Παρουσίαση του Δρ Παναγιώτη Ντάλια με θέμα "Η χρήση των οσπρίων σε συστήματα αμειψισποράς". Η διάλεξη παρουσιάστηκε στο Ινστιτούτο Γεωργικών Ερευνών την Πέμπτη 21/3/2013

1. Η χρήση των οσπρίων σε συστήματα αμειψισποράς
Παναγιώτης Ντάλιας
21 Μαρτίου 2013
Κλάδος Εγγείων Βελτιώσεων
Ινστιτούτο Γεωργικών Ερευνών

2. Η παρουσίαση αφορά κυρίως τα αποτελέσματα ερευνητικής εργασίας που
διήρκησε δύο καλλιεργητικές περιόδους (2010-2011 και 2011-2012) και
συνεχίζεται
Ø Γενικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται η ερευνητική εργασία (αμειψισπορές
και όσπρια)
Ø Περιγραφή των στόχων της εργασίας και προσέγγιση που ακολουθήθηκε
Ø Αποτελέσματα ερευνητικής εργασίας
Ø Σχόλια-συμπεράσματα

3. Η αμειψισπορά (εναλλαγή καλλιεργειών στο ίδιο χωράφι) αποτελεί έναν από
τους βασικότερους τρόπους για τη:
Ø Διατήρηση και βελτίωση της γονιμότητας του εδάφους (εξασφάλιση των
αποδόσεων των φυτών)
Ø Αποφυγή εντομολογικών και άλλων προσβολών των καλλιεργειών
Ø Φιλική προς το περιβάλλον αντιμετώπιση των ζιζανίων
Αμειψισπορές στα Μεσογειακά συστήματα καλλιέργειας
Σιτάρι (Triticum aestivum και T. durum) ή κριθάρι (Hordeum vulgare), σε
αμειψισπορά με:
Ø αγρανάπαυση
Ø όσπρια, όπως ρεβύθι (Cicer arietinum) και φακή (Lens culinaris)
Ø κτηνοτροφικά ψυχανθή, όπως βίκος (Vicia sativa) και μηδική (Medicago spp.)

4. Εξοικονόμηση λιπάσματος Ν….. «Τα πειραματικά δεδομένα από το Ινστιτούτο
Γεωργικών Ερευνών τα τελευταία 25 χρόνια έδειξαν ότι η παραγωγικότητα του
χωραφιού στο σύστημα αμειψισποράς βίκος-κριθάρι είναι εξίσου καλή ή και
καλύτερη παρά στη μονοκαλλιέργεια κριθαριού και χρειάζονται πολύ λιγότερα
αζωτούχα λιπάσματα. Έτσι ενώ το κριθάρι στη μονοκαλλιέργεια έπρεπε να
λιπαίνεται με 6 κιλά καθαρό άζωτο το δεκάριο, το κριθάρι μετά από βίκο δεν
χρειάζεται αζωτούχο λίπανση. Ο βίκος συμβάλλει όχι μόνο στην γονιμότητα του
εδάφους αλλά και σαν ζωοτροφή είναι εξαιρετική και ενδείκνυται στην διατροφή
των αιγοπροβάτων κατά την περίοδο της εγκυμοσύνης και γαλακτοπαραγωγής»
(Παπαστυλιανού).
Περισσότερη πρωτεΐνη… «Η παραγωγή σανού από το βίκο ήταν μικρότερη από
αυτή του κριθαριού αλλά η πρωτείνη του είναι περισσότερη. Επιπλέον, η
χαμηλότερη παραγωγή σανού τη χρονιά του βίκου συνοδευόταν από την
αυξημένη παραγωγή σπόρου και άχυρου την επόμενη χρονιά του κριθαριού. Έτσι
όταν αξιολογήθηκαν συνολικά τα συστήματα καλλιέργειας, το σύστημα Βίκου-
Κριθαριού παρήξε λιγότερη ξηρή βιομάζα (5% και 17% στη Δρομολαξιά και
Λατσιά, αντίστοιχα) αλλά περισσότερη πρωτείνη (48% και 21% στη Δρομολαξιά
και Λατσιά, αντίστοιχα)» (Παπαστυλιανού).

