AMERİKA UYGARLIKLARI:
MAYALAR,AZTEKLER

Amerika kıtasında pek çok farklı uygarlık
kurulmuştur; Olmekler, Zapotekler, Mayalar, Aztekler,
İnkalar... Orta Amerika’da en önemlileri M.S.
500’lerde Mayalar ile 15. ve 16. yüzyıllarda Aztekler
olmuştur. Güney’de ise 12.-16. yüzyıllarda İnkalar en
önemli uygarlıktır.

Bunların uygarlık tarihi açısından ilginç bir boyutu
Eski Dünya’dan (Avrasya ve Afrika’dan) farklı olarak
kendi başlarına bir gelişme çizgisi izlemeleridir. Zira
Eski Dünya ve Yeni Dünya arasındaki bağlantı Neolitik
( Yeni Taş/ Cilalı Taş)dönemden önce kopmuş ve
buzullar erimeden önce Amerika’ya geçenler kendi
başlarına farklı bir gelişim göstermişlerdir.
Etkilenecekleri başka uygarlıklar olmamıştır. İşte bu
nedenle mimari açıdan çok gelişmiş şehirler inşa
etseler bile mesela tekerleği bulamamışlar ya da
Amerika kıtasındakiler dışında başka uygarlıklardan
ticaret ve savaş yoluyla öğrenememişlerdir.

MAYALAR
Mayalar, bugünkü Meksika topraklarında yaşamışlardır.
Bölgenin tek halkı değildir ama bazılarınca Orta
Amerika’daki ilk gerçek kent olarak nitelenen
Teotihuacan (Tanrılar Kenti) Mayalar ile bağlantılı
biçimde değerlendirilmeye başlanmıştır. Ancak yine de
parlak bir kültüre sahip bu kentin yaratıcıları tam
kesinlikle söylenemiyor. Buna karşılık bölgedeki diğer
kentler ve kendisinden sonra gelen uygarlıklar üzerindeki
etkisi iyi biliniyor. Tüylü Yılan (Kuetzalcoatl) kültü ve
Yağmur tanrı (Tlaloc) inancı buradan Orta Amerika’ya
yayılmıştır. Güneş tanrıya sistemli insan kurban etmek
ve dünyanın sonunu bununla bağdaştırmak da bu
kentten türemiş görünmektedir.

Maya uygarlığıyla bağlantılı olabileceği için Teotihuacan
ve Cuicuillo kentlerine bakmak gerekir. Cuicuillo kentinin
yükselişi, M.S. 1’inci yüzyılda yanardağ patlamasıyla
sona erer. Teotihuacan tek büyük güç olarak kalır.
Teotihuacan’ın yükselişi ve devlete dönüşmesinde sulu
tarımın büyük rolü vardır. Teotihuacan’ın ulaştığı
büyüklüğü anlamak açısından kentteki yüksekliği 70
metreyi bulan Güneş Piramidi’ne bakılabilir.
Örgütlenmenin ulaştığı seviyeyi ve toplumsal artı
aktarımının çapını gösteren bir başka gösterge kent
yöneticilerinin M.S. 300 civarında 300 yıl sürecek bir
kent yenileme projesi başlatmaları ve M.S. 600’e
gelindiğinde 20 kilometrelik kent alanının 18
kilometrekarelik bölümünün yenilenmesidir.

Kentte bir tacirler sınıfının olduğunu, bunların
devlete ait yapımevlerinde işlenen obsidyen araçları
sattıkları sanılıyor. Teotihuacan’da çömlekçilik de çok
gelişmiştir.
Teotihuacan, M.S. 700’den sonra hızla çöker. Nüfusu
30-40 bine iner. Ancak izleri sürer. Öyle ki, Maya
başkenti Tikal’deki hanedan, soyunu bu kente
dayandırır.

• Maya Uygarlığının Erken Dönemi
Orta Amerika’da ortaya çıkartılan pek çok kent vardır
ama bu kentleri belli halklarla ilişkilendirmek güçtür.
Mayalar kadar Zapotekler ve Tolteklerin de bu
bölgede yaşadığı biliniyor. Mayalar Nahua dili
konuşuyorlardı ki, bu aynı zamanda Teotihuacan
kentinde konuşulan dildi. Ancak Mayalarla aynı dili
konuşan halkların M.Ö. 1500’den itibaren Orta
Amerika’da yaşadıkları bilinse de, Mayaların
atalarına dair bilgiler sınırlıdır.

