1. Leksykon
symboli
1000 haseł 450
ilustracj

2. Tytuł oryginału: Herder Lexikon. Symbole.
© Verlag Herder Freiburg im Breisgau 1978, 1990 © Copyright for the
Polish edition by Wydawnictwo ROK Corporation SA, Warszawa 1991
Redaktor prowadzący
Roman Jarosinski Redaktor
techniczny
Grzegorz Bączkowski
Wydanie I
ISBN 83-85344-23-3

3. WStęP
Każdy język funkcjonuje jako nosiciel i przekaziciel
znaczeń. Toteż podobnie jak każdy język, tak i język
symboli żyje dzięki napięciu między tym, co oznacza, a
tym, co oznaczane. Jednakże podczas gdy jednostki
językowe, takie jak np. słowo, są jedynie
przyporządkowane każdorazowemu przedmiotowi, który
mamy na myśli, to symbol wiąże możliwie najściślej to, co
oznacza, z tym, co oznaczane. Czasami
— przede wszystkim w mityczno-magicznym obrazie
świata
— więź ta była tak ścisła, że często była równoznaczna z
tożsamością. Toteż liczne znaczenia, przez nas
odczuwane jeszcze tylko jako symbole, pierwotnie były
bezpośrednio rozumianymi wypowiedziami odnoszącymi
się do różnych rzeczywistości; i tak słońce nie było
symbolem boskiej światłości, lecz samo było bogiem, wąż
nie był symbolem zła, lecz sam był zły, czerwień zaś nie
była tylko symbolem życia, lecz sama była siłą życia.
Dlatego rzadko można wyraźnie wyznaczyć granice
między wyobrażeniami mitycznymi czy magicznymi a
myśleniem symbolicznym.
Dalszą charakterystyczną cechą symbolu jako nosiciela
znaczenia jest jego nader wyraźna wieloznaczność, która
często może posunąć się do tego, że wręcz przeciwstawne
znaczenia zbiegają się w jednym symbolu. Podczas gdy
wieloznaczność wypowiadanych lub pisanych znaków języ-
kowych możemy unieważnić lub złagodzić przez dodanie
dalszych znaków i przez przestrzeganie reguł gramatycz-
nych, to wieloznaczność jakiegoś symbolu możemy za każ-
dym razem wyrazić tylko nader niecałkowicie lub niejasno
w powiązanych opisach: Pełnia symbolicznego obrazu
pozostaje ostatecznie niewyrażalna, zastrzeżona
wewnętrznemu oglądowi.
Z obu wspomnianyni trudnościami spotyka się każdy, kto
bada symbole. Niniejszy tomik stanął ponadto w
szczególny sposób przed problemem wyboru, jako że
podejmuje próbę podania na małej przestrzeni informacji o
symbolach z licznych kręgów kulturowych. Przytaczamy tu
przede wszystkim takie symbole, których współcześni
mieszkańcy Europy Środkowej są jeszcze świadomi lub
którym są bliskie. Pojęcie ,,symbol" rozumiemy przy tym
dosyć szeroko, jakkolwiek alegoriami i znakami z braku
miejsca właściwie nie mogliśmy się zająć. Uwzględniliśmy
przede wszyskim ,,stare" wyobrażenia symboliczne, które u
różnych ludów często przez całe tysiąclecia były żywe lub
też jeszcze są żywe (dlatego z reguły jako źródło
podawaliśmy nie stare Chiny, stary Egipt itd., lecz jedynie
Chiny, Egipt itd.). Poza tym niekiedy przytaczamy tu takie
przypominające symbole wyobrażenia obrazowe, które
żyją w naszej świadomości np. jako zwroty lub jako
wyrażenia w mowie potocznej; uwzględniliś-

4. my także różne przesądne spekulacje, które przecież często zasadzają
się na myśleniu symbolicznym. Względnie dużo miejsca zajmują jeszcze
bliskie myśleniu mitycznemu obrazowe interpretacje świata (np.
kosmogoniczne lub alchemiczne). Nie zajmowaliśmy się natomiast
postaciami mitologicznymi, jak np. bogami czy herosami; wyjątek
stanowią różne potwory lub zwierzęco-ludzkie stwory antyku (np. centaur,
chimera, furie), które w naszym dzisiejszym języku często odgrywają rolę
przypominających symbole obrazów. Grupy symboli takich, jak symbole
maryjne, prawne, seksualne i symbole śmierci, ze względu na
zgromadzoną pełnię materiału, poza kilkoma wyjątkami (np. pory roku)
nie znalazły tu miejsca. Psychoanalityczne interpretacje symboliczne
zostały umyślnie przytoczone tylko wtedy, kiedy w wyjątkowy sposób
wiązały się z myśleniem psychologicznym. Naturalnie, zasadniczo każda
interpretacja symboliczna ma znaczenie psychoanalityczne.
W niniejszym tomiku czytelnik znajdzie w formie przykładów przegląd
bogactwa typów ludzkiego myślenia symbolicznego i zarazem pobudkę
do własnych dalszych poszukiwań. Oby więc książka ta przyczyniła się
do tego, abyśmy— my, którzy często aż nadto łatwo zbywamy symbole
jako mętne wytwory myślenia przedpojęciowego — nie tylko przyjmowali
zalew obrazów, w którym zatapiają nas środki masowego przekazu, lecz
także reaktywowali zanikające w toku rozwoju resztki naszego
obrazowego myślenia. Albowiem symbol nie jest wprawdzie nigdy tak
precyzyjny, jak abstrakcyjne słowo, jednakże zawsze przynosi nam
bardziej złożoną rzeczywistość.

5. Abracadabra, Abrakadabra — znane już z pism
późnogr. zaklęcie, przypuszczalnie związane z
określeniem /• Abraxas. Umieszczano je jako napis na
amuletach, przede wszystkim w schemacie znikania
( y Q), żeby spowodować ,,zniknięcie" chorób.
Abraham — patriarcha biblijny, często pojmowany
jako postać symbolizująca nowy rodzaj ludzki;
reprezentuje on wybranego przez Boga człowieka,
który pobłogosławiony został spełnieniem obietnic
(bogactwo, potomstwo); uchodzi poza tym za pra-
wzór bezwarunkowej, posłusznej wiary i pozbawio-
nej wątpliwości gotowości do ofiary.,,Ofiarowanie"
przezeń swego syna Izaaka niejednokrotnie interp-
retowano jako symboliczną zapowiedź Męki Chrys-
tusa. Przedstawienia /ona Abrahama stanowią symbol
bezpieczeństwa wiernych w Bogu: Abraham, który w
Nowym Testamencie uchodzi za uprzywilejowanego w
Raju, trzyma na swym łonie w chuście grupę
wybranych; niekiedy również spotyka się wyobrażenie
Łazarza na łonie Abrahama (w odniesieniu do
przypowieści o biednym Łazarzu).
Abrakadabra /'Abracadabra. Abraxas, Abrasax —
magiczne zaklęcie, wg gnos-tyki gr. imię boga roku;
słowo to przypuszczalnie składa się z początkowych
liter hebr. imienia Boga. Siedem liter tego imienia ma
wartość liczbową 365 (a = 1, b = 2, r - 100, x = 60,
s - 200). Słowo to znajdujemy jako magiczny znak
i symbol pełni (m.in. zapewne także w odniesieniu
do liczby ^ siedem) w hellenistycznych papirusach
magi- V}) cznych, również na staroż. i śrdw.
amuletach z ka- y mienia, najczęściej w
połączeniu z postacią o łudź- [;
kim tułowiu z głową koguta, ludzkimi rękami i
węża- fl mi zamiast nóg. Abracadabra:
abracadabra w schemacie
Acedia (gnuśność) — kobieca personifikacja jed- zanikania
nego z 7 grzechów głównych, jedzie na ośle;
symbolem jest m.in. ptak struś z głową w piasku. Abraham: tono
Abrahama; miniatura z XII
Adam — w biblijnej opowieści o Stworzeniu re- w.
prezentuje pierwszego człowieka, tj. człowieka w
ogóle. W sztuce przedstawiany stosunkowo rzad-
ko bez Ewy ( yAdam i Ewa). Wg legendy Golgota
— ,,miejsce czaszek" — była grobem Adama,
często symbolizowanym przez czaszkę Adama,
którą można znaleźć (czasami wraz z żebrem, z
którego powstała Ewa, lub z całym szkieletem)
pod krzyżem w przedstawieniach Ukrzyżowania:
jest to symboliczna aluzja do Chrystusa jako
nowego Adama. W alchemii Adam często
reprezentuje materia prima. U C.G. Junga Adam
symbolizuje ,,człowieka kosmicznego", pierwotną
całość wszy-

6. stkich sił psychicznych; w marzeniach sennych
pojawia się m.in. w postaci Starego Mędrca.
Adam i Ewa — wg biblijnej opowieści o Stworzeniu
Abraxas: gemma z
ucieleśniają pierwszą, tj. typową Abraxas. ludzką.
symbolem parę
Najpopularniejsze przedstawienie: kuszenie przez
-"węża w Raju, często ukazywane wraz z pierwszym
pojawieniem się wstydu i wygnaniem z Raju. Adama i
Ewę znajdujemy także po obu stronach krzyża
Chrystusa, jako reprezentujących wszystkich ludzi,
którzy postępując za Chrystusem znajdą zbawienie.
Nierzadko obok Adama i Ewy spotykamy symboliczne
wizerunki: -^baranek u stóp Ewy wskazuje na
Chrystusa jako jednego z jej potomków; owce, kłosy i
narzędzia wskazują na pracę, którą trzeba
wykonywać poza Rajem.
Adam i Ewa: Ewa Agat — od czasów staroż. wysoko ceniony drogi
podaje Adamowi jabłko;
katedra w Reims, XIII w
kamień; uchodził za środek leczniczy i afrodyzjak, jak
też za kamień chroniący m.in. przed niepogodą,
ukąszeniem węży i złym spojrzeniem.
Agawa, a/oes — wspomniany w Biblii a/oes to
wysokie drzewo, z którego uzyskiwano bardzo
wartościowy, gorzki i pachnący olej; często stoso-
wano go razem z ymyrrą. Aloes i jego olej uchodziły
za symbol pokuty i wstrzemięźliwości. Pozostaje on
również w symbolicznym związku ze śmiercią
Chrystusa, ponieważ wspomina się go w scenie
złożenia Chrystusa do grobu. Nader długowieczna
agawa [również, stuletni aloes) wypuszcza tylko raz
wysoką łodygę z licznymi kwiatami, a potem ob-
umiera; w średniowieczu uchodziła za symbol
dziewiczego macierzyństwa Marii.
Aigis, eg/da — tarcza Zeusa, tarcza wykuta przez
Hefajstosa, w środku przedstawienie głowy Gorgony (
/•Gorgoneion). Na podstawie złych interpretacji
etymologicznych w posthomeryckich opowiadaniach
uważano, że była ona obciągnięta skórą -"kozy
Amaltei; Zeus pożyczał ją m.in. Atenie. Eg/da była
symbolem opieki bogów, toteż jeszcze dzisiaj
posługujemy się zwrotem „pod egidą". Interpretacja
egidy jako symbolu burzy i chmur burzowych jest
sporna.
Akacja — drzewo często utożsamiane z robinią lub
mimozą. Drewno prawdziwej akacji jest bardzo trwałe,
toteż uchodziło za symbol niezmienności. Akacja jest
zwłaszcza u wolnomularzy symbolem czystości,
nieśmiertelności i wtajemniczenia.
Akant—roślina cieplejszych krajów przypominającą
oset. Ząbkowane, głęboko wycięte liście dwóch
rodzajów akantu występujących na obszarze śród-
ziemnomorskim stały się wzorem liściastego or-
namentu w szczególności na kapitelach korync-kich;
Akant: u góry kwiat i liść, stosowano je również jak ornament wypełniający
u dołu akant na kapitelu powierzchnię. Symboliczne znaczenie aka

