Door de herdenking van 100 jaar WOI krijgen landbouwers steeds meer vragen van bezoekers of klanten over de Eerste Wereldoorlog. Dit prikkelt hen om de geschiedenis van hun eigen hoeve en regio te achterhalen en vervolgens te ontsluiten voor hun publieksgericht aanbod. Via het project 'WOI op't erf' reiken CAG en Inagro hulpmiddelen aan om de landbouwers te helpen bij deze zoektocht. CAG en Inagro tekenen hierbij een traject uit voor een aantal bezoekboerderijen uit West-Vlaanderen die willen werken rond het thema landbouw, voeding en Eerste Wereldoorlog. Landbouwverbreders uit die regio beschikken zelf reeds over heel wat interessante verhalen van de voorbije generaties die waardevol zijn om door te geven. Maar ze beschikken niet over voldoende onderbouwde info en methodieken om hun publiek als een professionele gids te woord te staan. In november 2014 ging de eerste sessie door op de Beauvoordse Walhoeve in Veurne. Het regionale landbouwverhaal tijdens de oorlog kwam daar aan bod en er werden tips gegeven hoe zelf aan de slag te gaan om het verleden van de eigen hoeve te ontdekken.

1. “Landbouw en voeding op het
erf tijdens WOI”
Leven op het platteland in (onbezet) België
Inagro, Beauvoorde-Veurne, 27 november 2014
Brecht Demasure
Centrum Agrarische Geschiedenis

2. Inhoudsopgave
• 1. Context
• 2. Voedselbevoorrading in bezet gebied
• 3. Problemen landbouwsector
• 4. Landbouw in onbezet België
• 5. Agro- en voedingsindustrie in de Westhoek
• 6. Voedselconsumptie in België

3. Inhoudsopgave
• 7. Paradox en imago van de landbouw
• 8. Landbouwherstel
• 9. Herstel van de verwoeste gewesten
• 10. Slotbeschouwing
• 11. Selectieve bibliografie

4. 1. Context
 1914-1918: bezet België, uitgezonderd Westhoek
 Landbouwsector was niet voorbereid op WOI
 Voor veel producten afhankelijk van buitenlandse invoer
 Potentieel dreigend voedseltekort
 Dagelijks leven ernstig verstoord
 Vrij verkeer van personen en goederen verboden
 Graad van bezetting verschilde naargelang dorp
 Belgische economie inschakelen in oorlog
 Opstellen van statistieken, hele oorlog lang
 Controle en verordeningen

5. Belgische gezinnen wachten op de vissersboten voor de overtocht naar Duinkerken
Bron: Beeldbank Wetenschatten (VLIZ), Hulde aan Koningin Elisabeth. Wereldoorlog 1914-1918. Het Hospitaal "l'Océan“,De Panne, 1964, p. 35.

6. 2. Voedselbevoorrading in bezet
gebied
 Commission for Relief in Belgium (CRB)
 Aankoop en transport voorraden + Duitse garanties
 Haven van Rotterdam, controle Amerikaanse ambtenaren
 Vanaf 1917: Comité Hispano-Néerlandais (CHN)
 Nationaal Hulp- en Voedingscomité (NHVC)
 Hiërarchische structuur: 4000 lokale comités
 Verdeling voedsel; aankoop bij CRB, bezetter, boeren
 “Amerikaanse winkel” en rantsoenkaarten
 Openbare soepbedeling en volkskeuken
 Landbouwsectie
 Fraude: hoeveelheid, prijzen, kwaliteit, verdeling…

7. Collectie H. Broeckx, Voedselbedeling in Schepdaal, 1915.

8. SOMA AA 1561 map 3: documenten familie Goiris betreffende landbouw en kleinhandel in Denderstreek.

9. Ook in onbezet België waren hulpcomités actief (liquidatie in 1916). Provinciaal Archief West-Vlaanderen.

10. 3. Problemen landbouwsector
 Opvordering van landbouwproducten
 Oprichting van ‘Zentralen’ (1915)
 Suiker, bier, boter, haver, groenten, aardappelen…
 Vee en vooral paarden als twistpunt
 Duitse reglementering
 Slachtverboden, dekkingen alleen met toestemming (1915)
 Alle handel in vee en vlees verboden (1918)
 Paarden: vertegenwoordigden kapitaal
 Prijsdieren voor Duitse kwekerijen
 Bewerken van het land werd bemoeilijkt