5. Όμως… «Ο γεωργός είναι απρόθυμος να εφαρμόσει σύστημα αμειψισποράς
σιτηρού-ψυχανθούς γιατί τα ψυχανθή δεν επιδοτούνται η δε εμπορία τους
δεν είναι εξασφαλισμένη. Επίσης για σανοποίηση χρειάζεται μηχανήματα
που πιθανό να μην διαθέτει και υπάρχει κίνδυνος καταστροφής ή
υποβάθμισης της ποιότητας του σανού από αντίξοες καιρικές συνθήκες κατά
τη σανοποίηση χωρίς οι ζημιές αυτές να είναι καλυμμένες από τον
Οργανισμό Γεωργικής Ασφάλισης» (Παπαστυλιανού).
Το καθεστώς των επιδοτήσεων έχει σήμερα αλλάξει.
Η αμειψισπορά με βίκο μπορεί, υπό προϋποθέσεις, να είναι οικονομικά
συμφέρουσα
Μήπως η αμειψισπορά με όσπρια έχει περισσότερες πιθανότητες να είναι
οικονομικά βιώσιμη, γιατί τα όσπρια δίνουν περισσότερο και πιο
εξασφαλισμένο εισόδημα;

6. Όσπρια: το κρέας του φτωχού
Καλλιέργεια φακής

7. Area, production, value and imports of Chickpeas
΄Εκταση, παραγωγή και εισαγωγές Ρεβιθιών
Production - Παραγωγή Imports - Εισαγωγές
Year Area Yield Total Price Value Quantity C.I.F. Value
Έτος (ha) (t/ha) (t) (€/t) (€ 1000's) (t) price (€ 1000's)
΄Εκταση Απόδοση Ολική Τιμή Αξία Ποσότητα (€/t) Αξία
(εκτ.) (τόνοι/εκτ.)τόνοι) (€/τόνο) (€ 1000's)
( (τόνοι) (€/τόνο) (€ 1000's)
1960 683 0,3 305 104,9 32,5 571 70,2 40,0
1970 402 0,8 305 134,5 41,0 113 124,4 14,0
1980 1072 0,8 813 322,9 263,1 - - -
1990 180 0,8 150 683,4 102,5 357,5 681,0 243,5
1995 35 1,1 40 1025,2 41,0 554 993,7 550,5
2000 70 1,1 80 1016,6 81,3 174,2 909,0 158,4
2001 70 1,4 100 1144,8 114,5 304,3 809,5 246,4
2002 85 1,2 105 1076,4 113,1 262,2 674,7 176,8
2003 17 4,1 70 1025,2 71,8 175,1 662,6 116,0
2004 17 5,0 85 1050,8 88,8 357 645,2 230,7
2005 20 4,6 91 1119,1 101,8
2006 27 3,4 92 1070,0 98,4
2007 21 4,2 89 1027,0 91,4
2008 40 2,5 100 998,0 99,8
2009 67 1,4 94 931,0 87,5
2010 49 1,6 78 1392,0 108,6

8. Area, production, value and imports of Broadbeans (dry)
΄Εκταση, παραγωγή και αξία εισαγωγών Κουκιών (ξηρών)
Production - Παραγωγή Imports - Εισαγωγές
Year Area[1] Yield Total Price Value Quantity C.I.F. Value
΄Ετος (ha) (t/ha) (1000 t) (€/t) (€ 1000's) (t) price (€ 1000's)
΄Εκταση[1]Απόδοση Ολική Τιμή Αξία Ποσότητα (€/t) Αξία
(εκτ.) (τόνοι/εκτ.)
(1000 τ.) (€/τόνο) (€ 1000'ς) (τόνοι) (€/τόνο) (€ 1000'ς)
1960 2948 0,300 1 186,8 189,7 259,0 194,3 50,2
1970 2278 0,700 1,7 148,0 256,3 962,0 222,8 214,3
1980 1608 1,400 2,2 336,4 751,8 1242,0 477,9 593,6
1990 760 0,900 0,7 786,0 550,2 7,0 413,0 2,9
1995 560 1,300 0,7 606,6 424,6 20,3 720,2 14,7
2000 430 0,800 0,4 598,0 209,3 18,0 590,3 10,6
2001 430 0,800 0,3 649,3 214,3 63,4 367,3 23,2
2002 430 0,800 0,3 640,7 217,8 153,5 480,5 73,6
2003 380 1,000 0,38 598,0 227,2 136,5 426,0 58,1
2004 380 1,026 0,39 580,9 229,0 240,5 929,8 130,9
2005 358 1,010 0,363 621,9 225,8
2006 376 0,970 0,366 536,5 196,3
2007 296 1,064 0,315 601,4 189,4
2008 179 1,693 0,303 1903,4 337,5
2009 163 1,982 0,323 1710,3 323,3
2010 169 1,870 0,316 1744,5 322,6