7. ntu odnosi się prawdopodobnie do jego kolców:
pokazuje on, że całkowicie rozwiązano jakieś trud-
ne zadanie.
Aksamitka, firletka— rozpowszechniona w
Europie i Azji Ptn. roślina łąkowa o
różowoczerwonych kwiatach; w śrdw. sztuce
chrzęść, atrybut Marii. Alchemia —
zapoczątkowana zapewne głównie w Egipcie i
rozwinięta w średniowieczu i we wczesnych
czasach nowoż. teoretyczna i eksperymentalna
nauka o substancjach chemicznych. Alchemia była
szczytowym punktem myślenia symbolicznego i
przenikania; poza tym pozostawała w ścisłym
związku z astrologią i medycyną. Praktyki alchemi-
czne zmierzały przede wszystkim do uszlachet-
nienia substancji i do mistycznego zjednoczenia Aksamitka
mikro-i makrokosmosuoraz—co się z tym wiązało
— do oczyszczenia duszy. Za y żywioły — poza
czterema żywiołami gr. filozofii przyrody ( y o-gień,
/ woda, y powietrze, i uziemia)—alchemicy
uważali także ,,żywioły filozoficzne" y sól, /•
siarkę i rtęć ( y Mercurius). Alfabet -"Litery.
Alkohol, woda ognista — symbolizuje zjednocze-
nie przeciwstawnych żywiołów ^ ognia i /•wody,
będąc tym samym również symbolem siły życia.
Aloes /• Agawa.
Alfa — pierwsza litera gr. alfabetu i pierwsza litera
słowa arenę = początek; zarówno w Biblii, jak i w
sztuce i literaturze chrzęść., symbolizuje prapo-
czątek. y Alfa i Omega.
Alfa i Omega, A i n — początkowe i końcowe litery
gr. alfabetu, które ,,zawierają" wszystkie inne litery,
tym samym symbol pełni, całości, Boga i w
szczególności Chrystusa, jako Pierwszego i Alfa i Omega: Alfa
Ostatniego (częsty motyw towarzyszący mono- i Omega
z monogramem
gramowi Chrystusa). Teilhard de Chardin wykorzy- Chrystusa
stał obie litery do zilustrowania swojej teorii ewolu-
cji. y Alfa, y Omega.
AIrauna: airauna z
AIrauna — nazwa korzenia mandragory względnie ,,Hortus sanitatis",
mandragoli, rośliny z rodzaju psiankowatych, która Niemcy 1485 r.
zgodnie z wierzeniami ludowymi wyrastała pod
szubienicami ze spermy wisielców (dlatego też ten
korzeń często nazywano ,, człowieczkiem spod
szubienicy"). Kłącze airauny ma kształt przypomi-
nający buraka, o wielu rozgałęzieniach, często też
przypomina postać ludzką. AIrauna od dawna znaj-
dowała wielorakie zastosowanie jako środek lecz-
niczy i magiczny, jak również jako afrodyzjak.
Toteż np. w Egipcie i u Hebrajczyków uchodziła w
różnych czasach za magicznie skuteczny symbol
miłości i płodności. W śrdw. wierzeniach ludowych
przypisywano airaunie zdolność przynoszenia
szczęścia, płodności i bogactwa; odtąd
wielokrotnie powoły-

8. wano się na nią w tym znaczeniu w różnych
przysłowiowych zwrotach. /'Żeń-szen. Ambrozja — w
starożytności pokarm bogów, często wymieniany obok
nektaru, zapewniała nieśmiertelność. W literaturze
chrzęść. Słowo Boże i Eucharystia niejednokrotnie są
symbolicznie określane jako ambrozja.
Amen — w żyd. nabożeństwie synagogalnym, w
Nowym Testamencie, we wszystkich liturgiach
chrzęść, oraz w islamie liturgiczna formuła uznania i
potwierdzenia. W Apokalipsie Chrystusa nazywa się
symbolicznie „Amen". /• Dziewięćdziesiąt dziewięć.
Ametyst — w starożytności uchodził za środek
przeciwko truciźnie i pijaństwu (amehysios = nie
pijany). W chrzęść, symbolice oznaczał pokorę,
ponieważ ma barwę skromnego fiołka, jak również był
symboliczną aluzją do Męki Chrystusa ( y fiolet).
Ametyst uchodził poza tym za jeden z kamieni
węgielnych niebiańskiej Jeruzalem ( ^Jeruzalem
niebiańska).
Amulet — mały przedmiot najczęściej noszony przy
sobie, który w ramach magicznego obrazu świata
Amulet: 1.
służy ludziom jako magiczna moc chroniąca
Astrologiczny amulet (przeciwko duchom, złemu spojrzeniu, nieszczęściu,
przeciwko chorobie, 2. chorobie) i przynosi szczęście. Często osobliwość lub
Obronny amulet z rogu
formę przedmiotu uważano za symboliczny wyraz
bawołu przeciwko „złemu
spojrzeniu", 3. Ptasi amulet presji wywieranej na szczególnych mocach losu. Do
Tunguzów (Syberia), 4. przeważających typów amuletu należą: y róg, gady,
Amulet z figą (figa pająki, liście koniczyny ( y koniczyna),
przeciwko zawiści i
obsceniczne /'figi, kamienie szlachetne i
oszczrstwu) używany
przede wszystkim w półszlachetne, imiona lub litery, rzucające się w oczy
krajach południowych, 5. formy natury ( ^ airauna), ale także obrazki świętych
Amulet-medallon z itd. Noszenie ozdób wiąże się przypuszczalnie ze
pentagramem. zwyczajem noszenia amuletów. Amulety były znane
już w czasach prehist., w szczególności
rozpowszechnione na Starożytnym Wschodzie i w
Chinach; w Egipcie mumie chroniono przed
,,śmiercią" za pomocą amuletów. Zwyczaj posiadania
amuletów praktykowany jest częściowo do
dzisiaj. /"Abracadabra, ^Abraxas, /"Pentagram,
^Formuła Sator-Arepo. Anemon — w starożytności
symbol przemijalności, ponieważ nie jest długotrwały
(anemos oznacza po gr. ,,wiatr"). Kwiat Adonisa,
którego Wenus zmieniła w purpurowoczerwony
anemon. W chrzęść. języku symbolicznym anemony
oznaczają przelaną krew świętych (obok róż i
margerytek). Angelica / Dzięgiel.
Ankh — egip. krzyż lemniskatyczny, symbolizuje
zapłodnienie ziemi przez słońce, jak również życie.
Występuje w sztuce egip., przede wszystkim w rękach
bogów i królów. W przedstawieniach rytuałów
Anemony

9. pogrzebowych często trzymany jest za górną część,
pętlę (symbolizując klucz, który otwiera królestwo
zmarłych?). Chrześcijanie egip. (kopto-wie) przejęli
ten znak jako symbol życiodajnej siły krzyża
Chrystusowego.
Ankh: adoracja Morusa o Ankh: bogini Nut ze znakiem
głowie sokola z dyskiem ankh na każdym przegubie
słonecznym i znakiem ankh niesie słońce:
na kolanach; z papirusu z Ani malowidło z grobu nr 2
Chabeket, XX dynastia
Apokalipsa — ostatnia kanoniczna i jedyna
profetyczna księga Nowego Testamentu, napisana
przez św. Jana na Patmos; zawiera 7 listów do
gmin chrzęść, w Azji Mniejszej oraz trudno
zrozumiałe wizje bezpośrednio oczekiwanego
końca świata i nadchodzących okropności,
panowanie Antychrysta i jego pokonanie.
Apophis /•Wąż.
Arbor philosophica, Arbor Dianae, drzewo
filozofów, srebrne drzewo — zjawisko krystaliza-
cyjne powstałe w wyniku zmieszania roztworu
azotanu srebra z rtęcią przypominające kształtem
drzewo i gałęzie; dla alchemików było symbolem i
dowodem ,,rosnącej na wzór roślin natury" metali,
Pojęcie to opisuje poza tym najczęściej
dwanaście ..alchemicznych operacji" (calcinatio,
solutio, ele-mentorum separatio, coniunctio,
putrefactio, coa-gulatio, cibatio. sublimatio,
fermentatio, exaltatio. augmentatio, preiectio),
których wzajemne związki często przedstawiano
obrazowo w formie rozgałęzionego drzewa.
Archetypy (gr.) — pratypy, zgodnie z filozofią
późnego antyku praobrazy, czyli idee. istniejące w
świecie duchowym. C.G. Jung zastosował to
pojęcie dla określenia powszechnych i ogólnoludz-
kich symbolicznych postaci i obrazów, które można
spotkać zarówno w marzeniach sennych, jak i mi-
tach, baśniach itd. (nieświadomość zbiorowa) i któ-
re umożliwiają ludziom w obrazowy sposób wgląd
w ciągle powracające struktury podstawowe roz-
woju indywidualnego.
Arka — w Biblii arka Noego, ostatek na którym