11. Weide te Bressoux met opgeëiste koeien (1915).
Collectie KLM-MRA, B-1-137-63.

12. 3. Problemen landbouwsector
 Import veevoeder, zaaigoed en (kunst)meststoffen
daalde
 Maïs, suikerbieten en aardappelen voor menselijke
consumptie
 Areaal voedergewassen omgezet in graanbouw
 Duitse opeisingen + opleggen van voederquota
 rantsoenering kg haver per dag per paard
 Alternatieven voor afname dierlijke mest
 kadavers, afval, riet, menselijke mest…
 “Boeren zoals grootvader het deed”

13. Ook in onbezet België waren er
opeisingen van
landbouwgrondstoffen.
Provinciaal Archief West-Vlaanderen.

14. 4. Landbouw in onbezet België
 Onbezet België
 125.000 ha waarvan 85.000 onder water
 Landbouwers werken voor lokale markt en
voortaan ook voor militairen
 Zelfde bevoorradingsproblemen als in bezet
België
 Transportproblemen: geen aanvoer van grondstoffen
 Inname velden en weiden door geallieerde legers
 Stijgende productiekosten

15. Ontruiming van kudden uit de gevechtszone (1914).
Uit: Jean Bailleul, Hulde aan Koningin Elisabeth. Wereldoorlog 1914-1918. De Panne, Koninklijke Verblijfplaats. Het Hospitaal “L’Océan”, De Panne, 1964, p45.

16. 4.1. Ondersteuning landbouw
 Jean-François Maes: grootgrondbezitter en
politicus (Merkem)
 Officieel Comiteit der Vluchtelingen (1915)
 Belgisch Middenkomiteit voor
Landbouwbelangen (1916)
 Adviesverlening
 Bevordering landbouw: ingebruikname gronden
 Invoer en verdeling van meststoffen
 Centrale landbouwkredietkas (1916)

17. 4.1. Ondersteuning landbouw
 Burgerlijke Bevoorrading in Onbezet België (1916)
 Quasi tegenhanger NHVC in bezet gebied
 Bevoorrading bevolking
• Opeisingen oogsten bij landbouwers
• Distributie naar gemeenten
 Verbond Heropbeuring Landbouw in België (1917)
 Compensatie schade
 Landbouwproductie herstellen: fondsenwerving
 Aankoop en levering van meststoffen

18. Bevoorrading in onbezet België
Rijksarchief Brugge, Fonds Jean-François Maes, nr. 425.

19. 4.2. Moeilijke voedselproductie
 Landbouwproductie daalde, prijzen stegen
 Meer vraag dan aanbod
• 9/11/1916 – “Erweten en boonen staan aan 80 fr. en zullen rond
Nieuwjaar klimmen tot 100. Alle koorn is gerequisitioneerd.
Iedereen moet aangeven hoeveel hij er heeft en mag er eene
bepaalde hoeveelheid houden.”
 Provinciebestuur legt maximumprijzen op
 Tarwe, boter, eieren
 Landbouwers kregen verwijten voor hoge
voedselprijzen

20. 4.2. Moeilijke voedselproductie
 Opstellen van een zaaiplan door overheid
 Tarwe en aardappelen (verplicht)
 Ook erwten, bonen en cichorei (vrij maar gestimuleerd)
 Overheidsreglementering heeft resultaat
 1910-1917: aardappelareaal +50%
 Ook toename areaal hop en gerst (cf. bier)
 1918: verplicht teeltplan
 3/8: tarweteelt, 1/8: aardappelen, 3/8: voedergewassen,
1/8: nijverheidsteelten