Bilinen, Maya kabilelerinin M.Ö. 1000-800 gibi
toprağa yerleşerek tarım yapılan köyler kurduklarıdır.
Bunlar ilk olarak orman açarak tarım yaparlar, mısır
üretirler. Mısır tarımı yapılan tarlaların verimi
düşünce, bu kabileler yeni bir yere giderler ve yeni
bir yeri tarıma açarlar, oranın verimi düşünce de
başka bir yere... Dolayısıyla yarı göçebe tarım
yaparlar.
Nasıl ki, buğdayın ya da pirincin nitelikleri Eski
Dünya’da kurulan uygarlıklar üzerinde etkide
bulunmuşsa, Yeni Dünya’da tarımı yapılan mısırın
etkisi olmuştur.

Mısır üretimiyle Mayalar yerleşik hayata M.Ö. 1000-
800 civarında geçmişlerdir. Kentleşme, devletleşme
ve yazı kullanmaysa (toplumsal katmanlaşma ve
örgütlenme, toplumsal artının aktarımı, yani
uygarlık) bazı kaynaklara göre M.Ö. 300’da, bazılarına
göreyse M.Ö. 100’de başlamıştır. Uzun avlulu kent
mimarisi Maya kenti Tikal’de M.Ö. 100’de kullanılır.
Bu aynı zamanda yazının geniş kapsamlı ve sistemli
olarak kullanıldığı dönemdir. Ayrıca anıtsal yapılar da
inşa edilir. Bu dönemde yoğun tarım için bataklıklar
kurutulur, ormanlar tarıma açılır. Bunların sonucunda
üretilen toplumsal artının katlandığını, köylerin
kentlere, şefliğin devlete dönüştüğünü ve katmanlı
bir toplumun ortaya çıktığını varsayabiliriz.

• Erken dönem Maya kentleri
Mayaların uygarlığa geçişiyle birlikte M.Ö. 300’den
itibaren çeşitli kentler ortaya çıkmıştır ki, bunların
önde gelenleri Cerros, Nohmul, El Mirador ve
başkent Tikal’dir. Bu kentler erken dönem Maya
uygarlığını yansıtırlar.
Ülkelerinin fiziksel özellikleri nedeniyle, Mayalar
kentlerine su sağlamak için özel yöntemler
geliştirmek zorunda kalırlar. Bunlardan en yaygını
olan sarnıçlara Tikal’de bolca rastlanır. Tikal’de akarsu
yoktur, ama yağmur mevsimi uzun olduğu için su
sarnıçlarda toplanıp dağıtılır.

Cerros ve Nohmul kentleri, M.S. 3’üncü yüzyıldan
sonra terk edilmeye başlanırken, aynı bölgede Tikal
kenti yükselmeye başlamıştır ki, bu kent sonradan
Mayaların başkenti olacaktır. Tikal’in erken dönem
uygarlığı M.S. 6. ve 7. yüzyıllarda gerilemeye başlar.
Bunda Caracol kentine yenilmenin payı olduğu
sanılmaktadır. Ancak Tikal 8’inci yüzyıl başında
toparlanır ve klasik dönem Maya kültürünün büyük
sarayları ve tapınakları inşa edilir.

• Erken dönem Maya uygarlığının özellikleri
Bu döneme ait kentlere bakarak üç özelliği belirtmek gerekir. Bunlar
kentlerin dinsel niteliği, top oyunu ve insan kurban etmedir.
Maya uygarlığında din adamlarının yönetimi ağır basmaktadır.
Bununla ilişkili olarak da kentler daha çok dini işlevleriyle ve
yapılarıyla öne çıkarlar. Ancak son dönemlerde Maya uygarlığının
askeri yönlerine de değinenler çıkmaktadır.
Mayalar dâhil olmak üzere Orta Amerika’nın erken dönemine, klasik
ve daha sonraki dönemlerine ölümüne oynanan bir top oyunu
damga vurur. Oyunun en önemli özelliğiyse kaybeden takımın
oyuncularının tanrılara kurban edilmesidir. Takımlardan biri
soylulardan, ötekiyse oyuna zorlanan savaş tutsaklarından
oluştuğundan kazanan aslında baştan bellidir. Halk da bu oyunları
teraslardan izler. Bu oyun kozmolojik hareketlerin bir yansımasıdır.
Doğru oynanırsa tanrıların öfkelerinin yatıştırıldığı düşünülür.
Top oyunu Orta Amerika’daki insan kurban etme geleneğinin bir yan
ürünüdür çünkü sadece oyundan sonra değil, başka törenlerde de
insan kurban edilir ve bunların sayısı daha çoktur.

