Temas 2 e 3 de 4º de historia cpi de Castroverde. Transformacións políticas e socioeconómicas no século XIX, etc.

1. TEMAS 2 e 3
Transformacións políticas e socioeconómicas no século XIX.
Revolución industrial. Liberalismo, nacionalismo e imperialismo: activismo
revolucionario para a transformación de Europa. Novo modelo social e
movemento obreiro. A exclusión das mulleres do espazo público e a súa
loita pola igualdade: sufraxismo e dereito á educación.
Introdución
A primeira metade do século XIX é a época do ascenso vertixinoso da
burguesía:
- É o momento no que se estende a revolución industrial: a revolución
tecnolóxica cambiará as formas de producir e os medios de comunicación,
modificará a economía e a organización social.
- É a época das revolucións liberais, que conseguirán impoñer o liberalismo
político na meirande parte de Europa e América.
- Esas fondas transformacións económicas, políticas, sociais e ideolóxicas
relacionadas fundamentalmente coa revolución industrial e as revolucións
liberais, trouxeron a imposición dun novo marco económico dominante: o
capitalismo.
- Tamén é a época do nacionalismo, que modificará o mapa creando novos
Estados.
A revolución industrial:
A mediados do século XVIII comezou en Gran Bretaña e se estendeu logo ao
resto de Europa, un proceso de cambio constante na produción industrial. O uso de
novas técnicas, fontes de enerxía e formas de organización do traballo provocou un
enorme crecemento da produción mecanizada de bens. Ao mesmo tempo vaise
producindo un cambio paralelo na sociedade e na vida cotiá: do campo á cidade; de
artesáns a traballadores e traballadoras non cualificados. Confórmase a sociedade de
clases.
Chamamos revolución industrial ao conxunto de cambios económicos e sociais
que marcan o paso dunha sociedade agrícola, rural e tradicional a unha sociedade
industrial, urbana e moderna. Así mesmo, esa revolución foi a orixe da diferenza

2. económica e social entre os países desenvolvidos, é dicir, os que se beneficiaron do
proceso industrializador, e os países subdesenvolvidos, aqueles que mantiveron
sistemas de produción tradicionais.
A revolución industrial produciuse ao longo de varias fases. A primeira
revolución industrial comezou en Gran Bretaña nas últimas décadas do século XVIII
(en torno a 1780)1
, e se estendeu por Europa e América ao longo do XIX. A segunda
fase comezaría en 1870.
Os factores da primeira revolución industrial:
 O aumento da poboación. A partir da segunda metade do século XVIII a
natalidade mantívose alta, pero a mortalidade descendeu moito porque
aumentou a produción agrícola, remitiron as epidemias de peste
bubónica e apareceron as primeiras vacinas, como a da varíola.
Este aumento demográfico constituíu un importante factor no progreso
económico de Europa. Coma se fose unha reacción en cadea, un maior
número de persoas demandaba un maior número de produtos, é dicir,
houbo un aumento do consumo. Isto permitiu que a introdución de
novidades técnicas na fabricación resultase rendible. Asemade, este
aumento da poboación dotará de man de obra á industria.
 A expansión agrícola. O primeiro que demandaba unha poboación en
crecemento era máis alimentos. Os cambios económicos iniciáronse no
sector primario:
o Aínda que a introdución de máquinas na agricultura (segadoras,
malladoras...) e o uso de fertilizantes químicos non se fixeron ata ben
avanzado o século XIX, no século XVIII houbo xa algún cambio que fixo
aumentar a produción. Un destes cambios foi a eliminación do barbeito
e a súa substitución pola rotación continua de cultivos, outro foi a
eliminación do arado de madeira e a súa substitución polo de ferro.
o Reformouse a gandaría. Parte das terras de cultivo dedicáronse a
producir forraxes para alimentar os animais (a rotación incluía estes
forraxes) e así aumentou o número de cabezas de gando.
Desenvolveuse a estabulación e a carne deixou de ser un alimento
unicamente ao alcance dos mais ricos.
1 Como curiosidadefixádevos quefoi pouco antes da Revolución Francesa 1789.