21. 1910 1917 Verschil in %
Tarwe 1509,17 1277,43 -15,4
Rogge 348,16 166,53 -52,2
Wintergerst 96,02 170,86 +77,9
Zomergerst 260,92 216,61 -17,0
Haver 986,28 868,25 -12,0
Bonen (peul) 577,82 418,54 -27,6
Aardappelen 404,49 594,04 +46,9
Tabak 2,67 0,17 -93,6
Hop 0,60 2,22 +270,0
Cichorei 16,98 11,88 -30,0
Suikerbieten 428,44 59,14 -86,2
Voederbieten 377,29 300,35 -20,4
Rode klaver 379,30 336,28 -11,3
Incarnaatklaver 6,97 9,37 +34,4
Hooiland 260,17 175,63 -32,5
Gra(a)sland 2722,40 2297,83 -15,6
Ray-Grass 28,11 2,85 -89,9
(Sub-)totaal 8405,79 6907,98 -17,8
Vergelijking van het areaal van enkele teelten van Groot-Veurne in ha (1910-1917)
Bron: Recensement général d’agriculture, 1910 en Recensement des cultures en 1917 (bewaard in PAWVL). Opmerking: Groot-Veurne is de optelling van de dorpen
Avekapelle, Boitshoeke, Bulskamp, Eggewaartskapelle, Veurne, Houthem, De Moeren, Steenkerke, Vinkem, Wulveringem en Zoutenaaie.

22. Maximumprijzen en teeltplannen in onbezet België.
Provinciaal Archief West-Vlaanderen en Rijksarchief Brugge, Fonds Jean-François Maes, nr. 425.

23. 4.3. Samenleven met soldaten
 Vernielen ingezaaide akkers door soldaten
• 10/08/1917 – “…’t Is waarlijk schandalig welke schade de engelsche
troepen nu nutteloos aan de beboerde velden van Dickebusch
toebrengen. … En zeggen dat het daarrond al onbebouwde velden
zijn, maar neen, zij zullen bij voorkeur gaan waar zij meest scha
kunnen doen.”
 Soldaten hielpen landbouwers
• 15/11/1916 – “Bij Achiel Van der Marliere zijn 3 Belgische soldaten
van de 6de batterij bezig met aardappelen uitdoen. Hij heeft ze
reeds 4 weken in ’t werk. Hij betaalt hen 7,50 fr. per week en wat
drinkgeld aan den adjudant.”
 In de regio verschenen soldatentuintjes
 Aanleg moestuinen hospitalen/rustoorden (vb. De Moeren)

24. Stadsarchief Brussel, F-2997

25. 5. Agro- en voedingsindustrie in
de Westhoek
 Bezet België
 Gebrek aan personeel en grondstoffen
 Weigeren om voor de bezetter te werken
 Melkerijen zagen toevoer slinken + ook kwaliteit daalt
• Melkgift koe 1913: 2950 l/jaar – 1917: 1094 l/jaar
 Aanvoer dieren voor slachthuizen daalde
 Onbezet België
 Productie gaat verder
 Zuivelproducenten krijgen het moeilijker
 Bierbrouwerijen leven op

26. Confiserie Dehaeck bleef produceren in Roesbrugge (onbezet België)
Bron: Erfgoedbank Westhoek Verbeeldt, Privécollectie.

27. 5.1. Matige zuivelproducten
 Margarine verdween, slechte kwaliteit van kaas
 Boterproductie onder controle
 Gecontroleerde prijsstijgingen boter
  bloeiende zwarte markt
• Officieel circuit: Nov. 1917: 7,7 fr/kg; sep. 1918: 10,25 fr/kg
• Zwarte markt: 1917-1918: 30 tot 40 fr/kg
 Bond der Boterhandelaars en Botervoortbrengers
 Onbezet gebied: gelijkaardige situatie
 Prijsstijgingen, matige kwaliteit

28. 5.2. Bier aan het IJzerfront
 Brouwerijen bezet gebied
 Oprichting gerstcentrale + confiscatie koper (vanaf 1916)
 Grote winsten: bierproductie x4 tot soms x7
 Onbezet België
• 1917 - “…la seule industrie encore en vie sur le territoire belge”.
 Probleem van gerst- en moutbevoorrading
 Sterk gestegen vraag naar bier: minder hop, mechanisatie
 Productiestijging impliceert kwaliteitsverlies
• Brouwerij Deeren (Veurne): 1916 productie x11 tov 1913
 Lucratieve drankhandel
• Malaga, Engelse bieren (stout)