Klasik dönem Maya uygarlığı
6. ve 7. yüzyıllarda gerileyen Tikal’in 8. ve 9.
yüzyıllarda yeniden canlanması, daha ihtişamlı
tapınak ve sarayların yapılması Klasik Maya
uygarlığının başlangıcı sayılır. Bunun 10. ve 15.
yüzyıllar arasındaki Klasik Sonrası Dönem izler. Klasik
dönemin başlıca kalıntıları Tikal’dedir. Klasik döneme
giriş mimari yapılara bakılarak temellendirilir.
Maya klasik kültürünün bir başka önemli merkezi
Copan kentidir. Burada güneş ve ayın hareketleri
gözlenerek, oyma sayı karakterleriyle yılın ve ayların
kaydı 632’den itibaren tutulmaya başlanır. Mayalar,
bu yöndeki bilgilerini biriktirerek, ileride dünyanın en
gelişmiş güneş takvimini geliştirirler.

Gelişmiş bir güneş takvimi bulan Mayalar ayrıca
sayılara da oldukça hâkimdirler. Eski Dünya’nın birçok
uygarlığında sıfır değeri bilinmezken Mayalar sıfırı
kullanmaktadır. Mayaların, sayılara ve yazıya olan
ilgisini, astronomik bilgi birikimini dinsel inançlarla
ilişkilendirmek mümkündür.
Yazı ve resim: Yeni Dünya uygarlıklarının ‘geri’ olarak
değerlendirilmesinde yazıyı kullanmamaları
önemlidir. Hatta bazıları yazıyı uygarlığın olmazsa
olmazı saydıklarından, onlara göre Yeni Dünya
uygarlıklarından bile bahsedemeyiz. Mayalar bir yazı
sistemine sahip tek Yeni Dünya toplumudur.

Piramitler: Maya kentlerinde basamaklı piramitler
vardır. Bunlar klasik öncesi dönemden itibaren
dikiliyorlardı. Bunlar önceleri küçük ve süssüz
yapılardı. Sonraları taş kabartmalarla ve sıva
kabartmalarla donatıldılar. Boyutları da büyüdü.
Zamanımıza kalan en büyük piramitler klasik öncesi
dönemdendir.
Mayaların resim sanatı da gelişmiştir. Tapınak
duvarları resimlerle kaplıdır. Piramit duvarlarını
geometrik desenlerle süslemişlerdir.
Mayalar dünyanın dev bir kaplumbağanın sırtında
durduğuna inanırlar.

• Toplum yapısı
Mayalar, uygarlık seviyesine ulaşmıştır. Yani toplumsal
planda bir eşitsizlik söz konusudur; çalışan-çalıştıran,
yöneten-yönetilen ayrımı vardır. Katmanlar arasındaki
ayrım keskindir. Seçkin olmayanların arasında da önemli
eşitsizlikler vardır. Kent halkı ile çevredeki köylerde
yaşayanlar farklı statüdedir. Seçkinlerse egemen
hanedan üyelerinin yanı sıra yüksek kamu yöneticiliği
yapan (ahau denen) soylulardan oluşur. Bunun yanında
yerel yöneticiliğe atanan (sahal denen) soylular ve kır
seçkinleri de vardır. Emekçiler söz konusu olduğundaysa
üç kesim öne çıkar: 1) Zanaatçılar ve tacirler, 2) Nitelikli
(kalifiye) işçiler, 3) Niteliksiz emekçiler

• Maya düşüncesi
Ekonomisi tarıma dayanan Mayaların dinsel ideolojisi
güçlüdür. Tarımla ilgili doğal güçler insanbiçimli aşkın
öznelere dönüşmüşlerdir; yağmur tanrısı buna örnek
verilebilir. Bunun yanında tüylü yılan gibi hayvan ya da
kartal-insan gibi hayvan-insan karışımı tanrılar da vardı.
Ayrıca Güneş, Ay ve Venüs, Mayaların en önem
verdikleri tanrıları oldular. Maya tanrıları arasında
“intihar tanrısı” gibi (bize göre) ‘garip’ olanları da vardır.
Mayalara göre baştanrı Itzamna, yiyecek veren, tıbbın
koruyucusu olan, yazıyı bulan tanrıdır.
Maya mitosu: Popol Vuh (Öğütler Kitabı)
Mayalarda bir kimsenin kendi kanını akıtması, tanrıları
besleyerek hoşnut etmenin en etkili yolu olarak
görülmektedir.

