þágufallssýki

1. Þágufallssýkin og fallakerfi íslensku <ul><li>e. Erík Rögnvaldsson </li></ul>
2. Höfundurinn <ul><li>Prófessor í íslenskri málfræði. </li></ul><ul><li>Starfað við kennslu og rannsóknir síðan 1983. </li></ul><ul><li>Önnur störf eru m.a. ritsjóri Íslensk máls og verkefnastjórn á samningu á ritinu Íslensk tunga I-III og á margmiðlunardisknum Alfræði íslenskrar tungu . </li></ul>
3. Inngangur <ul><li>Greinin er n.k. áframhald af umræðu sem birtist í grein eftir Bent Chr. Jacobsen árið 1980 í sama riti. </li></ul><ul><li>Bent þessi taldi „þágufallssýkina” vera hreystimerki þar sem málið sé að reyna að útrýma óvirkum þáttum. </li></ul><ul><li>Efast um að aldnir íslenskukennarar svari rannsóknarspurningunni játandi en ungir kennarar kinki ákafir kolli. </li></ul>„ Getur verið að þágufallssýkin sé ekki einasta „eðlileg“ og „heilbrigð“ þróun málsins, heldur jafnframt að einhverju leiti „æskileg“?
4. Þróun fallakerfisins <ul><li>Formóðir íslensk máls, indóevrópska hafði fáar forsetningar en fjölbreytt fallkerfi. Sést m.a. í forn-grísku og latínu, jafnvel með aukafallsliðum í forníslensku. </li></ul><ul><li>Nú má ekki gleyma því að málið er fyrst og fremst samskiptatæki manna. Það virðist ekki fjarstætt að ætla að það hlutverk hafi einhver áhrif á þróun þess. </li></ul><ul><li>Nútímabörn læra tungumálið að stórum hluta af jafnöldrum og það hlýtur að ýta undir breytingar í tungumálinu. </li></ul><ul><li>Nútíma íslenska býr yfir fjölda forsetninga en föllunum hefur hinsvegar fækkað. </li></ul><ul><li> </li></ul><ul><li>Ekki hægt að tala um hrun fallakerfisins heldur aðeins veiklun þolfalls. </li></ul>
5. Hlutverk fallanna <ul><li>Eiríkur telur þágufallið hugsanlega vera að mynda reglubundin greinamun á „gerandafrumlögum“ (nf.) og „þolandafrumlögum“ (þgf.). </li></ul><ul><li>Þetta gerist með sögnum á borð við langa, vanta og hlakka sem ætla að taka upp sömu beygingu og sagnirnar líka, þykja og finnast. </li></ul><ul><li>„Þágufallssýkin“ styrkir þetta hlutverk á tvennan hátt: </li></ul><ul><li>1) Fjölgar þeim sögnum sem taka þágufallsfrumlag. </li></ul><ul><li>2) Fækkar þolandafrumlögum. </li></ul><ul><li>Nefnifall táknar frumlag sem er gerandi. </li></ul><ul><li>Þágufall táknar frumlag sem er þolandi eða skynjandi. </li></ul><ul><li>Þolfall er andlagsfall sagna og forsetninga. </li></ul><ul><li>Eignarfall er andlagsfall nafnliða. </li></ul>
6. Lokaorð <ul><li>Með greininni vill Eiríkur mótmæla þeirri staðhæfingu að „þágufallssýkin“ veikli fallakerfið. </li></ul><ul><li>Stéttskipt íslenska við bæjardyrnar? ‘ </li></ul><ul><li>Áhugavert að fá að vita stöðuna í dag? </li></ul><ul><li>„ Þágufallssýkin“ ekki bara hreystimerki á málinu heldur líka mikilvægur þáttur í viðhaldi fallakerfisins. </li></ul>