10. Noe, jego rodzina i wybrane zwierzęta wyratowali się z
potopu. W arce Noego widziano pierwowzór
wybawienia, jakie przynosi chrzest. Jest ona również
symbolem Kościoła, poza tym symbolizuje całość
świętej wiedzy, która nie może zaginąć. C.G. Jung
mówi o arce jako symbolu łona matki. Arką Przymierza
nazywano arkę Izraelitów; również określano tak
Matkę Boską jako Pośredniczkę zbawienia.
Arnika — kupalnik górski, roślina koszyczkowa o
żółtych, aromatycznych kwiatach, była zielem
leczniczym już u Germanów. Pierwotnie poświęcona
germ. Bogini-Matce Frij, później Marii, uchodziła także
za roślinę chroniącą przed piorunem, czarownicami i
czarami. Aron — roślina z rodziny obrazkowatych o
kwiatostanie w kształcie kolby i białawej,
Arnika przypominającej lilię przysadce; w średniowieczu
atrybut Marii. Ponieważ roślina ta przywodzi na myśl
okrywającą się zielenią laskę Aarona, jak ona,
pozostaje w związku z symboliką zmartwychwstania.
Asfodel—zlotowtos, w obszarze śródziemnomorskim
typowa roślina o białym kwiatostanie i mięsistych,
zawierających cukier korzeniach. U Greków i Rzymian
roślina umarłych (dlatego poświęcona Hadesowi i
Persefonie); jej korzenie uchodziły za pokarm
zmarłych, niekiedy sądzono (Homer), że błądzą oni po
łąkach ąsfodelowych. Poza tym asfodel uchodził za
środek obrony przed złymi duchami. W średniowieczu
wiązano asfodel z planetą Saturn.
Aspis — y Wąż lub ^Smok (niekiedy także zwierzę
czworonożne), w rzeźbie archit. i w śrdw. malarstwie
Aspis: przedstawienie wg
książkowym często przedstawiany ra-zemz /
angielskiej miniatury
bazyliszkiem, Alwerni ^smokiem; niejednokrotnie
pojawia się z jednym uchem przy ziemi, zaś z drugim
zatkanym ogonem. Symbol zła i zatwardziałości.
Atrybuty apostołów:
Andrzej (krzyż św.
Athanor — piec alchemiczny, w którym dokonują się
Andrzeja} Bartłomiej (nóż, fizyczne, mistyczne i moralne przemiany; nieje-
ściągnięta skóra) Filip dnokrotnie porównywano go z ^macicą lub też
(łaska z krzyżem. krzyż kosmicznym jajem ( /"jajo). Atlantyda — wg Platona
Antoniego) Jakub Młodszy
(miecz, laska loluszników
legendarne państwo na Oceanie Atlantyckim,
lub sztandar) Jakub pochłonięte przez morze. W sensie przenośnym
Starszy (maczuga, strój symbol utraconego Raju i złotego wieku. Atman
pielgrzymi z muszelkami) ^Oddech.
Jan (bez brody, kielich z
Atrybuty apostołów — w sztuce chrzęść, od XIII w.
wężem) Juda Tadeusz
(krzyż, maczuga, księga) apostołów rozróżniano poprzez ich atrybuty (patrz
Maciej (topór, kamień) kolumna marginesowa). Atrybuty świętych—
Mateusz (miecz, mieszek, przedmioty lub symbole, które charakteryzują
topór) Paweł (miecz, zwój
określonego świętego (indywidualne atrybuty
ksiąg) Piotr (klucz, krzyż)
Szymon (krzyż, księga) świętych) lub przyporządkowane są
Tomasz (włócznia,
węgielnica)
AtrybOty świętych Jeleń Mitra
(wybór) (krzyż w porożu) Biskupi i opaci
Orzeł Eustachy, Hubert Organy
Jan Ewangelista Dzieciątko Jezus Cecylia
Kotwica Mikotaj Antoni z Padwy, Krzysztof Palma Męczennicy
Topór Bonifacy, Józef Ul Kapelusz kardynalski Ojcowie Strzała Sebastian. Urszula
pszczeli Ambroży, Bernard z Kościoła Kielich Barbara. Jan Kolo Katarzyna z Aleksandrii
C!airvaux Chleb Elżbieta z Ewangelista, Norbert, Tomasz Ruszt Wawrzyniec
Turyngii z Akwinu
Mikołaj Statek
Księga Apostołowie, Krzyż Jan Chrzciciel. Andrzej, Adelheid. Mikołaj, Urszula
Ewangeliści, Nauczyciele Brygitta, Helena Baranek Wąż Jan Ewangelista
Kościoła, Teresa z Ayiti Agnieszka. Jan Chrzciciel Miecz Męczennicy
Smok Jerzy, Małgorzata, Włócznia Jerzy, Apostoł Byk Łukasz Gołębica
Michał Tomasz
Anioł Grzegorz Wielki
Mateusz Ewangelista Serce Hieronim, Marek Płaszcz Wieża Barbara Obcęgi Agata
Augustyn, Brygitta, (podzielony) Marcin z Tours
Franciszek Sa/ezy,

11. Teresa z Aviti
określonej kategorii świętych (ogólne atrybuty
świętych, np. zwój lub księga apostołom i nauczy-
cielom Kościoła, gałązka palmowa męczennikom).
Indywidualne atrybuty świętych nawiązują do życia,
męczeństwa lub legendy świętego. Aum y Om
Aureola — przede wszystkim w sztuce chrzęść.
jasny blask lub krąg świetlistych promieni otaczają-
cy całą postać i symbolizujący boskie światło;
w przeciwieństwie do glorii w sztuce chrzęść.
zarezerwowana przede wszystkim dla Chrystusa i
Marii. W kształcie migdału ymandorla. Avaritia
(skąpstwo) — żeńska personifikacja jednego z 7 Aureola:
grzechów głównych, przedstawiana m.in. jako Zmartwychwstanie
Chrystusa (fragm. fresku),
jadąca na ropusze, borsuku lub wilku. A. da Firenze, 1366 r,
Babel, budowa wieży (Babel — hebr. nazwa
Babilonu) — symbol butnej, nie znającej umiaru
ludzkości, której wszakże nie udaje się wyjść poza
granice wyznaczone przez Stwórcę; zesłana przez
Boga kara pomieszania języków znajduje swój
pozytywny odpowiednik w Nowym Testamencie w
Zesłaniu Ducha Św. (Zielone Świątki) i związany z
tym cud mówienia wieloma językami. Rys. na str.
14.
Babilon (babil. Babilu = ,,Brama Boga", w Biblii
jednak powiązane z pojęciem ,,pomieszania") —
miasto nad Eufratem. Nabuchodonozor II podbił

12. Żydów i dużą ich część wziął do „niewoli babilońs-
kiej", stąd negatywna ocena Babilonu przez Żydów
jako antyteza niebiańskiej Jerozolimy. W Apokalipsie
Babilon jest siedzibą wszystkich mocy anty-chrześc.,
miejscem bezbożnego życia i nierządu („grzeszny
Babilon" — pojęcie używane jeszcze dziś). Jan
opisuje wizję „nierządnicy babilońskiej", kobiety
odzianej w szkarłat i purpurę, która trzyma w ręku
złoty kielich peten nieczystości, jednakże • Babilon
jest — w rozumieniu nowotestamentowym —
utożsamiany z Rzymem jako potęga wroga chrzęść.
/ Babel, wieża.
Wieża Babel: wg ryciny C.
Anthonisza, 1547
Babilon: Nierządnica
babilońska na
apokaliptycznej bestii wg
Durera (Apokalipsa)
Babka — roślina uważana w Chinach ze względu na
Baldachim:
ukoronowanie poetyckiego
posągu;
wielość kwiatów lub nasion za symbol płodności.
westybul katedry we Bagno, moczary — w Azji niejednokrotnie symbol
Fryburgu spokoju i zadowolenia. U Sumerów symbol nie
uporządkowanej materii, bierności, kobiety. W sta-
roż. Grecji symboliczne znaczenie bagna bliskie było
znaczenia /"labiryntu. W psychoanalitycznej
interpretacji marzeń sennych spotykamy niekiedy
bagno jako symbol psychiki nieświadomej.
Baldachim — symbol godności władców zwłaszcza
na Wschodzie (tam najczęściej wykonany z jed-
wabiu). W architekturze chrzęść, nad ołtarzami,
kazalnicami, grobowcami i posągami; symbolicznie
podnosi duchowe znaczenie lub pretensje do władzy
tych, którzy pod nim stoją lub siedzą. Bałwany ^
Fale.
Bambus — roślina z Azji Wsch., przynosząca
szczęście; często jako temat medytacyjnie rozu-
mianego malarstwa. Kolanka, poszczególne odcinki i
strzelistość bambusa symbolizują w buddyz-mie i
taoizmie drogę i pojedyncze stopnie rozwoju
duchowego.
Bananowiec — olbrzymi krzew, pozornie drzewo z
pniem i liśćmi często poszarpanymi przez wiatr.
Budda widział w nim symbol znikomości wszelkich
rzeczy ziemskich; wielokrotnie przedstawiany w
malarstwie chin. mędrzec pod bananowcem
medytujący o nicości świata. Baran — symbol siły.

13. W starożytności jedno z najczęstszych zwierząt
ofiarnych. Egipskiego bo-ga-stwórcę Chnuma
przedstawiano z głową barana. Grecy i Rzymianie
czcili pierwotnego egip. boga wiatru Amuna jako
formę najwyższego Boga w postaci Zeusa-Jowisza-
Ammona o głowie barana. Atrybut Indry i Hermesa.
W chrześcijaństwie przedstawienie barana
niejednokrotnie odnosi się do ofiarowania Izaaka
jako symbolicznej prefigura-cji ofiarnej śmierci
Chrystusa. Baran jest 1 znakiem ^Zodiaku, jego
żywiołem jest ^ ogień. Baranek, owca — ze względu
na łagodność i cierpliwość oraz na biały kolor jest
symbolem łagodno

14. ści, niewinności i czystości. W starożytność obok ^
barana najczęściej składane zwierzę ofiarne,
dlatego też symbol Chrystusa i jego ofiarnej •
śmierci. W sztuce chrzęść, baranek znajdujący się
wśród innych owiec lub stojący z boku wskazuje na
Baranka Bożego, który dźwiga grzechy świata.
Grupy baranków lub owiec reprezentują także
wiernych lub Kościół Męczenników (Chrystus jawi
się przy tym w roli Dobrego / Pasterza). Sąd
Ostateczny przedstawia m.in. obraz Chrystusa,
który oddziela owce od kozłów. Owca jest 8 zna-
kiem chińskiego /• Zodiaku, odpowiada ona y
Skorpionowi. Barka /• Czółno, /'Lódź.
Barwinek — rosnąca w płd. i środk. Europie peł-
zająca bylina o skórzastych, wiecznie zielonych
liściach i niebieskich kwiatach. Jak wszystkie wie-
cznie zielone rośliny, jest symbolem wiecznego
życia i wierności. Uchodziła także za środek chro-
niący przed czarownicami i czarownikami. Barwy — Bambus: bambus na skale
od dawien dawna posiadają wielorakie znaczenia (fragm.); chin. rysunek
symboliczne, które często tłumaczy się poprzez tuszem. Czao Pei, pocz.
XVII w.
podstawowe rozróżnienia takie, jak „ciepłe-zimne" i
„jasne-ciemne". /• Błękit, /' brąz, y żółć, y szarość,
dzieleń, /• czerwień, y czerń, /•biel, ^fiolet. Bawół
^Wół.
Bazyliszek — legendarne zwierzę, które rzekomo
wylęgło się ze zniekształconego jaja węża lub
ropuchy lub też z gnoju; w symblice póżnostaroż.
przedstawiany jako wąż, w średniowieczu zaś jako
fantastyczna mieszana istota (kogut z ogonem
węża, hybryda koguta i ropuchy, itp.); bazyliszek
obdarzony byt siłą zabijania oddechem lub spoj-
rzeniem. Symbol śmierci, diabła, antychrysta lub Baran: ofiarowanie barana
Jowiszowi Ammonowi; wg
grzechu; często przedstawiany pod stopami Chrys- przedstawienia w: A-
tusa Zwycięskiego. Rys. na str. 16. Bażant— w mit. Kircher, Oedipus
chin. symbol kosmicznej harmonii z racji swego Aegyptiacus, 1652 r.
śpiewu i tańca; jego głos i dźwięk bicia skrzydłami
wiązano z /• piorunem, tym samym zaś z burzą,
^deszczem i wiosną. Bażant uchodził za
związanego z zasadą jang( /" in i jang). W
przemianie pór roku bażant zmienia się w ^węża
związanego z zasadą in. ten zaś w bażanta. Złoty
bażant w starożytności i średniowieczu byt związany
Baran: znak Zodiaku
z ^feniksem. Belzebub y Mucha.
Berło—symbol najwyższej władzy i godności; było
oznaką sił boskich; niejednokrotnie też było at-
rybutem bogów; rozwinęło się z y laski. Bes—
przypominający karła egip. duch opiekuńczy z
grymasem na twarzy, najczęściej pokazujący język;
miał chronić przed złymi wpływami i przynosić
radość. ^Maszkarony.
Baranek: Baranek
Wielkanocny; figurka z
terakoty, z warsztatu A.
delia Robią

