Macapat merupakan karya sastra tradisional Jawa yang terdiri dari 11 bab yang menceritakan perjalanan hidup manusia dari lahir hingga menghadap Sang Pencipta. Unsur-unsur kebahasaan yang digunakan antara lain tembung kawi, dasanama, tembung garba, dan sandi asma yang berisi kode-kode nama penulis.
2. DAFTAR ISI
02
Halaman Judul..............................................................1
Daftar Isi.........................................................................2
Pengerten Tembung Macapat .................................3
Filosofi Tembung Macapat.......................................4
Ancase Tembung Macapat.......................................8
Paugerane Tembung Macapat.................................9
Tabel Guru Gatra, Guru Lagu, lan Guru
Wilangan......................................................................10
Unsur Kebasaan Tembung Macapat.....................11
Tembung Kawi...........................................................12
Dasanama......................................................................13
Tembung Garba.........................................................14
Sandi Asma..................................................................14
Cover Penutup............................................................15
3. Macapat nduweni isi ajaran sing dirangkum ana 11 bab.
Macapat di artikno "moco papat - papat (membaca empat -
empat), yaitu maksude metode moco kalimat sing terjalin
saben 4 suku kata.
Tapi wong jowo pahame Macapat yaiku kawuruh (ilmu filosofi
jowo) sing nduweni akeh makna sing njero. Macapat yo sering
di artekno gawe ndoleki jari dirie menungso sejati sing di
keliling 4 nafsu ing dunyo, koyok "sedulur papat kalimo
pancer"
Macapat yaiku kanggo petunjuk menungso kanggo ndoleki jati
diri karo ngatur ke 4 nafsu duniawi sing ngelilingi saben
keuripan menungso. Diarepno menungso iso ngendalikno dadi
menungso sejati.
Tembung utowo lagu ing basa jawa di arani "Sekar" amergo
pembacaane kudu karo ditembangno, amergo iku Macapat
sering di arani "Tembung Macapat" utowo ing basa jawa hindil
diarani "Sekar Macapat" . Sekar Macapat tergolong Sekar alit
sing ning kesastraan jawa ana ing urutan ke 3 sakwise Sekar
Tengahan, lan Sekar Ageng
03
4. 04
Filosofi ~
1. MASKUMAMBANG
Maskumambang diarani manifesto
(tiruan/gambaran) bibit (telor/calon anak)
wong lanang sing ana (tumbuh) ing wadah
(rahim) wong wedok. Banjur ana wujud
awak sing ngambang ing kandungan. Ing
fase iki para leluhur masyarakat Jawa lan
para waliullah ngadakaken/ngelakoni
selametan (upacara) supaya bayi sing ana
ning kandungan waras lan dadi anak sing
bagus.
2. MIJIL
"Mijil" yaiku proses kelahiran sing ning
etimologi kata berarti lahire jabang bayi
sing diarani "manusia". Ing tangisan
pertama anak dilekatno 4 nafsu sing bakal
menjelmo dadi pengiring kekuatan
kanggo perkembangan menungso.
Kekuatan teko nafsu ikulah sing bakal
ngewangi menungso gawe ngerangkak,
Melaku, lan mahami keuripan dadi anak -
anak
Secoro tradisional, ana 15 pakem ning tembung macapat, tapi secoro
umum macapat mek nduweni 11 pola mestrum. Lan 11 tembung macapat
iku yaiku "Perjalanan Keramat Menungso" tekan lahir sampek ngadep
Pengeran.
5. 05
3. SINOM
"Sinom" nduweni arti gambaran masa
muda (nom/cilik). Nom noman sing ayu
iku sing di arep - arep lan di impikno,
dolanan lan nongkrong karo kanca -
kancane. Perkembangan fisik lan
kekuatan saka mung turu banjur
nglebokake weteng, ngadek nganti bisa
melaku minangka tahap sing nyenengake
kanggo bocah lan wong tuwo. Fase iki sing
diarani fase kanak - kanak.
4. KINANTHI
"Kinanthi" ing tembang iki nyritakake
bagian periode mebntuk karakter
menungso, lan mujudake tujuan. Melbu
sekolah lan ngerti urip ing jobo umah.
"Kinanthi" asale saka tembung "Kanthi"
utawa tuntunan. Tegese, menungso butuh
tuntunan lan dalan sing bener ben tujuane
iso kewujud. Tahap iki dadi wigati banget
amergo butuh jasa guru kanggo nuntun
kedewasaan diri. Ing sekolah menungso
nampa tuntunan ilmu lan nilai urip sosial
saka guru, dene ing umah menungso kudu
nampa tuntunan nilai agama lan
peradaban saka wong tuwo.
5. ASMARADANA
Fase iki diarani fase olah roso (olah
asmara). arek lanang ngroso cinta
marang arek wedok lan sewalik e. Fase
iki mebntuk imajinasi, logika lan
perasaan sing tercermin ana ing bait -
bait "Asmaradana".
6. 06
6. GAMBUH
7. DHANDANGGULA
"Dhandanggula" nduweni makna pahit
manise keuripan. Fase kawen, 2
menungso dadi wong tuwo anyar sing
terlahir teko pernikahan. Gambaran teko
fase iki yaiku keuripan sing wis untuk
tahap ndolek i kemapanan sosial, lan
kesejahteraan ndolek i nilai cukup
sandang pangan lan papan.