9. Στην Ελλάδα…
το 90-95% της κατανάλωσης σε φακές εισάγεται από τον Καναδά, τις ΗΠΑ και την
Τουρκία, το 65-70% της κατανάλωσης σε ρεβίθια από το Μεξικό και την Τουρκία και
το 55-60% της κατανάλωσης σε φασόλια εισάγεται από τις ΗΠΑ, τον Καναδά, την
Αλβανία και την Αργεντινή.

10. Η διαιτητική αξία των οσπρίων αποκτά συνεχώς αυξανόμενη αναγνώριση σε
παγκόσμιο επίπεδο, καθώς νεότερες επιστημονικές μελέτες έχουν καταδείξει
σημαντικές ευεργετικές επιδράσεις τους στην υγεία του ανθρώπου.
Συγκεκριμένα, τα όσπρια είναι πλούσια σε φυτικές ίνες, οι οποίες βοηθούν
στη μείωση της χοληστερόλης στο αίμα και στην πρόληψη της
δυσκοιλιότητας, συμβάλλουν στην υγεία της καρδιάς (προστασία από
στεφανιαία και καρδιαγγειακή νόσο), όχι μόνο λόγω των φυτικών ινών, αλλά
και λόγω των σημαντικών ποσοτήτων φυλλικού οξέος και μαγνησίου, ενώ
περιέχουν πρωτεΐνες υψηλής διαιτητικής αξίας, σίδηρο, ασβέστιο, βιταμίνες
κ.ά.

11. Η επισιτιστική ασφάλεια ορίζεται ως η συνθήκη κατά την οποία «όλοι οι
άνθρωποι, σε κάθε χρονική στιγμή, έχουν φυσική, κοινωνική και οικονομική
πρόσβαση σε επαρκή, ασφαλή και θρεπτική τροφή για να καλύψουν τις
διατροφικές τους ανάγκες και προτιμήσεις για μια δραστήρια ζωή γεμάτη
υγεία». Σε γενικές γραμμές, θεωρείται ότι περιλαμβάνει τρεις διαφορετικές
διαστάσεις, οι οποίες πρέπει να ικανοποιούνται ταυτόχρονα και με σταθερό
τρόπο μέσα στον χρόνο:
α) διαθεσιμότητα τροφίμων σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο·
β) φυσική και οικονομική πρόσβαση στα τρόφιμα σε επίπεδο νοικοκυριού· και
γ) διατροφή, ήτοι κατανάλωση τροφίμων σε ατομικό επίπεδο.

12. Τα ενδεχόμενα οικονομικά πλεονεκτήματα του συστήματος όσπριο – κριθάρι ή
σιτάρι για τον παραγωγό και τη χώρα και η πρόθεση για μεγαλύτερη επισιτιστική
ασφάλεια υποδεικνύουν την ανάγκη πληρέστερης μελέτης του.
Ξηρικά Όσπρια
•Ρεβίθι (Cicer arietinum L.)
•Φακή (Lens culinaris Medik.)
•Κουκί (Vicia faba L.)
•Λαθούρι (λουβάνα, φάβα)
(Lathyrous sativus - Lathyrous ochrus –
Lathyrous clymenum)

