Тоэ

1. Әбілқас Сағынов атындағы
Қарағанды техникалық университеті
«Электротехника» пәні
«Энергетикалық жүйелер» кафедрасы
Электрлік емес білім беру бағдарламасының
студенттері үшін арналған
дәріс әзірлеген аға оқутышы
Какимова Клара Шамеловна

2. Дәріс жоспары:
1. Кіріспе
2. Электр тізбек туралы ұғым
3. Электр энергиясының көздері
4. Электр тізбегінің элементтері
1 тақырып. Кіріспе. Электр тізбегінің
элементтері туралы негізгі ұғымдар

3. Кіріспе
Электротехника - электр энергиясын өндіру,
түрлендіру, тарату және пайдалануды зерттейтін
ғылым. Электротехниканың ең маңызды салалардың
бірі электроэнергетика, яғни басқа энергия
түрлерінен өндірген энергияны алыс жақтарға
жеткізу, оны тұтынушылар арасында үйлестіру және
электр энергиясын басқа түрлеріне механикалық,
жылулық, химиялық және тағы басқа айналдыру
мәселелерін қарастырады.

4. Тұрақты ток – ток күшінің шамасы мен бағыты
уақытқа байланысты өзгермейтін электр тогы.
Тұрақты ток тұрақты кернеудің әсерімен тек
тұйықталған тізбекте ғана пайда болады.
Тармақталмаған тұйық тізбектің кез
келген қимасында тұрақты ток күшінің мәні өзгермейді.
Тұрақты ток

6. Электр тізбегі – бұл электр энергиясын өндіретін,
түрлендіретін, жеткізетін және тұтынатын құрылғылардың
жиынтығы.

7. Электр тізбегінің шартты белгілері

8. Электр тізбегі электр энергиясының көзінен,
тұтынушылардан және электр энергиясының көзін
тұтынушымен байланыстыратын сымдардан тұрады.
Электр энергиясын генерациялауға (өндіруге)
арналған құрылғы электр энергиясының көзі, немесе
қоректендіру көзі, немесе электр қозғаушы күш көзі (ЭҚК),
немесе ток көзі деп аталады. Электр энергиясын
тұтынатын құрылғылар электр энергиясын
қабылдағыштар, тұтынушылар, жүктемелер деп
аталады.

9. Химиялық қорек көзіне жататындар: алдыңғы
(гальваникалық элементтер және батареялар)
қайталанатын (аккумуляторлар және аккумулятор
батареялары), және электрохимиялық генераторлар
(отынды элементтер). Электр энергияның физикалық
қорек көзі деп, механикалық, жылулық, электромагнитті,
жарықты, радияция сәулесін (излучение) ядерлық
ыдырауын және басқа да энергияларды электр
энергиясына айналдыратын құрылғыларды айтады.
Физикалық қорек көзіне жататындар: электромашиналы
генераторлар (турбо, гидро және дизель генераторы),
термоэлектр генераторы, термоэмиссиялы
түрлендіргіштер, МГДгенераторлар, және күн сәулесін
және атом ыдырау энергияларын түрлендіргіш
генераторлар.

10. Электр тізбекке кіретіндер: а) коммутациялы
аппараттар, электр жабдықтары мен құрылғыларды
қосатын және айыратын құралдар; б) бақылап-
өлшейтін құралдар (амперметр, вольтметр т.б.); в)
қорғаныс аппараттар (балқытылу қорғанышы,
автоматтар).

11. Электр тізбегі дегеніміз, электр тогының өтетін
жолы үшін жасалған құрылғылар мен қондырғылар
жиынтығы. Ондағы электрмагниттік процестер электр
қозғаушы күші, тогы, кернеуі ұғымдарымен түсіндіріледі.
Негізгі электр элементтеріне
жататындар - энергия көздері
мен электр энергиясын
қабылдағыштар (тұтынушылар).

12. Электр тізбектерінің негізгі элементтеріне
жатады:
 Кедергі
 Индуктивтілік
 Сыйымдылық
 Кернеу көзі
 ЭҚК
Әр элементтің өзінің өздеріне тән қасиеттері
болады:
 Тізбектен электр энергиясын сіңіреді және оны
энергияның бір түрінен басқа түріне айналдырады;
 Өздерінің электрлік және магниттік өрістерін
тудырады.

13. Элементтер активті және пассивті деп бөледі.
Оның құрылымында электр энергиясының көзі бар
элемент белсенді деп аталады. Пассивті элементтерге
ыдырайтын (резисторлар) немесе энергия
жинақталатын (индуктивтілік катушкасы және
конденсаторлар) элементтер жатады. Соған сәйкес
активті және пассивті тізбектер болады.
Электр энергиясының кез-келген көзі - электр
қозғаушы күшімен (ЭҚК) сипатталады. Ɛ = Дж/Кл = В
– тізбетің жеке бөліктерінде патенциалдар айырымын
құрып, оны қолдау және тұйықталған тізбекте электр
тоғын қолдап, тудыру.