15. Bazyliszek:
grawerunek na relikwiarzu Bez czarny (dziki) — krzew lub drzewo o białych
św. Elżbiety w Marburgu pachnących kwiatach i czarnofioletowych
owocach. Już w staroż. ceniona roślina lecznicza;
Czarny bez
za szczeknie skuteczne uchodziło dotknięcie tej
rośliny, dzięki czemu choroba rzekomo miała na
nią przechodzić. Poza tym czarny bez stosowano
jako środek chroniący przed czarownikami i
czarownicami. Ścięcie bzu, jak również spalenie
go uchodziło za przynoszące nieszczęście lub
śmierć. Niekiedy bez łączono z diabłem, co
tłumaczono tym, że na drzewie czarnego bzu miał
powiesić się Judasz. Ponieważ kwiaty czarnego
bzu pachną słodko, jego liście zaś mają gorzki
smak, toteż w średniowieczu widziano w nim
alegorię chrześcijan (kwiaty) i Żydów (liście),
którzy wywodzą się z jednego korzenia i z jednego
pnia.
Bęben — często stosowany instrument kultowy;
jego rytmiczny dźwięk niejednokrotnie przyrów-
nywano, np. w buddyzmie, do ukrytych dźwięków i
sił kosmosu. Bęben często, np. u ludów Czarnej
Afryki, służył do magicznego wzywania niebiańs-
Bliźnięta: znak
Zodiaku
kich sił; w szczególności bęben wojenny pozos-
tawał najczęściej w ścisłym związku symbolicznym
z /"błyskawicą j y piorunem. W Chinach dźwięk
bębna łączono z obiegiem y słońca, a w szczegól-
ności z zimowym przesileniem dnia z nocą, tzn. z
momentem największego wpływu zasady in ( y in i
jang), zarazem jednak ponownego wznoszenia się
słońca i tym samym ponownie wzrastającego
wpływu zasady jang.
Bicz — symbol władzy, szczególnie sędziowskiej.
Niejednokrotnie także ^piorun porównywano z
uderzeniem bicza. W Wedach morze mleka z pra-
początków uderzeniami bicza przemienione zo-
stało w y masło, pierwszy pokarm istot żywych.
Biel — barwa ^światła, czystości i doskonałości.
Biel, jako barwa niekolorowa, podobnie jak jej
odpowiednik ^ czerń, zajmuje szczególną pozycję
wśród wszystkich barw (które w sumie składają się
na biel); jest ona bliska absolutu oraz początku,
podobnie jak końca; również ich zjednoczenia,
dlatego często używana jest z okazji narodzin,

16. wesela, inicjacji i śmierci; jest barwą żałoby np. w
krajach słowiańskich i w Azji, przez pewien czas
także na fr. dworze królewskim. Biel była barwą
szczególnie preferowaną w przypadku wybranych
zwierząt ofiarnych. Kapłani często noszą białe
szaty ze względu na związaną z duchem i
światłem symbolikę tej barwy; z tej samej racji
aniołowie i zmarli często przedstawiani są w
chrześcijaństwie często jako odziani na biało;
nowo ochrzczeni nosili białe szaty; przy
Przemienieniu Chrystusa

17. jego szaty stały się „białe jak śnieg"; białe uroczyste
szaty oblubienic, kandydatek do zakonu i przy-
stępujących do pierwszej komunii oznaczają nie-
winność i dziewiczość. Jednakże biel, w przeci-
wieństwie do koloru życia ^czerwieni, jest także
barwą duchów i upiorów; niejednokrotnie spotyka-
my też przeciwstawienie czerwień = mężczyzna,
biel = kobieta.
Bliźnięta — spotykamy w różnych postaciach: albo
o takiej samej postaci i barwie, albo jedno jasne,
drugie ciemne, jedno czerwone, drugie niebieskie,
jedno z głową zwróconą ku niebu, drugie z głową
zwróconą ku ziemi itd. Symbol dualizmu w toż-
samości, wewnętrznych przeciwieństw człowieka,
widzianych z wyższego punktu widzenia jedności
dnia i nocy, światła i ciemności, równowagi i har-
monii. W kosmogonicznych wyobrażeniach różnych Bliźnięta:
ludów, np. u Indian, spotykamy także bliźnięta, z personifikacja znaku
których jedno jest dobre, drugie zaś złe, jedno Zodiaku; wg reliefu
Agostino du Duccio,
pomocne w dziele cywilizacji, drugie zaś działające Tempio Malatestiano. XV
destrukcyjnie. Bliźnięta są 3 znakiem /• Zodiaku, w w.
astrologii przyporządkowano mu żywioł ^powietrza.
Blond (barwa włosów) — jako jasna barwa zawiera
się w symbolicznym znaczeniu y złota. Dlatego
Grecy chętnie wyobrażali sobie swoich bogów jako
złotowłosych.
Bluszcz — podobnie jak większość wiecznie zielo-
nych roślin, jest symbolem nieśmiertelności. Nie-
zmiennie zielona barwa i pnący się ,,przytulający
się" charakter tej rośliny czynią z niej także symbol
niejako przyjaźni i wierności, wskutek czego np. w
staroż. Grecji dawano ją oblubieńcom w czasie
wesela. Z racji potrzeby opierania się na czymś
bluszcz niejednokrotnie byt też kobiecym symbo-
lem. Przy tym ta mocna zielona roślina utożsamiała
w staroż. siły wegetatywne i zmysłowość, wskutek
czego odgrywała poważną rolę w kulcie Dionizosa
(Bakchusa) i tak np. menady względnie bachantki,
Bluszcz
satyrzy i syleni byli uwieńczeni bluszczem, zdobił on
także ytyrsy.
Bluszczyk kurdybanek — roślina z rodziny war-
gowych, najczęściej o błękitno-fiolętowych kwia-
tach. W średniowieczu rozpowszechniona roślina
lecznicza; ze względu na to niekiedy także symbol
Marii. Wieniec z bluszczyków kurdybanków ze-
rwanych w noc Walpurgii miał rzekomo dawać
zdolność przewidywania następnego dnia czarow-
nic.
Błękit—barwa y nieba, oddali, ^ wody, najczęściej
odczuwana jako przejrzysta, czysta, niematerialna i
chłodna; barwa boskości, prawdy i —w sensie
trwania przy prawdzie, jak również ze względu
Bluszczyk kurdybanek

18. na trwały firmament nieba — barwa wierności.
Również barwa tego, co nierzeczywiste, fantastyczne
( ^błękitny kwiatl. niekiedy także w sensie
negatywnym (np. niem. ..blau sein" = być pijany).
Bogowie i królowie egip. nosili często niebieskie brody
i peruki. Hinduistyczne bóstwa Siwe i Krysz-nę
najczęściej przedstawiano jako niebieskie lub
niebiesko-białe. Zeus i Jahwe tronują ponad lazurem.
W śrdw. malarstwie tablicowym o tematyce relig.
walkę między /' niebem a uziemią często
symbolizowano poprzez kontrast błękitu i y bieli
z /'czerwienią i ^zielenią (np. walka św. Jerzego ze
smokiem). Poza tym błękit jako symbol czystości jest
barwą płaszcza Marii. Na Wschodzie błękit jeszcze
dziś uchodzi za kolor chroniący przed złym
spojrzeniem.
Błękitny kwiat—symbol poezji w powieści Novalisa
Heindrich von Olterdingen, stąd ogólnie symbol
romantycznej tęsknoty za nieskończenie odłegłym
ideałem, jak również w ogóle romantycznej poezji.
Błogosławieństwo — związane z symbolicznymi
gestami (np. nałożeniem rąk, przeżegnaniem), ro-
zumiane jako działające realnie przeniesienie sił lub
zjednanie łaski Bożej, y Ręka, / Prawo i lewo.
Błyskawica — w wielu kulturach uchodzi za symbol
boskiej siły — przerażającej lub twórczej. Błyskawicę i
/ piorun w mitologicznych wyobrażeniach wielu ludów
łączy się przyczynowo z najwyższym bóstwem (np.
Jowisz względnie Zeus, Indra). W Biblii często
wiązana z boskim sądem i gniewem:
karzący Bóg ognia, błyskawicy i gromu. W sztuce
antycznej miotający błyskawice Zeus może pojawiać
się zarówno jako bóstwo zaptadniające i oświecające,
Błyskawica: fragm. z
przedstawienia z jak i karzące. W szczególności na Wschodzie
Apokalipsy św. Jana, podkreślany jest związek błyskawicy z burzą, ą tym
drzeworyt M. Greyffa, 1492 samym jej symboliczne powiązanie z płodności;
r.
dlatego może ona mieć również znaczenie
jednoznacznie falliczne. W niektórych rejonach Azji i
Europy aż do naszych czasów składano błyskawicy
dla jej przejednania ofiarę z mleka.
Bocian — w Biblii zaliczany do stworzeń nieczystych,
ale poza tym powszechnie czczony jako symbol
szczęścia. Na Dalekim Wschodzie oznacza długie
życie, ponieważ uważa się go tam za długo-
wiecznego. Często (np. w Egipcie, w staroż., u Ojców
Kościoła) uchodził za symbol dziecięcej wdzięczności,
ponieważ sądzono, że bocianiątka karmią swych
rodziców. Jako tępiący węże ( /• wąż) uchodził w
chrześcijaństwie także za wroga diabła i tym samym
Błyskawica: Zeus za symbol Chrystusa. Ponieważ żywi się zwierzętami
miotający błyskawicę; żyjącymi w glebie (które rzekomo przyjmują dusze
miniaturowa rzeźba gr., zmarłych), uważano go niekiedy także za nosiciela
brąz, 1 ćw. V w. p.n.e. dusz. Jako powracający corocz-

19. nie ptak wędrowny bocian jest symbolem zmart-
wychwstania; ponadto ma on przynosić dzieci
(przypuszczalnie m.in. dlatego, że powraca w okre-
sie budzenia się natury). Zwyczaj stania na jednej
nodze, spokojnie i jakby w zamyśleniu, uczynił zeń
(a szczególnie z marabuta) symbol kontemplacji
filozoficznej.
Bohater (heros) — zgodnie z psychoanalityczną
interpretacją symboliki marzeń sennych i baśni
często uosobienie zwycięskich sit ego.
Borsuk — w Japonii symbol sprytu w pozytywnym
sensie; brzuchaty borsuk uchodzi za symbol zado-
wolenia ze siebie samego. W sztuce chrzęść. — Brodawnik
zwierzę, którego dosiada uosobienie skąpstwa. Bób mieczowaty
— roślina użytkowa, znana już w starożytności.
Pokryte czarnymi plamami kwiaty bobu niejedno-
krotnie uchodziły za symbol śmierci. Jego nasiona
symbolicznie łączono z płodnością, z królestwem
podziemnym i dlatego też ze śmiercią. Podwójne
symboliczne przyporządkowanie bobu śmierci i ży-
ciu wyraża się np. w tym, że z jednej strony łączono
go z duszami zmarłych, z drugiej zaś z embrionami
dzieci przede wszystkim rodzaju męskiego. Ofiary z
bobu składano też przy pracy w polu i przy żniwach,
podczas wesel i pogrzebów, y Fasola. Brama y
Drzwi. Brama słoneczna /• Drzwi. Bramy nieba y
Drzwi.
Bratek — rodzaj fiołków: bot. nazwa viola tricolor
wskazuje na często występującą trój barwność brat- Bratek
ka; ze względu na to roślina ta wielokrotnie bywa
symbolem Trójcy Św. Ponadto bratek ma jeszcze
bardzo różne znaczenia symboliczne: nieśmiałość
młodych dziewcząt, wierność kochanków, jak rów-
nież zawiści, którą przypisuje się przede wszystkim
macochom.
Brąz — barwa ziemi i jesieni. W starożytności i w
średniowieczu kolor żałoby; w pieśni ludowej i w
liryce od późnego średniowiecza ma także
znaczenie erotyczne.
Broda — symbol męskości i siły, długa broda jest
często symbolem mądrości. Bogów, władców i bo-
haterów najczęściej przedstawiano z brodami (In-
dra, Zeus, Hefajstos, Posejdon, Bóg Żydów i chrze-
ścijan). Nawet egip. władczyniom dodawano brody
jako symbol ich władzy. W staroż. filozofowie i
retorzy nosili brody jako oznakę ich godności.
Natomiast Chrystusa aż do VI w. przedstawiano
najczęściej bez brody, jako młodzieńca. W wielu
kulturach obcięcie brody wrogowi uchodziło za
ciężką obrazę. Natomiast na znak żałoby niejedno-
krotnie mężczyźni sami obcinali sobie brodę.
Brodawnik mieczowaty, mniszek — szeroko roz- Broda: 1 Zeus (rzeźba gr.,
marmur), 2 Chons (rzeźba
egip., granit)