29. Soldaten in de Rode Poort (Hoogstade)
Bron: Collectie Mout- & Brouwhuis De Snoek.

30. Bierfles verdringt bierton
Bron: Collectie Mout- & Brouwhuis De Snoek.

31. 6. Voedselconsumptie in België
 Hamsteren: prijsstijgingen van voedsel
 Bezetter stelt officiële prijzen in
 liberale landbouwbeleid van voor WOI
 In realiteit liggen prijzen veel hoger (zwarte markt)
 Prijsindex Brussel op de zwarte markt (tov 1914)
• Stijging 67% in 1915, 684% in 1917, 1200% in 1918!
• “Wegens de schaarschte aan onmisbare behoeften van allen aard,
… was er ten slotte geen stabilisatie meer in de meeste prijzen… er
waren ten laatste geen prijzen meer; men gaf wat men vroeg en
daarmee uit.” (Sebrechts, 1919)

32. G. Rency, La Belgique et la guerre. Tome I. La vie matérielle durant la guerre mondiale, Brussel, 1920, p.122.

33. 6.1. Een gebrekkige maaltijd
 Minder vlees, boter, eieren, vet en melk
 Goedkope ‘calorieën’ vervingen dure producten
 Aardappel nam plaats brood in als basisvoedsel
 Doel NHVC: 1220 kcal per persoon (aanvullend)
 Werd nooit bereikt: in 1917 slechts 54% van 1220 kcal
 80% van de bevolking verloor gemiddeld 2 à 3 kg gewicht
 Slechte kwaliteit, fraude en vervalsingen
 Ersatzproducten + voedergewassen
 Kastanjes, brandnetels, koolrapen

34. Fonds Keym, Stadsarchief Brussel, 047-40.

35. Fonds Keym, Stadsarchief
Brussel, 144-50

36. 6.2. Oorlogskookboekjes en
voedingstips
 Doel: bevolking informeren om op een rationele
manier met schaarse levensmiddelen om te gaan
 Goedkoop, smakelijk en gemakkelijk
 Conserveringsmethodes; langzaam eten, goed kauwen
 Oorlogsrecepten:
 Aardappelen, peulvruchten en groenten / soepen
 ‘Amerikaanse producten’ (rijst/maïs); oorlogswafels
 Link met bloei volkstuinen
 Omzetten weiden, parken en graskanten in tuinbouwgrond
 1914: 16.000 fam. (800 ha) – 1918: 180.000 fam. (3000 ha)

37. De Voeding gedurende den Oorlogstijd (Nationale Commissie voor de uitbreiding der Huishoudkunde), Etterbeek, 1917, p. 12-13.

38. Stadsarchief Kortrijk, MSAK 1170, affiche PBC Kortrijk.

39. 6.3. Voeding aan het front
 Pas in 1915 veldkeukens voor het leger
 Late leveringen, onvoldoende, slechte kwaliteit
 Belgen leerden ‘corned beef’ kennen van de
Engelse soldaten
 Militairen zorgden zelf voor hun eten
 Paling, vis in overstroomde gebieden
 Wild (konijnen, hazen)
 Moestuintjes nabij het front
 Militaire boerderijen en brouwerijen

40. Bron: Erfgoedbank Westhoek Verbeeldt, Privécollectie.

41. Drinkwaterbevoorrading
Collectie KLM-MRA, B1-137-8-B.

42. 7. Paradox en imago van de
landbouw
 Saldo tegoeden Middenkredietkas explodeert
 33,8 miljoen in 1914  190,4 miljoen in 1918
 Hoge landbouwprijzen, sterke inflatie, minder investeringen
 Arme landbouw, rijke boeren
• “plus l’agriculture tombait en décadence, plus le cultivateur
s’enrichissait” (A. Henry, 1920)
 Woekerpraktijken landbouwers, winkeliers
 Aanvallen van clandestiene en gecensureerde pers
 Landbouworganisaties: nuanceren en vermanen
 Honger als sociaal probleem
 Hongeroptochten, voedselrellen, stakingen, moeskopperij