• Mayaların Sonu
Başkent Tikal, Klasik Dönem sonunda (yani
dokuzuncu yüzyılda) 50 bin nüfusuyla çok büyük bir
kenttir. Ancak bu dönemden sonra nüfusu azalır.
Ancak çöküşün bir bütün halinde olduğunu söylemek
mümkün değildir çünkü kentlerin çoğu gerilerken, El
Tajin gibi bazıları da bu dönemde yükselmişlerdir.
Bunların düşüşü daha geç bir tarihtedir.
Çöküşe ilişkin olarak veba gibi salgın hastalıkları
vurgulayanlar olduğu gibi kuraklığa, istilaya ve
devrime de vurgu yapanlar vardır. Ancak tüm bunlar
doyurucu değildir.

AZTEKLER
Amerika’da uygarlığa en son geçen halk Azteklerdir.
13 yüzyıl başlarında, Aztekler güneyden gelerek Orta
Amerika’daki Meksika Vadisi’ne girerler. Texcoco
Gölü kıyılarına yerleşmeye çalışırlar. Bir-iki yüzyıl
içinde Olmeklerden, Teotihuacan’dan, Mayalardan
gelen uygarlığı özümseyerek daha ileri taşırlar. Ancak
yazıyı dışarıda bırakırlar. Ayrıca Amerika kıtasının en
büyük imparatorluğunu kursalar bile geçmişlerinden
gelen savaşçı ve yağmacı yaşamdan vazgeçmezler.

Verimsiz topraklara (Texcoco Gölü çevresi ) yerleşen
Aztekler çevredeki topluluklarla savaşırlar. Aynı
zamanda alışveriş ilişkisine de girerler. Gölde
balıkçılık yaparlar, bataklıklarda bahçıvanlığa
soyunurlar. Tarım yapmak için de yüzer tarlalar
kurarlar. Bataklık kıyısından kamışları kestikten sonra
bunları hasır şeklinde örerler. Herbiri bir metrekare
olan onbinlerce hasırı suyun yüzeyine dizerler.
Kıyılara taş çapa bağlarlar. Sonrada gölden
çıkardıkları batağı hasırların yüzeyine sürerler ve ekin
ekerler. Yani Aztekler karşılaştıkları meydan okumaya
çözüm üretirler. Bu büyük çaplı bir iştir ve karmaşık
örgütlenme gerektirdiği açıktır.

Başta yüzer tarlalardan aldıkları ürünü ve tuttukları
balıkları satarak taş, kereste ve dokuma alan Aztekler
zamanla güçlenirler. Göl ortasındaki adaları dolgu
yollarla kıyıya bağlarlar. Tatlı suyu yine kanallarla
getirirler. Gölde ulaşımı kanolarla sağlarlar.
Aztekler çevre halkları haraca bağlamışlar ve bu haracı
da kendilerine göre meşrulaştırmışlardır. (Güneş Tanrı’yı
insan kurbanların yüreğiyle ve kanıyla besleyerek
solmasını önlemek gerekmektedir. )
Aztekler ele geçirdikleri yerlerde haraç toplayan kışlalar
kurarlar. Buralara alışveriş noktaları kurup, tacir
kolonileri de yerleştirirler. Son Aztek İmparatoru 2.
Montezuma (1503-1520) döneminde imparatorluk 371
haraç bölgesine ayrılmıştır. Tenochtitlan’daki pazar
yerlerinde alışverişler para yerine kullanılan kakao
taneleriyle yapılır.

Aztekler, Yeni Dünya’nın en karmaşık uygar toplumu
olsalar da, metal üretimi, savaş araçlarına, tekerleğe ve
yazıya sahip değillerdir. Diğer kentleri savaş baltaları
kullanarak haraca bağlamışlardır.
Azteklerden kalan yazısız ve resimli, kodeks formatlı
kitaplardan Azteklerin bir imparatoru olduğunu, bunun
dört kabilenin şeflerinden oluşan dört kişilik bir seçiciler
kurulu tarafından seçildiğini anlıyoruz. İmparatorlukta
egemen halk Tenochualar’dır. Tenochua kökenli din
adamları ve savaşçılar egemen kesimi oluşturur.
Egemen katmanın altında yönetilen köylüler vardır.
Bunların arasında zanaatçılar ve tacirler vardır ama
bunlar bir katman oluşturacak nitelikte ve nicelikte
değildir.

Azteklerde savaş başarıları sayesinde toplumsal statü
yükselebilir. Büyük araziler hanedan kökenli soylu
sınıfa aittir; ama başarılı savaşçılara da küçük araziler
ödül olarak verilir.
Uyruk halklar doğrudan Azteklerce yönetilmezler.
Uyruklar haraca (vergiye) bağlandıktan ve kurban
olarak alındıktan sonra kendi başlarına bırakılırlar.
Aztekler, farklı etniklerin ve kültürlerin birarada
yaşadığı imparatorlukta disiplini katı bir hukuk
sistemi sayesinde sağlamışlardır.

SON