20. powszechniona roślina koszyczkowa zawierająca
Brzoza
sok mleczny; znana od dawna jako lecznicza;
zapewne z tego względu oraz ze względu na
kwiaty przypominające promienie słoneczne w
śrdw. sztuce chrzęść, został przypisany
Chrystusowi i Marii. Jak wiele roślin
wydzielających mleczny sok jest symbolem śmierci
Chrystusa i męczenników. Broń—symbol mocy;
symbolicznie wieloznaczna, ponieważ służy
zarówno atakowi, jak i obronie oraz ochronie; jest
atrybutem herosów i wojowniczych bogów. W
symbolicznym języku Biblii zarówno Jahwe, jak
Szatan ma zbroję i broń. Za broń duchową mogą
Bukszpan
też uchodzić inne symbole, np. trzymany przed
sobą krzyż.
Brzoza—przede wszystkim w Rosji symbol wiosny
i młodej dziewczyny.
Brzuch — symbol macierzyńskiego ciepła i opieki
( ^macica), ale także okrutnego pochłonięcia.
Brzuch jako żołądek jest także symboliczną aluzją
do żarłoczności i materialistycznej postawy życio-
wej. W sztukach piast, buddyzmu, przede wszyst-
kim w Japonii, nagi brzuch wielu męskich figur (np.
bogów szczęścia) symbolizuje uprzejmość, spokój
i pomyślność (dobrobyt).
Bucik niewieści— gatunek orchidei tak nazywany
ze względu na kształt jego kwiatów; niekiedy też
Byk: znak Zodiaku
zwany ,,hełmem Krymhildy". W wielu legendach
łączony z Najświętszą Panną Marią. Bukiet
(kwiatów) — jako połączenie wielu, często różnych
i różnobarwnych kwiatów jest symbolem jedności
w wielości. Bukiet kwiatów y Bukiet.
Bukszpan — w starożytności poświęcony
Hadeso-wi i Kybele; jeszcze dzisiaj roślina
zmarłych i zarazem symbol nieśmiertelności,
ponieważ pozostaje zawsze zielony. Jako
roślinaskórzastaitwardajest on także symbolem
wytrwałości i wytrzymałości, dlatego jego drewno
wykorzystywano jako materiał do symbolicznych
młoteczków wolnomularzy. Burak ^Chrzan.
Burza /• Niepogoda.
But—w starożytności noszenie butów było przywi-
lejem i symbolem człowieka wolnego, niewolnicy
bowiem chodzili boso. Poza tym but (jako
poniekąd pendant) pozostaje w związku z
symbolicznym fallicznym znaczeniem stopy ( ^
stopa) i w różnych zwyczajach żniwnych i
weselnych byt symbolem płodności.
Bydlę y Krowa, /•Wół, yByk. Byk — symbol siły,

21. męskiej wojowniczości, dzikości: ze względu na
swą aktywność pozostaje w symbolicznym
związku ze y słońcem, ze względu na swą
płodność również z /"księżycem (także rogi

22. byka i / krowy, ze względu na swój kształt przypo-
minający sierp księżyca, były jego symbolem). Byk
był u wielu ludów nader cennym zwierzęciem
ofiarnym. Już malowidła skalne z młodszej epoki
kamiennej w Afryce Płn. ukazują przedstawienia
byków, które między rogami noszą wizerunek
słońca. W Egipcie bóg płodności Apis był czczony
pod postacią byka, często przedstawianego z tar- Byk: bogini Izyda ofiaruje
kwiat lotosu Apisowi,
czą słoneczną między rogami; ponieważ utożsa- świętemu bykowi Egipcjan,
miono go również z Ozyrysem, był zarazem małe figurki z brązu
bogiem zmarłych. Śmierć i pogrzeb byka
ogłaszanego każdorazowo świętym bykiem-Apisem
zawsze były uroczyście obchodzone i kończyły
się ,,zmartwychwstaniem" (tj. wyborem nowego
byczka). Szczególnie ważną rolę odgrywał byk jako
symbol mocy i płodności w kulturze minojskiej. W
mit. irań. znane jest m.in. wcielenie kosmicznej
płodności w postaci prabyka, który zostaje zabity
przez Mitrę, a z jego ciała wyrastają wszystkie
rośliny i zwierzęta. Ofiara z byka i chrzest krwią
byka w kulcie Mitry ( / ofiara), z którego wyłączone Byk: scena z walki
były kobiety, przedstawiają ciągle powtarzaną byków, wg F. Goyi
próbę ustosunkowania się do sił byka związanych z
płodnością, śmiercią i zmartwychwstaniem. W
Indiach bóg Siwa pozostawał w związku z białym
bykiem, symbolem okiełznanych sit płodności. U
różnych ludów byk—ze względu na swą płodność
— pozostawał również w związku z burzą,
^deszczem
1 / wodą. — Z psychoanalitycznego punktu widze-
nia byk odpowiada zwierzęcym siłom i seksualno-
ści człowieka; w tym aspekcie również walki byków
zapewne jeszcze dziś stanowią ciągle powtarzaną
próbę antycypacji — poprzez żywy przykład — we-
wnętrznego zwycięstwa nad tymi siłami. Byk jest
2 znakiem ^Zodiaku, jego żywiołem jest uziemia.
/•Minotaur, ^wół.
Bylica — gatunek roślin koszyczkowych. Różne
rodzaje bylicy traktowano jako rośliny używane z
okazji ślubu i dlatego też łączono z Marią.
Oblubienicą niebiańską. ^Piołun.
Cedr
Cedr — Cedr z Libanu często jest wspominany w
Biblii, ze względu na swoje rozmiary uchodził za
symbol wielkości i wzniosłości, a ze względu na
trwałość jego drewna za symbol siły i wytrwałości.
Podobnie jak wszystkie drzewa iglaste cedr jest
także symbolem nieśmiertelności. W średnio-
wieczu cedr łączono z Marią.
Centaur — dziką fantastyczna istota z mit. gr. o
ciele konia, z głową i tułowiem męskim. Centaury
(poza Chironem) uchodziły za prymitywne

23. bezrozumne, i najczęściej interpretowano je jako
alegorię cech zwierzęcych człowieka. Cechy ludzkie
(w przeciwieństwie do nich pozostaje y jeździec
poskramiający siły zwierzęce) tłumaczono jako
symbol cielesno-duchowego dualizmu natury
człowieka. W sztuce śrdw. przedstawiano centaury,
często ze ostrzałami i łukami, przede wszystkim na
fryzach i kapitelach;
zwykle oznaczały występki i grzechy, kacerza lub
diabła. Uciekający i strzelający do tyłu centaur może
zresztą także obrazować człowieka w walce ze ztem.
Centaur: centaur i
W sztuce XIX i XX w. centaur często ma znaczenie
wojownik, metopa z
Partenonu. Akropol, Ateny erotyczne. ^Minotaur.
Cerber—w mit. gr. piekielny pies pilnujący wejścia do
świata podziemnego; każdego zmarłego przyjmował
przyjaźnie machając ogonem, normalnie jednak
nie wpuszczał nikogo z żywych i nie wypuszczał już
żadnych zmarłych. Najczęściej przedstawiany jako
dwu- lub trzygłowy, z wężem zamiast ogona;
symbolizuje przerażający charakter śmierci i
Cerber: Herakles niemożność powrotu do życia;
sprowadza Cerbera ze dziś używamy określenia „cerber" w znaczeniu
świata podziemnego; przenośnym.
przedstawienie na attyckiej
Chaos — m.in. w starożytności i w biblijnej opowieści
amforze
o Stworzeniu ( Tohu wa bohu) symbol stanu świata
przed pojawieniem się wszelkiego bytu. Wg
wyobrażeń staroegip. chaos istniał w postaci
praoceanu Nun przed stworzeniem świata i od tej
pory obejmuje go jako stałe źródło siły i odnowy. U
alchemików jedno z określeń primae materiae. W
psychoanalizie często symbol całkowitej bierności.
^Otchłań.
Cherubin — pół zwierzęca, pół ludzka istota
wyższych hierarchii duchowych, często występuje w
obrazowym, symbolicznym języku Bliskiego
Chaos:chaos żywiołów, z: Wschodu. W Starym Testamencie cherubiny to istoty
Robert Fludd, Utriusque
duchowe towarzyszące Jahwe. W sztuce chrzęść,
Cosmi Historia,
Oppenheim 1617 najczęściej przedstawiane z wieloma skrzydłami i
pokryte oczami: symbol wszech-obecności i
wszechwiedzy wyższych światów duchowych; często
jako ^tetramorf albo z głową i 4 lub 6 skrzydłami;
atrybut /• koło lub koła.
Chimera—plujący ogniem potwórz mit. gr., często
przedstawiany z głową lwa, ciałem kozy i ogonem
smoka lub węża; każda z trzech części może
kończyć się własną głową. To pomieszanie form dało
pretekst do różnych interpretacji symbolicznych, z
których jednak wszystkie łączą się ze sferą zjawisk
mrocznych, niekontrolowanych, instynktownych.
Chimera: brąz etruski, V Chimerę zabił Bellerofon, który dosiadał skrzydlatego
w. p.n.e. rumaka / Pegaza (paralela ze św. Jerzym, zabójcą
smoka). Dziś często symbol tworu fantastycznego.