43. Bron: Uilenspiegel, 28 juli 1918 (AMSAB, Gent)

44. Fonds Keym, Stadsarchief Brussel, 065-06

45. Wanhoop na de oorlog.
Collectie Stadsarchief Brugge afdeling Boereboom,1919.

46. Provincie 1913 1919 Afname in %
Antwerpen 160 123 -23,1
Brabant 226 199 -11,9
West-Vlaanderen 278 86 -69,1
Oost-Vlaanderen 308 147 -52,3
Henegouwen 249 169 -32,1
Luik 187 177 -5,3
Limburg 138 130 -5,8
Luxemburg 153 140 -8,5
Namen 145 110 -24,1
BELGIË 1.849 1.285 -30,5
Rundveebestand per
provincie in duizendtallen
(1913-1919)
Bron: A. Sevenster, De
Rundveefokkerij in België,
Leuven-Gent, 1924, p. 33.
Baudhuin (1944) Blomme (1992)
1913 1919
Afname
(%)
1913 1919
Afname
(%)
Rundvee 1.849.000 1.286.000 -30,4 1.949.546 1.240.985 -36,3
Varkens 1.412.000 770.000 -45,5 1.534.658 365.784 -76,2
Paarden 267.160 161.619 -39,5 278.088 168.496 -39,4
Totaal 3.528.160 2.217.619 -37,1 3.762.292 1.775.265 -52,8

47. 8. Landbouwherstel
 Schade aan landbouw was enorm
 Totaal: meer dan 1 miljard frank schade!
 Dienst voor de herinrichting van de landbouw (1919)
 Aankoop en verdeling van landbouwproducten en –machines
 Subsidies en wedstrijden voor herinrichting
 Verdrag van Versailles (1919): gematigd
 Plan prof. Leopold Frateur (Leuven): veeveredeling
 Fokken van zuivere stammen/variëteiten
 Optimalisatie veevoeder, betere hygiëne
 Invoer buitenlandse rassen gehinderd door ziekten

49. Bron: Erfgoedbank Westhoek Verbeeldt, Privécollectie.

50. 9. Herstel van de verwoeste
gewesten
 Totale verwoesting: 70.000 tot 125.000 ha
 70 dorpen en steden - Infrastructuur volledig weg
 Diensten onder verschillende ministeries
 Dienst voor landbouwherstel
• “Landbouwherstellingscontracten”
• Prijskampen om landbouw te stimuleren / gronden te saneren
 Belgische Boerenbond: Dienst voor herstel
 Inlichtingenbureau: bemiddelen voorschotten oorlogsschade
 Grondverbeteringswerken via Heidemaatschappij
 Aankoop vee, (kunst)mest, voeder, machines…
 Wederopbouw en bouwdienst

51. Collectie Stadsarchief Brugge afdeling Boereboom, BRU001023430, 1919. Saneren van de bodem na de oorlog.

52. Collectie Stadsarchief Brugge afdeling Boereboom

53. Wederopbouwboerderijen
Het Virtuele Land, 006579: Knuydtswalle in Schore (Théo Raison, 1916) Schoorbakkehoeve in Schore (www.schoorbakkehoeve.be)

54. 10. Slotbeschouwing
 Chaos en onduidelijkheid troef
 Beleving verschillend naargelang de plaats
 Hulporganisaties
 Opeisingen bezorgen landbouw mokerslag
 Meststoffen, veevoeder, veeteelt…
 Voedingsindustrie in de problemen
 Dubbele rol van de boer
 Woekerwinsten, maar ook: investeringen na de oorlog
 Creatieve omgang bevolking met voeding

55. 11. Meer weten?

56. 11. Selectieve bibliografie
 Becuwe F., Bier aan het Ijzerfront, Brugge, 2009.
 Demasure B., Boter bij de vis. Landbouw en voeding tijdens de Eerste
Wereldoorlog, Leuven, 2014.
 De Schaepdrijver S., De Groote Oorlog. Het koninkrijk België tijdens de
Eerste Wereldoorlog, Antwerpen, 1997.
 Henry A., L’agriculture belge et la guerre (La renaissance économique de
la Belgique, 8), Brussel, 1918.
 Sebrechts J., Geschiedenis van den landbouw in België vóór, tijdens en na
den oorlog, s.l., 1923.
 Van Molle L., Ieder voor allen. De Belgische Boerenbond 1890-1990,
Leuven, 1990.
 Van Walleghem A., De oorlog te Dickebusch en omstreken 1914-1918,
Brugge, 1967.
 Wackenier W., Alveringem in de Grote Oorlog, Brugge, 2006.

57. www.HetVirtueleLand.be