3. o Cos cambios introducidos polos fisiócratas primeiro e cos liberais
despois (no XIX), as terras iran entrando no mercado e converténdose
nunha propiedade privada que pode mercarse e venderse. En Gran
Bretaña, berce da revolución industrial, impuxéronse os cerramentos de
terras na segunda metade do século XVIII. O Parlamento británico2
elaborou leis que permitían a particulares mercar terras que antes eran
comunais. Isto fixo posible aumentar a superficie de cultivo e, por tanto,
a produción. Por outra parte, a progresiva privatización da propiedade
comunal tivo intensas repercusións sociais; numerosos campesiños
pobres quedaron sen recursos e tiveron que marchar dos campos cara
ás cidades industriais ou América para buscar novos medios de vida.
A revolución agrícola permitiu o aumento da poboación, liberou man de
obra do campo co aumento da produtividade e tamén proporcionou
materias primas para a industria.
 Unha nova mentalidade: a ilustración e a fisiocracia defenderon a
racionalización, a busca do progreso e a importancia da agricultura
para a economía. O liberalismo do XIX defendía que o motor do
crecemento económico era a iniciativa privada. Así, consolidouse unha
nova forma de pensar e actuar, más aberta ao investimento, á
innovación, ao risco empresarial e á procura do beneficio. O traballo
pasou a considerarse unha virtude persoal. Fronte á mentalidade
rendista predominante nos propietarios nobres e eclesiásticos do Antigo
Réxime, xorde unha nova mentalidade que busca o aumento dos
beneficios, a introdución de melloras coa finalidade de aumentar a
produción e a produtividade.
A primeira revolución industrial (1780 – 1860)
En Gran Bretaña, ata finais do século XVIII3
, as manufacturas elaborábanse en
pequenos obradoiros artesáns espallados polo territorio: todas as cidades tiñan varios
obradoiros que abastecían á poboación de manufacturas.
Os artesáns realizaban o traballo de forma manual: non usaban máquinas e só
se axudaban cunhas poucas ferramentas. Cada artesán realizaba as pezas completas
e controlaba o seu ritmo de traballo.
2 Lembrade que mentres o absolutismo dominaba a meirandeparte de Europa, en Gran Bretaña xa tiñan
monarquía parlamentaria,con separación depoderes, con xuíces independentes, co lexislativo en mans
do parlamento e a lei por enriba do monarca,que tiña só o poder executivo.
3 En España e Galicia ata ben entrado o XIX non comezou propiamente a revolución industrial.

4. Desde finais do século XVIII, os obradoiros comezaron a ser substituídos por
fábricas, establecementos onde os obreiros e obreiras utilizaban máquinas para
traballar. As primeiras máquinas funcionaban cunha nova fonte de enerxía, o vapor,
que se xeraba queimando carbón mineral. En 1769 James Watt inventou a primeira
máquina de vapor perfeccionando sistemas anteriores.
A principal fonte de enerxía da primeira revolución industrial foi o carbón mineral
que movía as máquinas de vapor e que servía tamén para a fabricación de ferro. Os
sectores punteiros desta primeira revolución foron a industria téxtil algodoeira e a
industria siderúrxica.
A industria téxtil algodoeira foi a que máis integrou as innovacións técnicas. O
algodón chegaba a Gran Bretaña desde as colonias a baixos prezos. O algodón
permitía ben o fiado e o tecido con novas máquinas como o tear mecánico. Axiña os
produtos téxtiles británicos, baratos e de boa calidade inundaron os mercados
mundiais.
A industria siderúrxica alcanzou un gran desenvolvemento a mediados do século
XIX. A substitución do carbón vexetal polo carbón mineral (coque) impulsou a
construción de modernos altos fornos, nos que se producía gran cantidade de ferro
refinado. Entre 1720 e 1850 a produción de ferro multiplicouse por 100. A demanda de
ferro era moi elevada, pois este material utilizábase para elaborar as máquinas e as
ferramentas, e comezou a utilizarse para construír a rede de ferrocarril.
A aparición das fábricas tivo dúas consecuencias. Por unha parte, as actividades
industriais concentráronse en determinados lugares. Pola outra, modificouse a
organización do traballo: cada obreiro ou obreira especializouse nunha única tarefa do
proceso produtivo (división do traballo)4
, tiña un horario fixo e debía traballar ao ritmo
que lle impoñía a máquina. Moitas veces o traballo así dividido non precisaba man de
obra especializada, o que facía que calquera puidera realizalo o que prexudicou aos
traballadores e traballadoras á hora de acordar as condicións de traballo.
A división do traballo aumentou a produtividade, é dicir, elaborábanse máis
pezas no mesmo tempo e co mesmo número de traballadores e traballadoras. Iso
abaratou os prezos dos produtos, que pasaron a estar ao alcance de case toda a
4 Estes novos sistemas de organización do traballo desenvolvéronsemáis na segunda revolución
industrial, no último terzo do século XIX.O enxeñeiro Taylor creou un sistema chamado taylorismo,que
dividía o traballo en tarefas pequenas cunha duración cronometrada con exactitude. O empresario Ford
difundiu o fordismo: a produción en serienunha cadea de montaxe.