24. Chleb — jeden z najważniejszych pokarmów, a
zarazem symbol pokarmu duchowego. Do opisanych
w Starym Testamencie ofiar należało Dwanaśc/e
Chlebów składanych w świątyni jerozolimskiej,
symboli chleba życia. W Nowym Testamencie
Chrystus nazwany jest „żywym chlebem, który zstąpił
z nieba". Przez przemianę eucharystyczną chleb,
obok / wina, otrzymał w chrześcijaństwie swoje
najświętsze znaczenie. y Sól.
Chmury — ze względu na ich tajemniczy charakter i
ze względu na to, że są częścią y nieba,
interpretowane są często jako siedziba bogów, często
jako skrywające wysokie szczyty gór (np. Olimpu).
Również objawieniu się Boga (np. w Biblii)
niejednokrotnie towarzyszą chmury. W islamie chmury
uchodzą za symbol całkowitej niepoznawalności
Allana przed jego pojawieniem się. W Chinach
chmura, która rozpływa się na niebie, jest symbolem
koniecznej przemiany, której poddać się musi
mędrzec, żeby wygasić swą ziemską osobowość i
zatopić w nieskończoności. Jako przynosząca deszcz
chmura może także niekiedy być symbolem
płodności. Choinka / Drzewko Bożonarodzeniowe
Chryzantema — w Chinach i w Japonii symbol
szczęścia i długiego życia. Ze względu na promieniste
uporządkowanie jej płatków również symbol solarny.
Emblemat jap. domu cesarskiego. Chrzan — w
średniowieczu miał przede wszystkim negatywne
znaczenie symboliczne: oznaczał kłótnię i spór.
Ponieważ podobnie jak burakowi przypisywano mu
pokrewieństwo ze złymi duchami, przeto chrzan i
buraki niejednokrotnie święcono, tj. unieszkodliwiano.
Chrzest — rytualne obmycie, zanurzenie się w
wodzie lub pokropienie nią w sensie oczyszczenia
duchowego; jest rozpowszechniony w wielu kulturach,
przede wszystkim w związku z rytami narodzin i
śmierci lub przy ^inicjacjach. Religie orientalne znają
oczyszczające duchowo kąpiele w świętych rzekach
(np. Eufrat czy Ganges). W kulcie Attisa i Mitry istniał
zwyczaj chrztu we krwi byka. W przeciwieństwie do
powtarzających się obmywań i rytów oczyszczenia
chrzest chrześcijański był pierwotnie pewnego rodzaju
kąpielą, jednorazowym aktem, który
przypieczętowywał przyjęcie do Kościoła chrzęść.
Chrzest Chrystusa oznacza zarazem duchowe
oczyszczenie i Zesłanie Ducha Św. Wg św. Pawła
zanurzenie przy chrzęść, chrzcie jest symbolem
śmierci i zmartwychwstania w Chrystusie. /•Obmycie
rąk i stóp.
Chrzest: chrzest
Jezusa, relief
z chrzcielnicy katedry
w Hildesheim,
ok. 1220 r.

25. Ciasto — symbol nieukształtowanej materii lub też
połączenia / wody i uziemi. Wyrabianie i formowanie
ciasta niekiedy też porównywano z męską
seksualnością i siłą twórczą.
Ciasto zakwaszone— już we wczesnym judaizmie
niejednokrotnie symbol rozkładu, duchowego
zepsucia, nieczystości. Chleby ofiarne, które
składano bogom, musiały przeto być niemal zawsze
nie kwaszone (przaśne). Przy wyjściu ludu Izraela z
Egiptu, które dokonało się nocą i w pośpiechu,
uciekający zabrali ze sobą przaśne ciasto, ponieważ
nie było już czasu, by czekać na zakończenie
procesu fermentacji; podczas ucieczki więc
spożywano chleby nie kwaszone; doroczne święto
paschy u Żydów, które też nazywa się ,,świętem
przaśników", jest symbolicznym powtórzeniem
wyjścia z Egiptu, które z kolei jest symbolem
obietnicy.
Cielę — jako zwierzę rzeźne jest symbolem ofiary;
w tym znaczeniu zajmuje niekiedy miejsce byka jako
atrybut Ewangelisty Łukasza ( ^symbole
Ewangelistów). / Złoty cielec. Ciemność /• Światło.
Cień — z jednej strony przeciwieństwo ^światła;
pod tym względem np. aspekt zasady in ( yin i jang);
z drugiej — rodzaj odbicia (podobizny) każdego
zjawiska fizycznego i tak też cień często jest
interpretowany jako określona istotna forma
ziemskich postaci; często, np. W Afryce, uchodzi za
drugą, pokrewną śmierci naturę wszystkich rzeczy i
istot. — W wielu językach Indian to samo słowo cień
określa obraz i duszę. — W różnych wyobrażeniach
świata pośmiertnego zmarłych pojmuje się jako cień,
zgodnie z tym też duchy, które pojawiają się w
postaci ludzkiej, lub ludzie, którzy duszę swą
sprzedali diabłu, nie mają cienia. Jako postać
„bezkrwista" i tylko pozornie ożywiona cień również w
sensie filozoficznym pojawia się jako symbol
pozorności świata ziemskiego, tak np. w buddyzmie,
lub jako symbol poznania opartego na samych
przypuszczeniach, nie orientującego się według
świata idei, tak np. w Platona przypowieści o jaskini
( ^jaskinia). C.G. Jung pod pojęciem cienia rozumie
całość podświadomych warstw osobowości, które
świadomie zostają stopniowo przyswojone i
przemienione w procesie indywiduacji.
Cierń—symbol trudu, przeszkód i cierpienia. Cierń
agawy był w kilku plemionach Indian narzędziem
samoumartwiania: kapłani rozrywali sobie nim skórę,
by wypływającą krew ofiarować bogom. W chrzęść,
sztuce piast, gałąź cierniowa owinięta wokół czaszki
Cierń: Chrystus z koroną
cierniową; zmarłego jest symbolem wiecznego
fragm. z karty tytułowej
wielkiej Pasji A. Dlirera,
1511

26. potępienia. Cierniowa korona Chrystusa jest
zarazem symbolem bólu, jak i szyderstwa. Tonsura
mnichów pozostawała także w związku z tym
symbolem. Krzak ciernisty w opowieści o ofierze
Izaaka uchodził niekiedy za prefiguracyjny symbol
krzyża i cierniowej korony Chrystusa. / Krzak
ciernisty płonący.
Cis — jako wiecznie zielone drzewo i ze względu
na fakt, że żyje bardzo długo, jest symbolem
nieśmiertelności. Ponieważ jego szpilki i nasiona są Płonący krzak cierniowy:
trujące, uchodziło ono także za przynoszące śmierć Mojżesz przy płonącym
i dlatego niejednokrotnie symbolizowało śmierć i krzaku cierniowym; wg
zmartwychwstanie. W średniowieczu widziano w witrażu z kolegiaty w
Wimpfen im Tal, 1 poi. XIV
nim także środek przeciwko czarom. Cnoty w.
kardynalne — ^fortituto (dzielność), /•justitia
(sprawiedliwość), >"prudentia (roztropność),
^temperantia (umiarkowanie). Crux gammata
^Swastyka. Cykada ^Świerszcz.
Cyna—wśrdw. alchemii utożsamiana z Jowiszem,
którego uważa się za planetę dobroczynną; miała
działać jako pośrednik między gorącem a zimnem,
między Marsem ( ^żelazo) i Saturnem ( /•ołów),
jako roztropność i żywość. /" Metale.
Cynober — ze względu na swoją barwę
( ^czerwień) jest symbolem życia lub niekiedy też
nieśmiertelności.
Cyprys— u wielu ludów uchodzi za święte drzewo.
Jako zawsze zielona, długowieczna roślina jest
czczona, jak wszystkie drzewa iglaste, jako symbol
długiego życia i nieśmiertelności. W staroż.
natomiast uchodził za symbol śmierci, ponieważ po
ścięciu nigdy nie odrasta; dlatego łączono go z
Plutonem i światem podziemnym. W Chinach
nasiona cyprysu łączono z zasadą jang ( /'in i
jang), ich spożycie miało przynosić
długowieczność.
Cyrkiel — jako instrument projektowych. Cyprysy
kreślarskich zdolności jest symbolem aktywnej siły
stwórczej i umysłowej rozwagi, roztropności.
sprawiedliwości, umiarkowania i prawdy; atrybut
różnych nauk i ich personifikacji, jak np. geometrii,
astronomii, architektury, geografii. Połączenie
cyrkla z ywęgielnicą uchodziło w ezoterycznym
języku symbolicznym (zarówno w dawnych
Chinach, jak i na Zachodzie) za symbol połączenia
okręgu względnie y nieba (cyrkiel) z y kwadratem
względnie uziemią (węgielnica), tj. za symbol
doskonałości. Tradycja symboliki wolnomularzy zna
przyporządkowanie różnych kątów rozwarcia
ramion cyrkla różnym stopniom rozwoju Cyrkiel: Stwórca mierzący
duchowego: np. 90° (odpowiednio do węgięlnicy) świat cyrklem; wg miniatury
z Bibel moralisee, Francja,
oznacza równowagę sił duchowych pół. XIII w.

27. i materialnych. Także różne zestawienia węgiel-nicy i
cyrkla mogą symbolizować stosunek ducha i materii,
i tak węgielnica na cyrklu oznacza opanowanie
ducha przez materię, skrzyżowanie obu
instrumentów — równowagę materii i ducha, a cyr-
kiel na węgielnicy — opanowanie materii przez
ducha.
Cytryna — w judaizmie symbol serca ludzkiego. W
średniowieczu uchodziła za symbol życia i chroniła
przed wrogimi życiu siłami, np. przed czarami,
trucizną, zarazą itd., wkładano ją do grobu, od-
grywała także rolę w zwyczajach związanych z
chrztem, weselem, konfirmacją, komunią itd. W
późnym średniowieczu, jako symbol czystości, była
atrybutem maryjnym.
Czapla — w Egipcie niekiedy uważana za świętego
ptaka; również ptak Benu ( /"feniks) czasami przy-
biera postać czapli. Ze względu na jego długi dziób
spotykamy czaplę niejednokrotnie jako symbol
zgłębiania ukrytej mądrości, z drugiej zaś strony
— ciekawości (która wszędzie wtyka swój dziób). W
średniowieczu, podobnie jak inne zwierzęta
niszcząca węże ( /"wąż), czapla była symbolem
Chrystusa. Szara czapla, ze względu na jej popielate
upierzenie, uchodziła za symbol pokuty. Ponieważ
wg Pliniusza czapla może płakać z bólu, przeto
symbolicznie łączono ją także z Chrystusem na
Górze Oliwnej.
Czara, kielich —często jest symbolem przelewającej
się pełni — w Biblii obraz czary pojawia się w
różnych kontekstach; jako czara zbawienia lub losu,
które człowiek otrzymuje z ręki Boga w postaci
pucharu lub jako jego zawartość albo też jako czarę
gniewu bożego, itd. W scenie na Górze Oliwnej
Chrystus mówi o kielichu cierpień, przed którymi stoi.
Jako naczynie mieszczące pokarm czara pojawia się
niekiedy jako symbol macierzyńskiej, karmiącej piersi
(np. w Indiach); jako kryjący i zawierający coś
pojemnik czara jest także symbolem łona
macierzyńskiego. Ze względu na jej kształt łączono
ją z sierpem księżyca ( / półksiężyc), który, również z
racji swej mlecznobiatej barwy, znowu wskazuje na
macierzyńską pierś. Czary w rytuałach lub w relig.
sztuce piast, zawierają często napój
nieśmiertelności. Kielich, który zawiera krew
Chrystusa, w przedstawieniach obrazowych
wskazuje — także poza Eucharystią
— na Chrystusa i zbawienie wieczne. Wspólne picie
z jednej czary lub kielicha w ramach jakiejś
społeczności na znak współnależenia do niej lub
Czara: kielich
partycypacji w jakiejś wspólnie uznawanej idei, religii
eucharystyczny, fragm. wg itd. jest rozpowszechnione w różnych kulturach.
obrazu J.D. de Heema, ok. Wzajemna wymiana czar symbolizuje wier
1650