13. Η επιλογή και ευρεία χρήση ενός συστήματος αμειψισποράς πρέπει να πληροί
τις παρακάτω προϋποθέσεις
Ø Να συμφέρει οικονομικά τον παραγωγό (εξαρτάται από τη χρονική περίοδο)
Ø Να είναι οικολογικά κατάλληλο (να υπάρχει κάποιου είδους συνέργεια ή
θετική επίδραση του ενός είδους στο άλλο) και περιβαλλοντικά αποδεκτό
Ø (Για την Κύπρο) Να μην διαταράσσει σημαντικά τις ισορροπίες στην
παραγωγή χονδροειδών ζωοτροφών

14. Η μέχρι τώρα έρευνα του ΙΓΕ αφορούσε κυρίως
Ø Νέες ποικιλίες ρεβυθιών (Χατζηχριστοδούλου) και κουκιών (Δελλά) που θα
μπορούσαν να καλλιεργηθούν στην Κύπρο
Ø Εμβολιασμό του ρεβυθιού με Rhizobium (Παπαστυλιανού)
Ø Έμμεση διερεύνηση του μηχανισμού επίδρασης του ψυχανθούς στο σιτηρό
κυρίως μέσω της μελέτης του συστήματος κριθάρι-βίκος (Παπαστυλιανού)

15. Από τα μέχρι τώρα αποτελέσματα των πειραμάτων στην Αχέλεια…

16. Τρέχουσα ερευνητική εργασία
«Παράρτημα» του ερευνητικού προγράμματος για τη διερεύνηση της
βελτίωσης της γονιμότητας των εδαφών με τη χρήση συστημάτων
καλλιέργειας, οργανικών υπολειμμάτων και αγρανάπαυσης
Επικεντρώνεται στο «όφελος Ν» που ενδεχομένως έχουν κάποια είδη
οσπρίων στο σιτάρι που ακολουθεί σε σύστημα αμειψισποράς σε σχέση με
το αντίστοιχο όφελος από το βίκο ή το σιτάρι (μονοκαλλιέργεια)

17. Στόχοι της ερευνητικής εργασίας
Ø Να απαντηθεί το ερώτημα κατά πόσον το «όφελος αζώτου» είναι
αποτέλεσμα της εξοικονόμησης του Ν τη χρονιά της καλλιέργειας των
ψυχανθών και της μεταφοράς του στην επόμενη καλλιέργεια, ή του
μεγαλύτερου ρυθμού αποσύνθεσης του νεκρού φυτικού υλικού και
ανοργανοποίησης του Ν (ή του μεγαλύτερου ρυθμού ακινητοποίησης του
Ν)
Ø Να υπολογιστεί το δυναμικό ανοργανοποίησης Ν εδαφών που έχουν
καλλιεργηθεί με βίκο, κουκιά και ρεβύθια καθώς και το συνολικό «όφελος
Ν» και να συσχετιστούν με την πραγματική πρόσληψη Ν από το σιτάρι τη
δεύτερη χρονιά αμειψισποράς

18. Προσέγγιση
Λίγο πριν τη σπορά σιταριού (τέλος Νοεμβρίου) δείγματα εδάφους που
προέρχονται από πειραματικά τεμάχια που καλλιεργήθηκαν με ψυχανθή
(μάρτυρας το σιτάρι) μεταφέρονται στο εργαστήριο για την εκτίμηση α) του
περιεχομένου τους σε ανόργανο Ν, δηλωτικό της εξοικονόμησης Ν από το
ψυχανθές, και β) του δυναμικού ανοργανοποίησης του Ν.
Γίνεται σύγκριση του μεγέθους του (α) και (β)
Το μέγεθος των (α) και (β) συσχετίζεται με την παραγωγή σιταριού τη δεύτερη
χρονιά της αμειψισποράς στα τεμάχια από τα οποία πάρθηκαν τα δείγματα.