8. DURMA
"Durma" berasal teko kata"Darma" sing
berarti saben menungso kudu ngelakoni
kebajikan tingkah laku marang wong liyo
ing sosialisasi. Nek iso sedekah ilmu yo
sedekah ilmu, Yen keleben harta. Tapi yen
ora iso keloroe, menungso iso sedekah
senyum lan do'a kanggo wong liyo. Iki
dilakoni ben menungso nduweni sifat
tolong menolong lan peduli marang
liyane. Ing fase iki di arepno supoyo
keuripan menungso iso nduweni manfaat
kanggo menungso liyo.
"Gambuh" nduweni makna jumboh
(bersama). Fase iki nyeritakno tentang
komitmen perkawinan kanggo nyatukake
cinta ing rumah tangga. Perkawinan
duduk tentang ngawino 2 menungso, tapi
uga ngawino 2 keluarga sampe nduweni
(terbentuk) kerukunan, kelarasan lan
saling menghormati antara keloro
pasangan. Fase iki ora gampang amergo 2
menungso kudu saling ngerti ego/nafsue
siji lan loroe, ben iso terbentuk kerukunan
lan keselarasan
7. 07
9. PANGKUR
Ing fase iki menungso bertemu karo
penciptane yaitu "Megatruh" utawa Megat
roh yaiku terpisahe nyawa tekan jasad,
terlepas e nyawa atau roh menyang alam
keabadian
11. POCUNG
Sakwise berpisah e roh Karo jasad e,
menungso di keabadianno menyang alam
semesta. Roh mbalek menyang pencipta
lan raga di bungkus karo kain putih 5
lembar utawa 7 lembar, lan ditaleni ing
saben ruas raga sing diarani "Pocung".
Pocung berarti Pocong atau jasad
menungso sing di bungkus kain. Fase iki di
sebut peristirahatan jasad menungso, lan
roh suci ngelanjutno keuripan ing alam
selanjute sesuai karo amalane sing dunyo
"Pangkur/Mangkir" nduweni arti
nyingkirno hawa nafsu lan angkara murka
sing nyelimuti jiwa menungso. Ing fase iki
menungso jawa di ajarno leluhure apa
sing di arani prihatin lan lelaku. Prihatin
berarti ngeredem angkara nafsu karo
ngelakoni perintah - perintah agama lan
ajaran sing diwarisno leluhur masyarakat
jawa. Ing fase prihatin iki ati menungso di
olah sampek nutuk sing paling njero ati .
Menungso sing di arani tawakal yaiku
berpasrah diri marang sang pencipta.
Sedangkan lelaku lebih dilakoni karo
mengolah raga karo ngadohi kesenengan -
kesenengan dunyo sing nduweni wujud.
10. MEGATRUH
8. 08
Ancase Tembung Macapat
Mulai kelairane ing abad XIV Masehi sampek saiki,
macapat iseh tetep urip lan berkembang, baik secara
tertulis utawa lisan, lan dimanfaatno ing keuripan
saben dino marang sebagen gede masyarakat Jawa
kanggo sarana hiburan, estetika, pendidikan,
pementasan tradisional, surat-menyurat, senandung
teman bekerja, mantra penolak bala, upacara temu
temanten adat Jawa, upacara kegiatan Pangestu, lan
filosofi siklus keuripan menungso, yaiku perjalanan
urip manusia tekan lahir ing dunyo sampek nemui ajal
kematian mbalek nang istana Tuhan
9. Paugerane (struktur)
Tembung Macapat
Guru Gatra yaiku akehe gatra (baris)
saben sapada (bait) tembang
1. Guru Gatra
Guru Lagu yaiku dhong-dhinge/tibane
swara ing saben pungkasane gatra
09
2. Guru Lagu
3. Guru Wilangan
Guru Lagu yaiku dhong-dhinge/tibane
swara ing saben pungkasane gatra
12. 1. Tembung Kawi
•Tembung-tembung sing asale saka Basa
Jawa
Tengahan/Jawa Kuna
•Tembung iki biasane digunakake kanggo
omongan sabendina, mula saiki wis arang
keprungu
Tuladha :
Tembung sudra ateges: mlarat
Tembung lawan ateges: mungsuh,
tandhing
Tembung langar ateges: angkuh,
sangar, seneng
padu
12
13. 2. Dasanama
•Asale saka tembung ‘dasan’ ateges
sepuluh, ‘nama’ ateges jeneng utawa
aran.
•Dasanama : jenenge wonng utawa aran
siji nduweni jeneng utawa aran nganti
sepuluh (utawa luwih) kang padha
utawa meh padha tegese.
Tuladha :
-Sira padha tegese karo : kowe,
sampeyan, panjenengan
-Rina padha tegese karo : rinten,
siyang, awan
-Sudra padha tegese karo : papa,
mlarat, sengsara, kere.
13
14. 3. Tembung Garba
•Tembung kang kedadeyan saka gandhenge
tembung loro utawa luwih
- Araneki = Arane + iki
- Dadyewuh = Dadi + ewuh
- Jiwangga = Jiwa + angga
14
4. Sandi Asma
•Sandi asma : jenenge pangarang, pangripta, utawa
pujangga kang diwedharake kang satemene kang
dipilahpilah adhapur wanda-wanda utawa aksara-aksara
Sayange
(Duro) jarak kene
Juri(t) kangen
Kalb(u) ku ora te(n)ang
Atiku cumba(na) rasa sayang
(Fi)kirno ra(sa) kangen iki
Karungulu kaya konco ben wengi
Mek awakmu aning atiku
(H)e sayang, kangen iki gaiso di bendung
Tuladha : Durrotun Nafisah