28. ność (np. w Japonii, w ramach ceremonii ślubnej).
W literaturze muzułm. spotykamy czarę jako symbol
ludzkiego serca; zaś trzy czary
wypełnione /"mlekiem, ^ winem i / wodą
symbolizują: islam (mleko jako symbol religii
naturalnej i słusznej), chrześcijaństwo (w którym
wino zachowuje znaczenie sakralne) i judaizm (w
którym woda odgrywała niszczącą rolę w potopie i
pomocną przy przekraczaniu Morza Czerwonego).
Symboliczna treść czary niekiedy jest także bliska
kosmicznemu symbolicznemu znaczeniu czaszki
( ^czaszka). /'Graal.
Czarne słońce /• Słońce.
Czarnokwit /"Waleriana.
Czaszka, trupia czaszka — często symbolicznie
porównywana ze sklepieniem niebios (wyraz sym-
bolicznego powiązania znaczeniowego między lu-
dzkim mikrokosmosem a uniwersalnym makro-
kosmosem). Zwłaszcza w sztuce Zachodu symbol
przemijalności. Jako materialne ,,naczynie" ducha
czaszka była chętnie stosowana-przez alchemików
jako pojemnik przy wszelkiego rodzaju procesach
przemiany. Również kult czaszki, który pojawia się
w wielu kulturach, ma zapewne swe podłoże w ro-
zumieniu czaszki jako ,,siedziby" ducha. Przed-
stawiana często jako leżąca pod krzyżem Chrys-
tusa nawiązuje do czaszki Adama ( ^Adam).
Czaszka: św. Hieronim
Czerń — jako barwa nie kolorowa symbolicznie medytujący nad czaszką;
pozostaje w analogicznym stosunku do /"bieli; wg rysunku piórkiem A.
podobnie jak ona, odpowiada absolutowi i dlatego Dlirera
może wyrażać zarówno pełnię życia, jak i jego
totalny brak. Często pojawia się w aspekcie nie-
zróżnicowania, otcManności, dla opisania ciemno-
ści, prachaosu, śmierci. Jako barwa żałobna— ina-
czej niż świetlista barwa bieli, która symbolizuje
nadzieję — pozostaje bliska rezygnacji i bólowi.
Jako barwa nocy partycypuje w symbolicznym
zestawieniu „matka-płodność-tajemnica-śmieró",
toteż często jest barwą bogiń płodności i bo-giń-
matek oraz ich kapłanek; w tym kontekście jest
symbolicznie spokrewniona niekiedy z barwą krwi, y
czerwienią. W Chinach czerń jest barwą żeńskiej
zasady in ( ^in i jang) i jest przeciwstawiana —
inaczej niż u nas — nie bieli, lecz / żółci (niekiedy
też /• czerwieni) jako uzupełniające ją
przeciwieństwo. Jako barwę zła spotykamy czerń
np, w czarnej magii. Na dworze hiszp. czerń była
przez długi czas barwą powagi i godności. Z punktu
widzenia psychoanalitycznego czarne zwierzęta i
ludzie jako postaci występujące w snach często
wyrażają zmysłowe dążenia podświadomości.
Czerwień—barwa y ognia i y krwi i podobnie jak

29. one, jest ambiwalentna pod względem symbolicz-
nym; pozytywnie: barwa życia, miłości, ciepła,
natchnionej namiętności, płodności; negatywnie:
barwa wojny, niszczącej siły ognia, przelewu krwi,
nienawiści. W starożytności była rozpowszechniona
wiara, że czerwień chroni przed niebezpieczeń-
stwami. l tak niekiedy malowano czerwienią zwie-
rzęta, drzewa i przedmioty, by chronić je przed złymi
wpływami lub uczynić płodnymi. W Egipcie czerwień,
barwa rozżarzonej pustyni, uchodziła za symbol „zła"
i ,,zniszczenia"; dlatego np. pisarze używali
czerwonego płynu pisząc na papirusach złe słowa;
jako barwa korony Dolnego Egiptu czerwień miała
zapewne znaczenie pozytywne. U Rzymian
oblubienice nosiły ognistoczerwony welon,
flammeum, co było symboliczną aluzją do miłości i
płodności. Poza tym u Rzymian czerwień jako symbol
władzy była barwą cesarza, szlachty i generałów.
Również członkowie wyższego sądownictwa
posługiwali się chętnie barwą czerwoną, np. w
średniowieczu kat jako pan życia i śmierci nosił
czerwoną szatę (jeszcze dziś w wielu krajach jest to
barwa sędziów, szczególnie wysokiej rangi).
Kardynałowie noszą czerwień ze względu na krew
męczenników. Ale także Szatan, władca piekła, i
Nierządnica Babilońska są odziani w czerwień;
jest to wyraz pożerającej mocy ognia piekielnego lub
nieokiełznanych żądz i namiętności. W alchemii
czerwień często uchodziła za barwę y kamienia
mądrości, który pojmowano jako kamień, który nosi
cechy światła słońca. Czerwień jako sygnalna barwa
rzucająca się w oczy, która obiecuje przełom, nowe
życie i ciepło, jest barwą sztandarów rewolucji, dziś
zaś w szczególności socjalizmu i komunizmu.
Człowiek—człowiek sam, jak również części i fazy
rozwoju ciała ludzkiego pojawiają się w wielu
kulturach jako symbol związków pozaludzkich.
Rozpowszechniona jest interpretacja człowieka jako
mikrokosmosu w analogii do wszechświata
(makrokosmosu). Bardzo często spotykamy przy-
porządkowania części ciała ludzkiego, jego organów
lub podstawowych substancji innym sferom, i tak np.
kości (jako element dźwigający ciała) odpowiadają y
ziemi, głowa (jako siedziba umysłu) — /"ogniowi,
płuca (jako organ oddychania) — /• powietrzu, a krew
(jako płynna, łącząca wszystko substancja) —
Człowiek: człowiek jako zwodzie. Sztuka lekarska wcześniejszych epok w
makrokosmos ze strefami
dużej mierze opierała się na przyjęciu analogii
światła i cienia; wg
przedstawienia w; między zjawiskami ciała ludzkiego i fenomenami
Robert Fludd, Utriusaue reszty świata ( 7 zodiak). Człowiek (często
Cosmi Historia, uskrzydlony) jest atrybutem Ewangelisty Mateusza ( /
Oppenheim, 1619
symbole Ewangelistów).

30. Czosnek — u wielu ludów, przypuszczalnie ze
względu na jego mocną woń, którą symbolicznie
interpretowano jako siłę odstraszającą, uchodził za
środek przeciwko złemu spojrzeniu i przeciwko złym
duchom, w Europie Środk. także w szczególności
przeciwko wampirom. W Grecji już samemu
wypowiedzeniu słowa ,,czosnek" przypisywano
działanie ochronne.
Czółno, barka, łódź— często jest symbolem przejś-
cia z królestwa żywych do królestwa zmarłych (lub
odwrotnie); spotykamy je w mitologicznych wyob-
rażeniach bardzo wielu ludów. W mit. gr. np.
przewoźnik Charon przeprawia zmarłych w czółnie
przez graniczą rzekę do świata podziemnego (Styks Czosnek
lub Acheron). Wg wyobrażeń egip. bóg słońca Re
żeglował podczas dnia poprzez niebo w barce
dziennej, nocą w barce nocnej przez świat
podziemny. Rozpowszechnione jest porównanie
sierpa księżyca ( y półksiężyc) z barką. Ze względu
na swój kształt, który pozwala na poruszanie się w
dwóch przeciwstawnych kierunkach, czółno było Czótno: egip.
także symbolicznym ucieleśnieniem starorz. boga o przedstawienie barki
podwójnym obliczu ^Janusa. solarnej (z głowami węży),
Czterdzieści—wBiblii liczba oczekiwania, przygo- w której Ra codziennie
przemierza niebo
towania, pokuty, postu lub kary; wody potopu po-
krywały ziemię przez 40 dni i 40 nocy; Mojżesz
czekał na Górze Synaj 40 dni i 40 nocy zanim
otrzymał tablice z przykazaniami; miasto Niniwa, by
uniknąć kary, odprawiało pokutę przez 40 dni;
wędrówka Izraelitów przez pustynię trwała 40 lat;
Jezus pościł 40 dni na pustyni, a po Zmartwychws-
taniu pojawiał się swym uczniom przez 40 dni.
Kościół chrzęść, zna — związany z postem Chrys- Czółno: egip. barka
tusa — 40 dniowy okres postu przed Wielkanocą. zmarłych; malarstwo
Czternaście — w chrzęść, myśleniu symbolicznym ścienne w grobowcu Sen-
ma znaczenie jako podwojenie świętej liczby nufera, Teby, XVIII dynastia
^siedem; liczba dobroci i miłosierdzia, dlatego np.
liczba 14 pomocników w potrzebie.
Cztery — jako liczba-symbol pozostaje w ścisłym
związku z /"kwadratem i /"krzyżem. Jest liczbą 4
stron świata i tym samym 4 głównych wiatrów, 4 pór
roku, 4 żywiołów ( /"ogień, /"woda,
^•powietrze, /"ziemia), 4 temperamentów, 4 rzek
rajskich, 4 Ewangelistów, 4 faz życia (dzieciństwo,
młodość, wiek dojrzały, starość) itd. Zgodnie z za-
sadą porządkującą przestrzeń jest przede wszyst-
kim symbolem ziemi i często się do niej odnoszą-
cym symbolem całości. yTetramorf. Cztery: cztery wiatry;
stary drzeworyt

31. Ćma — jako / motyl nieodparcie przyciągany przez
/ światło, w którym się spala, jest symbolem
mistycznej, ofiarnej i bezinteresownej miłości du-
szy do boskiego światła.
Dąb — u wielu ludów indoeurop. drzewo święte. W
Grecji (w szczególności w Dodonie) było poświęcone
Zeusowi, u Rzymian Jowiszowi, a u Germanów
Denarowi, przede wszystkim ze względu na swą
majestatyczną postać i na właściwość przyciągania /•
piorunów. Z powodu twardości i trwałości drewna już
od czasów staroż. jest symbolem siły, męskości i
wytrwałości; ponieważ jego drewno uchodziło w
starożytności i w średniowieczu za niezniszczalne,
dąb był także symbolem nieśmiertelności. W XVIII w.
dąb stał się w Niemczech symbolem pogaństwa, od
początku XIX w. liście dębowe uchodzą za wawrzyn
zwycięzców.
Deesis — przedstawienie Chrystusa tronującego jako
Sędzia Świata między Marią a Janem Chrzcicielem,
którzy orędują za dusze ludzi; często symbolicznie
uproszczone przedstawienie Sądu Ostatecznego.
Dąb
Deformacja — deformacja cielesna wskazuje często
na szczególne i tajemnicze (dobre i złe) zdolności.
yJednooczność, yjednonożność, skulenie.
Delfin — jako zadziwiająco inteligentne, przyjazne
ludziom i ruchliwe zwierzę delfin dał wielu ludom
związanym z y morzem powód do różnych mito-
logicznych interpretacji. Zarówno w kulturze kre-
teńsko-mykeńskiej, jak i u Greków i Rzymian uchodził
za podobnego bogom. W Grecji byt poświęcony
przędę wszystkim bogu światła Apollinowi, ale także
Dąb: wieniec dębowy jako
Dionizosowi (chroniącemu podróże morskie),
ozdoby orderu Afrodycie (która wyłoniła się z morza) i Posej-donowi
wojskowego (jako bogu morza). Poza tym delfin uchodził za
przewodnika dusz, który na swoim grzbiecie pewnie
prowadzi dusze zmarłych do królestwa śmierci. W
tym aspekcie przejęła go jako symbol także sztuka
wczesnochrześc. i odniosła do Chrystusa jako
Zbawiciela.
Delfin: morska podróż
Dionizosa, z gr. czary, ok.
350 r. p.n.e.