19. Η πειραματική διαδικασία που επιλέχτηκε επικεντρώνεται στο υπολειμματικό Ν
λίγο πριν τη σπορά, αυτό δηλαδή που μπορεί «να γίνει αντιληπτό» από το
φυτό.
Αυτή η επιλογή δίνει τη δυνατότητα να αποφευχθούν προβλήματα που
σχετίζονται με απώλειες (έκπλυση, απονιτροποίηση κλπ.) και τη μεγάλη
ετερογένεια του εδάφους, ενώ ταυτόχρονα δίνεται η δυνατότητα διάκρισης της
προέλευσης του ανόργανου Ν που χρησιμοποιούν τα φυτά.

20. Άλλες προσεγγίσεις
1) Εκτίμηση της ποσότητας του διαθέσιμου εδαφικού Ν που δεν προσλαμβάνεται
από το ψυχανθές
D. F. Herridge, H. Marcellos, W. L. Felton, G. L. Turner and M. B. Peoples, Soil Biol. Biochem. 27 (1995)
2) Πειράματα αποσύνθεσης φύλλων και ριζών
Οι ρίζες μπορεί να περιέχουν το 30-60% του συνολικού Ν των ψυχανθών
3) Χρήση ισοτόπων

21. κουκιά ρεβύθια σιτάρι
ρεβύθι
Πειραματικός σχεδιασμός
4 8 12
1ης χρονιάς
ρεβύθια σιτάρι βίκος
3 7 11
βίκος κουκιά ρεβύθια
κουκιά
2 6 10
σιτάρι βίκος κουκιά
1 5 9

29. Σημειώσεις
Ø Το άχυρο της πρώτης χρονιάς αφέθηκε στην επιφάνεια του εδάφους και
ενσωματώθηκε τον Νοέμβριο της επόμενης χρονιάς μετά τη δειγματοληψία
των εδαφών
Ø Στο πείραμα δεν λήφθηκε καμία πρόνοια για την ποσότητα του υλικού
(φυτική βιομάζα ψυχανθούς) που ενσωματώνεται στο έδαφος (το Ν του
οποίου ανοργανοποιείται την επόμενη χρονιά)

30. Δειγματοληψία, διαχείριση δειγμάτων και επώαση
Ø Απομακρύνθηκαν τα υπολείμματα νεκρού φυτικού υλικού της επιφάνειας και
τα πρώτα 2cm του εδάφους.
Ø Πάρθηκε δείγμα από 5 σημεία με σέσουλα.
Περιέχει (πιθανώς) μικρά κομμάτια «άθικτου» φυτικού υλικού, οργανικό υλικό
και νεκρή βιομάζα που προήλθε από την αποσύνθεση της φυλλοστρωμνής και
των ριζών της προηγούμενης καλλιέργειας.
Ø Κοσκινίστηκαν τα δείγματα (2mm)
Ø Υπολογίστηκε η υγρασία και η υδατοϊκανότητά τους
Ø Εδαφικό δείγμα 20 g τοποθετήθηκε σε πλαστικό δοχείο (50 ml) και
προστέθηκε ποσότητα νερού ώστε το συνολικό υδατικό περιεχόμενο να είναι
στο 80% της υδατοϊκανότητάς του (βέλτιστες συνθήκες υγρασίας)
Ø Η επώαση έγινε στους 25±2οC (βέλτιστες συνθήκες θερμοκρασίας)

32. Αποτελέσματα παραγωγής πρώτης χρονιάς

33. Συγκέντρωση Ν στην υπέργεια βιομάζα (1η χρονιά)

34. Τι είναι και πως γίνεται η εκτίμηση του δυναμικού ανοργανοποίησης του Ν
Προσαρμογή καμπύλης
Nt = Nmax*(1-exp(-kt))

35. Αποτελέσματα ανοργανοποίησης Αζώτου

36. Αποτελέσματα εδαφικής αναπνοής

37. Έδαφος + φυτικό υλικό
Τα αποτελέσματα αυτά
είναι απλώς ενδεικτικά
της δυναμικής του Ν
αμέσως μετά την
ενσωμάτωση του νεκρού 20 g
φυτικού υλικού στο εδάφους
έδαφος + 0,2 g
ν.φ.υ.
Δεν μπορούν να ληφθούν
υπόψη στον υπολογισμό
του γενικού ισοζυγίου του
Ν
20 g
Πολύ λίγο φυτικό υλικό
εδάφους
(άγνωστο πόσο)
+ 0,1 g
παραμένει στην
ν.φ.υ.
επιφάνεια του εδάφους
το Νοέμβριο.