Notas del editor

Greinin birtist í Skíma: Málgagn móðurmálskennara 6.árg. 2. tbl. 1983.
Eiríkur hefur gegnt starfi prófessors í íslenskri málfræði síðan 1993 en hann hefur kennt og starfað á háskólastigi síðan hann lauk kandídatsprófi árið 1982. Hann hefur stundað rannsóknir við málvísindadeild Harvard háskóla í Bandaríkjunum og við forníslensku orðabókina í Kaupmannahöfn. Árin 1983 til 1987 var Eiríkur ritsjóri tímaritsins Íslenskt mál sem Íslenska málfræðifélagið gefur út. Árið 1995 tók hann að sér verkefnastjórn á vegum Lýðveldissjóðs sem fól m.a. í sér samningu á ritinu Íslensk tunga I-III (2005) og margmiðlunardisknum Alfræði íslenskrar tungu (2001). Auk þess hefur Eríkur samið kennslubækur og staðið fyrir námskeiðum og rannsóknum á svið tungutækni.
Inngangur N.k. viðbót við margar aðrar greinar. Bendir á grein eftir Bent Chr. Jacobsen í sama riti árið 1980. Spurningin sem lagt er upp með er þessi: „Getur verið að þágufallssýkin sé ekki einasta „eðlileg“ og „heilbrigð“ þróun málsins, heldur jafnframt að einhverju leiti „æskileg“? Eiríkur (á þessum árum) telur sjálfan sig vera líklegan til að vera einn af þessum ungu íslensku kennurum og ætlar þess vegna að reyna að réttlæta að játandi svar við spurningunni.
2. Þróun fallakerfisins Formóðir íslensk máls, indóevrópska hafði fáar forsetningar en fjölbreytt fallkerfi (7-8 föll). Nútíma íslenska býr hinsvegar yfir fjölda forsetninga en föllunum hefur fækkað. Eiríkur telur það tæplega ver tilviljun að fallafækkun t.d. í grísku og latínu skuli fara saman við fjölgun forsetninga. Hér er Eríkur væntanlega að kljást við sönnunarskortinn sem hann mynnist á í lokaorðunum. Hann bendir í kjölfarið á að þegar forsetninganotkun eykst, minnki hlutverk fallorða stórum, og veiklist þar af leiðandi. Eiríkur segir mörg grannamál íslenskunnar hafa farið þá leið að hætt sé að tákna hvert fall sérstaklega og þar með renni föllin smátt og smátt saman. Ekki hægt að tala um hrun fallakerfisins heldur aðeins veiklun þolfalls (og eignarfalls). Íslenska beygingarkerfið hefur breyst lítið og þar sem orðaröð í íslensku sé fremur frjáls þá mega föllin síður missa sig. T.d. í setningunni Guðmund barði Sveinn er munur nefnifalls og þolfalls nauðsynlegur til að ljóst sé hvor barði hvorn. „ Nú má ekki gleyma því að málið er fyrst og fremst samskiptatæki manna. Það virðist ekki fjarstætt að ætla að það hlutverk hafi einhver áhrif á þróun þess.” Tími breytinga. Áður lærðu börnin málið af foreldrum, öfum og ömmum. Í dag læra þau mestmegnis af jafnöldrum. Þetta ýtir óneitanlega undir breytingar á máli og málvenjum.
3. Hlutverk fallanna Nefnifall: sterk staða sem almennt frumlagsfall og einnig notað á sagnfyllingum. Eignarfall: sterk staða sem „andlagsfall“ nafnliða stundum talað um ofnotkun eignarfalls í „stofnanamáli“. Þolfallið: Hefur verið að mjakast frá því að vera frumlagsfall í átt að almennu andlagsfalli. (Tilhneyging til að velja sagnir og forsetningar sem stýra þolfalli). Þágufallið: Er hugsanlega að mynda reglubundin greinamun á „gerandafrumlögum“ (nf.) og „þolandafrumlögum“ (þgf.). Eiríkur minnist á að nokkrar sagnir frá fornu fari hafi þágufallsorð í frumlagssæti. Þetta eru sagnir eins og líka , þykja og finnast . Þessar sagnir tilheyra svipuðu merkingarsviði og sagnirnar langa , vanta og hlakka þar sem frumlagið er ekki gerandi heldur e.k. þolandi eða skynjandi. Sagnir sem tákna eitthvað sem er maður ræður ekki við. „ Þágufallssýkin“ styrkir þetta hlutverk á tvennan hátt: 1) Fjölgar þeim sögnum sem taka þágufallsfrumlag. 2) Fækkar þolandafrumlögum. Í stað þess að losa sig við þolfall og þágufall þegar þau missa hið upphaflega hlutverk sitt, eins og grannamálin hafa gert, grípur íslenskan til þess ráðs að gefa þeim ný hlutverk, sem hljóta að stuðla að varðveislu þeirra.
4. Lokaorð „ Þágufallssýkin“ ekki bara hreystimerki á málinu heldur líka mikilvægur þáttur í viðhaldi fallakerfisins. Mótmælir staðhæfingunni að „þágufallssýkin“ veikli fallakerfið. Segir stéttskipta íslensku vera við bæjardyrnar (vitnar í rannsókn Ástu Sigurðardóttur frá 1982)? Greinin er fremur varúðarorð við öfgafullri málverndun frekar en fræðileg greinagerð. Eiríkur segir að við eigum að fara varlega í „málboðun“ en viðurkennir að hann hafi svo sem engar sannanir fyrir einu né neinu. Hinsvegar er augljóst að Eiríkur telur oftækisfulla málverndunarsinna ekki heldur hafa neinar haldbærar sannanir. Þetta var ágætis grein og vangaveltur um þágufallssýkina sem eflaust hefur verið mikið rædd á milli íslenskra málvísindamanna á níunda áratugnum. Sjálfur held ég illa athygli yfir allri umræðu um þágufallssýki. Með því að sniðganga sjúkdóminn hef ég enn ekki þurft að leita mér lækninga vegna hans. Ég verð því að vera sammála Eiríki að lokum um að þágufallssýkin sé ekki bara eðlileg og heilbrigð þróun tungumálsins heldur beinlínis æskileg. Í kjölfar greinaskrifa og umræðu sem þessara hafa menn eflaust byrjað að tala um þágufallshneygð í staðinn fyrir sjúkdóminn. Það væri svo áhugavert að fá að vita hvort að ræst hafi úr forspám Eiríks varðandi hlutverk þágufallsins og stéttarskiptingu málsins.

þágufallssýki

Estás leyendo una previsualización.

Eche un vistazo a continuación

þágufallssýki

Más Contenido Relacionado

Destacado (20)

þágufallssýki

Notas del editor