32. Delfin: różne przedstawienia delfina na monetach antycznych
Deszcz— na całym świecie rozumiany jako symbol
niebiańskiego oddziaływania na ziemię, symbol
płodności, często jako zapładnianie ziemi przez
niebo (krople deszczu jako sperma bogów); w tym
sensie też jest to plastyczny symbol duchowego i
psychicznego wpływu bogów na ziemię, y Jedno- Delfin: kotwica i delfin:
nożność. katakumby, II w. n.e.
Diament — symbolicznie najczęściej rozumiany
jako doskonały /"kryształ, stąd symbol absolutnej
czystości, duchowości i niezmienności. W Indiach
niekiedy także symbol nieśmiertelności; /•tron Buddy
zbudowany jest z diamentu. Platon opisuje oś świata
jako diamentową. Wierzenia ludowe w Europie
przypisują diamentowi różne czarodziejskie
właściwości: ma on leczyć choroby, unieszkodliwiać
trucizny, przepędzać dzikie zwierzęta, czarownice i
upiory czynić niewidzialnym, pomagać zyskiwać
względy kobiet. W renesansie uchodził przede
wszystkim za symbol odwagi i siły charakteru.
Dłuto — podobnie jak yplug symbol aktywnej,
męskiej zasady, która obrabia i formuje bierną,
kobiecą materię.
Dodekaeder, dwunastościan— ciało ograniczone
przez dwanaście równych wielokątów, symboliczne
znaczenie ma w szczególności dodekaeder
pentagonalny, który ograniczony jest przez dwana-
ście pięciokątów; partycypuje on w symbolice liczby
y dwanaście i liczby y pięć. Uchodzi za najdos-
konalsze z pięciu ciał regularnych, czyli platońskich,
i dlatego jest symbolem pełni. Platon przyjmował, że
kosmos ma postać dwunastościanu. Dolina — w Dodekaeder
przeciwieństwie do /•góry jest symbolem
zstępowania i głębi, w negatywnym sensie
pojmowana jako określenie straty duchowej i psy-
chicznej. w pozytywnym — jako pogłębienie prze-
życia i wiedzy; poza tym w przeciwieństwie do
męskiej wznoszącej się góry jest symbolem kobie-
cego łona. W islamie znamionuje drogę duchowego
rozwoju. Często jako symbol spotykamy dolinę

33. w literaturze taoizmu: szeroka, otwarta dolina sym- wyższego rozwoju duchowego także klasztory
bolizuje otwartość na wpływy niebiańskie; jako porównywano niekiedy z drabinami (klasztory
miejsce gromadzenia się wody spływającej z gór cystersów i kartuzów niekiedy noszą miano „Scala
jest zarazem symbolem duchowej koncentracji. Dei"). /• Schody. Drabina niebiańska y Drabina.
Zielona, żyzna dolina jest poza ty m u różnych Drewno — jako jedno z najstarszych i najważniej
ludów — w przeciwieństwie do ubogich gór —
utożsamieniem pełni i dobrobytu.
Dom — jako rejon uporządkowany i ogrodzony,
podobnie jak y miasto lub świątynia, jest sym-
bolem kosmosu względnie kosmicznego ładu. Nie-
jednokrotnie grobom nadawano kształt domów ze
względu na ich znaczenie jako ostatniej siedziby
człowieka (np. piramidy Egipcjan). Podobnie jak
świątynia dom bywa symbolem ludzkiego ciała,
często (tak np. w buddyzmie) w związku z wyob-
rażeniem, że ciało użycza duszy schronienia tylko
przez krótki czas. Niekiedy (np. w
psychoanalitycznej interpretacji marzeń sennych)
symboliczne odniesienie ciało-dom opracowane
jest jeszcze bardziej szczegółowo, tak że fasada
domu odpowiada zewnętrznemu wyglądowi, dach
— głowie, umysłowi lub świadomości, piwnica—
instynktom, popędom, a kuchnia — przemianom
psychicznym. Dół /• Głębia.
Dudek—w poezji arab. wysłannik miłosny. W
średniowieczu ze względu na swój czubek
przypominający rogi i ze względu na cuchnący
płyn, którym spryskuje swych wrogów, niekiedy
symbol diabła;
dlatego też odgrywał rolę u czarowników i czarow-
Drabina: drabina cnót, wg
miniatury z ZwettI
nic.
Drabina, drabina schodkowa— w różnych warian-
tach symbol związku między ^niebem a uziemią
(w tym kontekście niekiedy bliska symbolicznego
znaczenia ^ tęczy); symbol wstępowania i wzno-
szenia się; symbol stopniowego wzmagania się
lub rozwoju. Liczba szczebli drabiny odpowiada
często jakiejś świętej liczbie (np. ^-siedmiu),
poszczególne jej szczeble mają niekiedy różne
barwy (np. w buddyzmie) lub składają się z
różnych metali (np. w misteriach Mitry); często tym
samym odpowiadają one zarazem różnym
stopniom duchowego wtajemniczenia. Biblia
wspomina m.in. Jakubowy sen odrabinie
niebiańskiej, po której wstępowali i zstępowali
aniołowie: symbol żywego związku między
Bogiem a człowiekiem. W sztuce chrzęść, często
spotykamy drabinę cnót, po której ludzie cnotliwi,
zagrożeni zewsząd przez demony, szczebel po
szczeblu zmierzają wzwyż. Jako miejsca

34. szych materiałów używanych przez człowieka
pierwotnie często utożsamiane z materią w ogóle
lub z materia prima. Dlatego też pozostaje w
ścisłym związku symbolicznym z kompleksem
znaczeń ,,siła życiowa",
„macierzyńskość",,,niesienie i ochrona". W
Chinach drewno odpowiada symbolicznie — jako
jeden z pięciu ^żywiołów — wschodowi i wiośnie.
Droga Mleczna—w religijnych wyobrażeniach
wielu ludów ogniwo łączące nasz świat ze
światem transcendentnym; porównywano ją do
białego węża (np. w kilku kulturach indiańskich),
do rzeki, do śladów stopy, do wylanego mleka, do
drzewa, do haftowanej szaty itd. Niejednokrotnie
uchodziła (np. na Wschodzie i u Germanów) za
drogę, którą dusze zmarłych muszą wędrować po
śmierci; wiele ludów pierwotnych pojmowało ją
także jako miejsce pobytu zmarłych. W Japonii,
Indiach i Egipcie uważano Drogę Mleczną za
rzekę w jakimś żyznym kraju, nad której brzegami
mieszkają bogowie. U kilku ludów była ona bliska
symbolicznego znaczenia /• tęczy. Niekiedy
pojmowano ją również jako rysę w sklepieniu
nieba, przez którą prześwieca niebiański ogień.
Drop — żuraw, który często porusza się biegając.
Samcowi często towarzyszy wiele samic, dlatego
u ludów Czarnej Afryki drop uchodzi za symbol
małżeństwa poligamicznego. Ze względu na zwią-
zek z ziemią ptaka tego uważa się za symbol
dzieci, które nie chcą się oderwać od matki.
Drzewko Bożonarodzeniowe (choinka) —
drzewo szpilkowe, w okresie Bożego Narodzenia
oświetlone i ozdobione niemal wszędzie w świecie
chrzęść.; przyjęło się powszechnie dopiero w XIX
w., zapewne wywodzi się jednak z pogańskiego
zwyczaju: w tzw.Rauhnachte (25 grudnia—6stycz-
nia), w których szczególnie bano się złych
duchów, dla obrony przed nimi zawieszano w
domach zielone gałązki i zapalano świece. W
chrześcijaństwie drzewko Bożonarodzeniowe jest
symbolem prawdziwego drzewa życia ( /• drzewo),
światła symbolizują narodzone w Betlejem
,,Światło Świata", jabłka, często wieszane jako
ozdoba, stanowią symboliczne odniesienie do
rajskiego ^jabłka poznania, a tym samym do
grzechu pierworodnego, zmazanego przez śmierć
Chrystusa, tak że ludzkość ma znowu możliwość
powrotu do Raju (symbolizowanego przez
drzewko Bożonarodzeniowe). Drzewo — jeden z
symboli najbogatszych w znaczeniu i najbardziej
rozpowszechnionych; czczony jako potężna
reprezentacja królestwa roślin szęsto jako symbol
boskich istot lub miejsce pobytu mocy
numinotycznych. Drzewo życia ze swym odnawia-

35. jącym się co rok listowiem jest przede wszystkim
symbolem pokonującego stale śmierć odradzania się
życia, drzewo szpilkowe zaś symbolem nie-
śmiertelności. Kształt drzewa z jego zagłębionymi w
ziemi korzeniami, potężnym, wznoszącym się
pionowo pniem i często pozornie wznoszącą się ku
niebu koroną często pozwalają mu być symbolem
powiązania kosmicznej sfery podziemno-chtonicz-nej,
życia na ziemi, i nieba. Aspekty te odgrywają rolę
także w związku z wyobrażeniem drzewa
kosmicznego, w którym widziano albo podporę
świata, albo — częściej — ucieleśnienie y osi świata
(np. w mit. nord. wiecznie zielony kosmiczny jesion
Yggdrasil); liście i gałęzie takich drzew kosmicznych
Drzewo: drzewo Poznania są często zamieszkane przez mitologiczne zwierzęta,
z Adamem i Ewą oraz dusze zmarłych lub nienarodzonych (ukazywanych
wężem; wg ryciny z Cod.
Vigilanus seu Albeldensis często pod postacią /" ptaków) lub też wschodzące i
zachodzące słońce i księżyc; przypuszczalnie w
symbolicznym związku z /'Zodiakiem w licznych
wyobrażeniach mitologicznych, np. w Indiach i
Chinach, spotykamy dwanaście ptaków słonecznych,
które zamieszkują gałęzie drzewa kosmicznego;
ptaki, które żyją w koronie drzewa kosmicznego,
mogą być poza tym symbolami wyższych stopni
duchowego bytu i rozwoju. Szeroko
rozpowszechnione są antropo-morficzne interpretacje
drzewa (które stoi wyprostowane jak człowiek i
podobnie, jak on, rośnie i przemija), i tak np. pojawia
się ono u różnych plemion w Azji Środkowej, Japonii,
Drzewo: korowód wokół Korei czy Australii jako mityczny przodek ludzi.
idola w kształcie drzewa, Dalszą symboliczną identyfikacją drzewa z
model w glinie, Cypr, ok. człowiekiem jest rozpowszechniony w licznych
1000 r. p.n.e.
rejonach Indii, mający na celu wzmocnienie płodności
zwyczaj poślubiania drzewu narzeczonej przed
weselem; w tym kontekście wymienić także trzeba
symboliczne zaślubiny dwóch drzew, których siła
życiowa ma przejść na określoną parę ludzi. Drzewo
przynoszące owoce oraz zapewniające cień i ochronę
u wielu ludów rozumiano w aspekcie kobiecości
względnie macierzyństwa, natomiast prosty pień jest
z reguły symbolem fallicznym. Rozpowszechnione
jest również powiązanie drzewa z /'ogniem, co
przypuszczalnie wiąże się z przypisywaną siłą
życiową:
ogień ma ukrywać się w drewnie określonych drzew,
skąd trzeba go dobywać przez pocieranie. Tradycja
ind. zna wyobrażenie rosnącego odwrotnie drzewa,
którego korzenie znajdują się w niebie, a gałęzie
rozpościerają się pod ziemią, co być może jest m.in.
Drzewo: rajskie Drzewo symbolem życiodajnej siły słońca w świecie
Poznania, przedstawione fizycznym i duchowego /• światła w sferze duchowej (
jako drzewo śmierci;
drzeworyt Josta Ammana /"wyżyna, y głębina). Bhaga-wad-gita interpretuje
odwrócone drzewo także jako