38. Παραγωγή σιταριού δεύτερης χρονιάς

39. Η απόκριση της παραγωγής στη λίπανση και την
εξατμισοδιαπνοή για έδαφος φτωχό σε διαθέσιμο Ν

40. Πλεονάζον άζωτο (mg kg-1)

41. Πιθανοί λόγοι για την ασυμφωνία μεταξύ δυναμικού ανοργανοποίησης και
προσληφθέντος Ν
Ø Απώλειες (έκπλυση) από τις πολλές και έντονες βροχοπτώσεις εκείνης της
χρονιάς
Ø Ενδεχόμενη μη πραγματοποίηση του πλήρους δυναμικού
ανοργανοποίησης
Ø Πρόσληψη από το ριζικό σύστημα
Ø Συντελεστής μετατροπής των ppm σε kg ha-1 μικρότερος του 4.

42. Σχόλια - Συμπεράσματα
Ø Στο ΙΓΕ έχει σε μεγάλο βαθμό «τυποποιηθεί» η εκτίμηση του δυναμικού
ανοργανοποίησης του Ν εδαφών και οργανικών υλικών. Υπάρχουν ακόμα
μεγάλα περιθώρια αυτοματοποίησης και επιτάχυνσης της διαδικασίας.
Ø Ο συνδυασμός πειραμάτων πεδίου και εργαστηριακών επωάσεων, κρίνεται
ότι επιτρέπει τη μελέτη διεργασιών που θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο να
μελετηθούν αποκλειστικά στον αγρό.
Ø Υπάρχουν πολλά ακόμα θέματα που σχετίζονται με την οικολογία, την
οικονομία κλπ. των συστημάτων καλλιέργειας και των αμειψισπορών που
παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον και αξίζει να μελετηθούν. Τόσο το θέμα
του Ν όσο και άλλα που σχετίζονται με το όφελος της αμειψισποράς μπορούν,
μέσω συνεργασιών, να αποτελέσουν αντικείμενα ερευνητικών προγραμμάτων
στο μέλλον.

43. Ø Η καλλιέργεια των τριών ειδών ψυχανθούς της παρούσας εργασίας για
μία καλλιεργητική περίοδο, αύξησε το δυναμικό ανοργανοποίησης του Ν
του εδάφους σε σχέση με το σιτάρι. Το μέγεθος αυτού του δυναμικού
εμφανίστηκε με την πιο κάτω σειρά:
Ø Βίκος>κουκιά>ρεβύθια>σιτάρι
Ø Η παραγωγή σιταριού (και η συνολική πρόσληψη Ν, και η συγκέντρωση Ν
στο σπόρο και το άχυρο) τη χρονιά που ακολούθησε αυτήν των
ψυχανθών έδειξε την ίδια σειρά.
Ø Η εξοικονόμηση Ν (N-sparing) τη χρονιά του ψυχανθούς σε σύστημα
αμειψισποράς φαίνεται όντως να συμβαίνει, αλλά η συμβολή της είναι
σημαντικά μικρότερη σε σχέση με το «όφελος Ν» από την
ανοργανοποίηση του Ν τη δεύτερη χρονιά της αμειψισποράς.
Ø Από αυτή την πρώτη εργασία, τα κουκιά φαίνεται να υπερτερούν των
ρεβυθιών ως προς το «όφελος αζώτου» σε σύστημα αμειψισποράς.

44. Ευχαριστίες
Εργαστηριακές αναλύσεις
Μιχάλη Ηλία
Εργασία πεδίου
Θράσο Λουκά
Μωϋσή Χαραλάμπους
Σώζο Τηλεμάχου
Προσωπικό Σταθμού Αχέλειας