5. poboación; aínda que a falta de especialización e o aumento da man de obra, baixou
tamén os salarios e as condicións de traballo empeoraron.
A segunda revolución industrial
A segunda revolución industrial, a partir de 1870, caracterízase pola entrada de
novas fontes de enerxía, novas industrias e o nacemento da grande empresa e a
banca moderna.
A electricidade e o petróleo foron substituíndo pouco a pouco ao carbón ata
usarse masivamente xa no século XX.
Xurdiu a industria eléctrica coa que se melloraron as máquinas das fábricas, os
transportes e as comunicacións (teléfono e radio). Así mesmo revolucionou a vida
cotiá ao xurdir a iluminación eléctrica.
Tamén se desenvolveu a industria química, outra das características propias do
noso tempo. Fabricábanse unha ampla variedade de produtos: explosivos, colorantes
e fibras sintéticas, fertilizantes, abonos químicos, produtos farmacéuticos e
fotográficos, plásticos, pinturas, perfumes....
A revolución dos transportes no século XIX
A produción industrial creceu a unha velocidade vertixinosa, pero os antigos
medios de transporte (barcos de vela, dilixencias...) eran lentos e tiñan pouca
capacidade de carga. Necesitábanse novos transportes para mellorar o comercio e
asegurar o aprovisionamento das fábricas e a distribución das mercadorías. No século
XIX a situación cambiou: apareceron o barco de vapor e o ferrocarril.
 Esplendor da navegación
Nun primeiro momento5
introducíronse barcos de vapor para a navegación fluvial
mentres que nos mares seguían empregándose barcos de vela. Ao longo do século
XIX os barcos de vapor incorporaron cascos de ferro en lugar dos tradicionais de
madeira, e comezaron a usar hélices para a propulsión. Así foron desbancando aos
antigos veleiros pois os de vapor eran máis regulares (non dependen do vento) e
seguros.
5 En 1807 o estadounidenseFulton impulsou a primeira liña comercial con barcospropulsadospor
motor de vapor.

6.  A era do ferrocarril
Aínda que os déspotas ilustrados melloraron as estradas e pavimentaron moitas,
o transporte terrestre era lento e inseguro. Esta situación cambiou coa invención do
ferrocarril.
O ferrocarril era o resultado da conxunción de dous dos principais avances da
revolución industrial: a maquina de vapor, que se usaba para a propulsión da
locomotora, e a produción de ferro, que era a materia prima para a construción tanto
do tren coma dos raís sobre os que circulaba. En 1825, inaugurouse a primeira liña de
ferrocarril de carga en Inglaterra, e en 1830 a primeira para transporte de viaxeiros.
Os avances técnicos fixeron do ferrocarril un medio de transporte cada vez máis
rápido, seguro e barato, que aceleraba a industrialización por onde pasaba. Axiña se
multiplicaron as vías férreas por todo o mundo.
Coa segunda revolución industrial e a aplicación da electricidade, se
desenvolveron novos transportes como o ferrocarril eléctrico, o metro e o tranvía.
 Consecuencias da revolución dos transportes
Os novos transportes, cada vez máis veloces, máis seguros e con maior
capacidade de carga, tiveron un forte impacto económico e social:
- Aumentou o comercio pois os tempos de travesía eran menores e se
reduciron os custes de transporte.
- Mellorou a dieta da poboación ao poder transportarse alimentos
perecedoiros.
- Favoreceu a emigración. A poboación aumentou a un ritmo que non tiña
precedentes6
, iso sumado á mecanización do campo favoreceu á
emigración ás cidades, e como as cidades non puideron absorber todo o
éxodo campesiño, aumentou a emigración a outros continentes. A maior
parte dos emigrantes europeos dirixiuse a América, sobre todo a Estados
Unidos (que recibiu o 60% dos emigrantes), e tamén a Canadá, Brasil e
Arxentina.
- Comezou a aumentar a distancia económica entre os países desenvolvidos
e os subdesenvolvidos. Os países industrializados especializáronse na
6 Descendeu moito a mortalidadepolos avances médicos,as mellorasna hixienee na alimentación.Por
exemplo, melloráronseos servizos desumidoiros,a recollida delixo ede abastecemento de auga
potable, multiplicáronseos hospitais ...

