaliteit van onze
primaire waterkering. leefomgeving te verhogen én de natuur te bevorderen.
Want een natuur die er alleen voor ons op de zondagmiddag
De combinatie veiligheid, nut en natuur is ook goed te zien is, dat is mij niet genoeg. Ik geloof in nut, maar ik geloof nog
in de Waterleidingduinen die al sinds de 19e eeuw het meer in waarde.
drinkwater van Amsterdam zuiveren en een geliefde
‘uitlaatplek’ zijn. Duinen bieden bescherming tegen de zee, Tracy Metz
ze maken het drinkwater schoon en in ruil daarvoor is Baarn, 31 januari 2013
24. 24 wende
“ urgers en bedrijfsleven
B
zijn steeds meer bereid
om zich in te zetten voor
hun directe leefomgeving”
25. 25
Tekst: Matthijs Sienot* | Beeld: Marco Bakker**
Chris Kalden, directeur Staatsbosbeheer, over ondernemen om betekenis
te kunnen bieden.
Hoe blijft de hofleverancier van
groene geluks omenten rendabel?
m
Bijna elke Nederlander vindt natuur belangrijk: een bijzondere plek in. Minder dan 10% van de kinderen speelt
voor rust, recreatie, of stilte. ‘Geluksmomenten van nog regelmatig buiten, in bos, park of veld.’
uiteenlopende aard,’ aldus Chris Kalden, directeur Staatsbos
beheer. Zijn organisatie beheert ruim de helft van de Sommige politici, zoals de voormalige PVV’er De Mos,
natuurgebieden in ons land, en is daarmee een belangrijke zien in de toegenomen burgerbetrokkenheid kansen om
publieke gelukverschaffer. Maar hoe blijf je die rol vervullen, volksaandelen Staatsbosbeheer uit te geven. Klinkt als een
terwijl de overheid terugtreedt? Chris Kalden gaat dit jaar interessant idee in dit tijdperk van crowdfunding, toch?
weliswaar met pensioen, maar zijn antwoord klinkt Chris Kalden kan een milde glimlach nauwelijks onderdrukken.
toekomstvast. ‘Wij willen geen geld verdienen omdat er ‘Aan natuurbeheer verdien je niet veel, dat maakt het
bezuinigd wordt. Wij ondernemen renderende zaken om uitgeven van aandelen lastig. Maar waar mogelijk moeten
betekenisvolle activiteiten mogelijk te maken.’ we de betrokkenheid van burgers en bedrijven zeker ook
financieel vorm geven.’
Een overstekend ree op een wandelpand. Een
opera in de Rottige Meenthe en dan in het pikdonker je weg Volgens onderzoek van Motivaction zien
terugvinden. Staatsbosbeheer is een grootverschaffer van Nederlanders Staatsbosbeheer het liefst winst maken met de
geluksmomenten. Chris Kalden: ‘Een hoogwaardige kwaliteit verkoop van hout, excursies met een boswachter, kampeer
van de leefomgeving doet er zeer toe voor het functioneren terreinen en het leveren van duurzame energie. ‘Die zaken
van de samenleving. Niet alleen voor het welbevinden van moeten we dan ook op een ondernemende manier organiseren.
mensen, maar ook voor hun welvaart.’ Met rondleidingen voor € 2,- schrijf je nog steeds rode
Desondanks moet Chris Kalden Staatsbosbeheer voorbereiden cijfers. Maar gaan mensen € 15,- betalen? Ja, dat kan. Neem
op een toekomst waarin de overheid fors minder investeert in de Weerribbenexcursie, die zou je alleen al doen omdat
het beheer van groen geluk. De staatsbijdrage neemt af met boswachter Egbert Beens hem geeft.’
ruim twintig miljoen euro, meer dan 20%! Maar daar staat een
positieve trend tegenover: burgers willen zich vaker inzetten Wie Chris Kalden hoort over de toekomst van
voor hun directe leefomgeving en ook het bedrijfsleven staat Staatsbosbeheer, krijgt geen moment het idee dat hier een
meer open voor samenwerking. vertrekkende directeur aan het woord is. ‘Ach, ik ben 65 jaar,
het is gewoon zo ver. Al is het werk nooit af, een maat
Aan die ontwikkeling heeft de directeur de afgelopen schappelijk bedrijf blijft altijd in beweging.’
jaren zelf proberen bij te dragen door te zorgen dat
medewerkers van Staatsbosbeheer zich meer oriënteren op Omdat het nooit klaar is, zal de discussie over Staats
hun omgeving. ‘De ecoloog wordt binnen onze organisatie bosbeheer ook na zijn vertrek doorgaan. Onlangs stelde
zeer gewaardeerd, maar is niet de enige factor van invloed. De ANWB-directeur Guido van Woerkom bijvoorbeeld nog een
expert moet leren loslaten: ruimte bieden aan de opvattingen fusie voor van Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten en de
van andere belanghebbenden. Ik vind het ook fantastisch dat Provinciale Landschappen. Kalden: ‘Mijn stelling is dat de
onze boswachters de slag maken van ‘als je links kijkt, zien huidige drie organisaties meer geld en maatschappelijke
jullie dat…’ naar ‘je raadt nooit wat ik hier drie weken geleden betrokkenheid genereren dan één grote, nieuwe organisatie.
heb beleefd’. Bij kinderen gaat het om ontdekken met hoofd, Ik denk dat het veel verstandiger is om zelfstandig verder te
hart en handen. Wij helpen ze daarbij: ze mogen zelf prutsen, groeien als maatschappelijke onderneming en waar mogelijk
vies worden. Op die manier raken ze veel meer betrokken bij intensief samen te werken met die andere organisaties.’
de natuur. Dat vind ik belangrijk, want kinderen nemen bij ons
*Matthijs Sienot is publicist en uitgever van hetkanWel, de website over groener, eerlijker en leuker leven.
**Marco Bakker is freelance portretfotograaf.