14. Резистивті элемент – электр тізбектің пассивті,
идеал элементі, онда электр энергиясы қайтымсыз
түрде жылуға немесе басқа түрге түрленеді. Негізгі
параметр R әрпімен белгіленеді. Кедергінің сандық
шамасы Ом заңы бойынша анықталады:
Индуктивтік элементі дегеніміз, электр тізбегінің
пассивті, идеал элементі, онда магнит өрісінің
энергиясы жинақталады. Электр өрісінің энергиясы
жинақталмайды. Жинақталған энергия басқа түрге
түрленбейді. Бұл элементке жақын келетін
индуктивтік орауыш. L әрпімен белгіленеді. Өлшем
бірлігі Гн
Сыйымдылық элементі дегеніміз, электр
тізбегінің пассивті, идеал элементі, онда электр
өрісінің энергиясы жинақталады. Жинақталған
электр өрісінің энергиясы басқа түрге түрленбейді.
Магнит өрісінің энергиясы жинақталмайды және
басқа түрге түрленбейді. Бұл қасиетке жақын
келетін электр конденсаторы. С әрпімен
белгіленеді. Өлшем бірлігі Ф.

15. Электр сұлбаларының топологиялық элементтері.
Тармақ деп элементтері бір-бірімен бірізді жалғанған,
бойымен бір ғана ток жүретін тізбек бөлігін айтамыз.
Түйін деп кем дегенде үш тармақтың түйіскен нүктесін
айтады.
Контур деп бірнеше тармақ арқылы өтетін тізбектің тұйық
бөлігін айтады.

16. Электр тізбегінің сұлбасы -бұл элементтердің
қосылыстарын көрсететін оның элементтерінің
шартты белгілері бар электр тізбегінің графикалық
бейнесі.
Электр тізбегін құрайтын және онда белгілі бір
функцияны орындайтын жеке құрылғы электр
тізбегінің элементі деп аталады.

17.  Электр тізбектерінің негізгі
элементтеріне жатады:
 Кедергі
 Индуктивтілік
 Сыйымдылық
 Кернеу көзі
 Тоқ көзі

18. Нүктенің потенциалы – берілген нүктеде орналасқан бірлік
зарядтың потенциалдық энергиясы. 1 және 2 нүктелеріндегі электрлік
потенциалар айырымы берілген тізбек бөлігіндегі кернеумен келтіріледі
2
1
R
U 



мұндағы
2
1,
 − 1 және 2 нүктелердің потенциалдары.
Сондықтан, кернеу – бұл 1 нүктесінен 2 нүктесіне бірлік
оң зарядтты алмастыруға қажетті энергия. Вольтпен (В)
өлшенеді.

19. Дәрісті меңгеруге арналған сұрақтар:
1. Электротехника нені зерттейтін ғылым?
2. Электр тізбегі, электр сызбасы, электр тізбегінің
тізбегі дегеніміз не?
3. Электр тогы, электр кернеуі, электр қозғалтқыш
күші дегеніміз не?
4. Активті және пассивті элекменттер дегеніміз
не?
5. Пассивті элементтерге қандай шамалар
жатады?
6. Электр тізбегінің түйіні, тармағы және контуры
дегеніміз не?

20. Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
1. Туғанбаев Ы. Т. Электротехниканың теориялық негіздірі: Оқулық.
/Ы. Т. Туғанбаев Алматы: Экономика. 2012. 500 б.
2. Ахметбаев Д.С. Электр техниканың теориялық негіздері : оқулық
электроэнергетика бағытының студенттеріне, магистранттарына
арналған, докторанттар мен инженер-техник мамандар үшін де
пайдалы / Д. С. Ахметбаев ; Алматы энергетика және байланыс
университеті. - Алматы : ЖШС "Лантар Трейд", 2019. - 329 б.
3. Есимханов, С.Б. Электротехниканың теориялық негіздері
(Айнымалы тоқтың электр тізбектері) [Текст] : оқу құралы
студенттерге арналған / С. Б. Есимханов, 2014. - 64 б.
4. Алимгазинова Н.Ш., Манапбаева А .Б. Электр техниканың
теориялық негіздері: бaкaлaвриaт мaмaндықтaрының
студенттеріне aрнaлғaн, ҚАЗАҚ УНИВЕРСИТЕТІ, 2017- 228б.