7. elaboración de produtos manufacturados, que despois exportaban, mentres
que as colonias lles vendían materias primas aos países industriais. Os
países industriais non permitían o desenvolvemento da industria nos países
colonizados para asegurarse así a provisión de materias primas e o
mercado para vendelas, eliminando a competencia.
Sexa como sexa, podemos concluír que a revolución industrial é un proceso de
cambio constante e crecemento continuo no que interveñen innovacións técnicas
(máquinas) descubrimentos teóricos (ciencia), capitais e transformacións sociais,
acompañado por unha renovación na agricultura, que permite o desprazamento dunha
parte das masas campesiñas ás cidades. Desde a revolución agrícola – gandeira do
período neolítico non se producira unha transformación tan profunda dos sistemas de
traballo e da estrutura da sociedade. A cidade substitúe ao mundo rural; a máquina ao
traballo manual; a fábrica ao taller; o artesanado case desaparece; o número de
asalariados aumenta sen cesar; todo cambia; a transformación é revolucionaria.
O liberalismo político:
Cando a burguesía se decatou de que os reis absolutos non ían cambiar a
fondo o sistema político, económico e social, xurdiu a necesidade de alcanzar o poder
para conseguir realizar cambios profundos e acabar co Antigo Réxime. Chamamos
revolucións burguesas ao proceso de conquista do poder por parte da burguesía. O
exemplo mais claro foi a Revolución Francesa (1789).
O liberalismo político foi o pensamento no que se apoiaron as revolucións
burguesas. Esta ideoloxía política deriva do pensamento ilustrado: foron os
pensadores da ilustración os que aportaron os principais conceptos do liberalismo
como a separación de poderes (Montesquieu) o a soberanía nacional (Rousseau).
Os principios que defende o liberalismo son:
- Igualdade xurídica e dereitos naturais. O liberalismo considera, en teoría,
que todos os individuos deben ser iguais ante a lei e ter os mesmos
dereitos, ao contrario do que sucedía no Antigo Réxime, no que había
privilexios reservados a determinados estamentos. Defenden que hai unha
serie de dereitos fundamentais que teñen todos os seres humanos e que
toda sociedade e sistema político debe defender e protexer. Estes dereitos

8. naturais son a liberdade7
, a propiedade e a igualdade ante a lei. Pero na
práctica limitaron dereitos como o político, xa que o sufraxio quedou
reservado aos homes que tiñan unha determinada capacidade económica
(sufraxio censatario), deixando fóra ás mulleres e a determinados grupos
pola súa cor ou etnia.
- Soberanía nacional. Fronte á soberanía real (do rei) de orixe divino
característica das monarquías absolutas do Antigo Réxime, o liberalismo
defendeu a idea da soberanía nacional, é dicir, a soberanía a ten o pobo.
- Separación de poderes. Fronte á concentración de poderes do Antigo
Réxime, o liberalismo defendeu a limitación do poder e a súa división
funcional en tres grandes áreas: executivo, lexislativo e xudicial, exercidas
por distintas institucións: Goberno, Parlamento e Tribunais. Con este
sistema pretendíase impedir as arbitrariedades e os abusos do poder.
- Constitucións escritas e declaracións de dereitos. A garantía dos dereitos e
liberdades e os poderes do Estado deben estar recollidos por escrito en
solemnes Declaracións de dereitos e fundamentalmente nunha constitución
ou lei suprema da organización do Estado. A primeira constitución foi a dos
EE.UU en 1787, seguida das constitucións da Francia Revolucionaria e a
Constitución española de 1812.
O liberalismo é a expresión ideolóxica dos intereses das clases burguesas,
convertidas nos grupos dominantes da sociedade no século XIX grazas ao
desenvolvemento e expansión da revolución industrial e o triunfo das revolucións
políticas.
Co paso do tempo o liberalismo dividirase en dúas tendencias:
 O liberalismo doutrinario, que defende os intereses da clase alta:
soberanía nacional con sufraxio censatario.
 O liberalismo democrático, que defende os intereses das clases
medias: soberanía popular e sufraxio universal.
O capitalismo:
As fondas transformacións económicas, políticas, sociais e ideolóxicas que se
produciron a finais do século XVIII e principios do XIX, relacionadas coa revolución
industrial e as revolucións liberais, trouxeron consigo a imposición dun novo marco
7 Liberdade de movementos, de residencia,depensamento, de opinión,de relixión,dereunión, de
asociación,detraballo,de empresa, de mercado...

9. económico dominante: o capitalismo, caracterizado, entre outros trazos, pola defensa
da total liberdade económica como principio que debe dirixir o desenvolvemento.
A base ideolóxica do capitalismo está no pensamento liberal e a súa
explicación teórica nas obras dos chamados economistas clásicos: Adam Smith e
David Ricardo, defensores da idea da plena liberdade económica como principio reitor
básico do desenvolvemento.
Adam Smith, no século XVIII, defendeu a liberdade como o principio que debe
rexer a actividade económica. Defendeu que o mercado baseado no libre xogo da
oferta e a demanda é a base da riqueza dos individuos e das nacións. O Estado debe
intervir só para impartir xustiza entre os particulares e garantir a liberdade económica.