Οι περισσότερες έρευνες εξετάζουν την επίδραση των μεταρρυθμίσεων της αγορά
προϊόντος στην ανάπτυξη και την παραγωγικότητα. Η παρούσα εργασία
πραγματεύεται την επίδραση που πιθανόν να έχει η μεταρρύθμιση της αγοράς
αυτής στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Αρχικά, γίνεται μια σύντομη
ανασκόπηση της υπάρχουσας βιβλιογραφίας και στη συνέχεια παρουσιάζεται μια
σύντομη θεωρητική προσέγγιση του ισοζυγίου αλλά και των προσδιοριστικών
παραγόντων του βάση της βιβλιογραφίας. Στην συνέχεια, γίνεται αναφορά στην
βάση δεδομένων που χρησιμοποιούμε αλλά και τον τρόπο κατασκευής της δίνοντας
έμφαση στα πλεονεκτήματα αλλά και τις αδυναμίες που έχει. Τέλος, η παρούσα
μελέτη καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η μεταρρύθμιση της αγοράς προϊόντος δεν
μεταβάλει το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών σύμφωνα με την χρήση αυτής της
μορφής δεδομένων που χρησιμοποιήθηκε, αλλά βρίσκουμε μια μικρή συσχέτιση που
έχουν οι μεταρρυθμίσεις αυτές με κάποιους από τους προσδιοριστικούς
παράγοντες του ισοζυγίου.
3. [3]
Περίληψη
Οι περισσότερες έρευνες εξετάζουν την επίδραση των μεταρρυθμίσεων της αγορά
προϊόντος στην ανάπτυξη και την παραγωγικότητα. Η παρούσα εργασία
πραγματεύεται την επίδραση που πιθανόν να έχει η μεταρρύθμιση της αγοράς
αυτής στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Αρχικά, γίνεται μια σύντομη
ανασκόπηση της υπάρχουσας βιβλιογραφίας και στη συνέχεια παρουσιάζεται μια
σύντομη θεωρητική προσέγγιση του ισοζυγίου αλλά και των προσδιοριστικών
παραγόντων του βάση της βιβλιογραφίας. Στην συνέχεια, γίνεται αναφορά στην
βάση δεδομένων που χρησιμοποιούμε αλλά και τον τρόπο κατασκευής της δίνοντας
έμφαση στα πλεονεκτήματα αλλά και τις αδυναμίες που έχει. Τέλος, η παρούσα
μελέτη καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η μεταρρύθμιση της αγοράς προϊόντος δεν
μεταβάλει το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών σύμφωνα με την χρήση αυτής της
μορφής δεδομένων που χρησιμοποιήθηκε, αλλά βρίσκουμε μια μικρή συσχέτιση που
έχουν οι μεταρρυθμίσεις αυτές με κάποιους από τους προσδιοριστικούς
παράγοντες του ισοζυγίου.
6. [6]
Εισαγωγή
Κατά τις προηγούμενές δεκαετίες, ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα που
αντιμετώπισαν οι ανεπτυγμένες οικονομίες στα μακροοικονομικά τους μεγέθη,
τόσο σε νομισματικό όσο και δημοσιονομικό επίπεδο, ήταν η ασθενής οικονομική
μεγέθυνση που πέτυχαν. Αρκετές από αυτές τις οικονομίες προσπάθησαν να
αντιμετωπίσουν αυτή την τάση εφαρμόζοντας μια σειρά από μεταρρυθμίσεις. Το
επίκεντρο αυτών των μεταρρυθμίσεων ήταν οι αγορές εργασίας και προϊόντος.
Εξαιτίας της φύσης της αγοράς εργασίας (λόγω της ανεργίας), αποτέλεσε θέμα
έντονής συζήτησης και έρευνας από πλήθος οικονομολόγων και ερευνητών. Στην
παρούσα εργασία ,το αντικείμενο της έρευνας αποτελεί η αγορά προϊόντος και
κατά πόσο η μεταρρύθμιση αυτής της αγοράς μπορεί να βελτίωση τις ανισορροπίες
μιας οικονομίας και πιο συγκεκριμένα του ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών.
Θεωρητικά γνωρίζουμε ότι ο πιο έντονος ανταγωνισμός στην αγορά προϊόντος
οδηγεί σε βελτίωση της οικονομικής μεγέθυνσης και επιπλέον υποχρεώνει τις
εταιρίες να είναι πιο αποτελεσματικές και να αυξάνουν την παραγωγικότητα
τους. Αυτό σαφώς οδηγεί στην αύξηση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ. Ενδεικτικές
μεταρρυθμίσεις της αγοράς αυτής είναι η μείωση των εμποδίων στην είσοδο της
αγοράς προϊόντος ή του διοικητικού κόστους στους τομείς του λιανικού εμπορίου,
υπηρεσιών και δικτύου. Βάση αυτών, πολλές από τις χώρες του ΟΟΣΑ έχουν αρχίσει
να ελευθερώνουν και να μεταρρυθμίζουν την αγορά αυτή ώστε να επωφεληθούν από
τα οφέλη του. (Wölfl et al, 2009)
Τα τελευταία χρόνια αρκετοί ερευνητές του ΟΟΣΑ, προσπαθούν να μετρήσουν
και να συγκρίνουν τις πολιτικές των χωρών, κυρίως των χωρών-μελών του
οργανισμού, στην διαμόρφωση των μεταρρυθμίσεων της αγοράς προϊόντων. Από τα
τέλη της δεκαετίας του 1990, ο ΟΟΣΑ δημιούργησε έναν δείκτη για τη μέτρηση
των μεταρρυθμίσεων της αγοράς προϊόντος, το δείκτη PMR. Άλλες προσπάθειες
έγιναν και από τους Nicoletti και Scarpetta,(2003), Bas Sanini και
Duval,(2009), ή πιο πρόσφατα Egert,(2016). Αντίστοιχη έρευνα έχει γίνει και
γίνεται και από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο(IMF), Ostrý et al.,(2009).
Αρκετό ενδιαφέρον έχει δείξει και η Παγκόσμια Τράπεζα κυρίως για την ευκολία
του επιχειρείν στις αναπτυσσόμενες και ανεπτυγμένες χώρες ( όπως το Doing
Business έργο, με βάση το μέρος στο έργο του Botero et al., (2002), και
Djankov et al., (2004). Τέλος, σημαντική έρευνα σχετικά με τις μεταρρυθμίσεις
στην αγορά προϊόντος και εργασίας έγινε και από τους Duval et al, (2018)
μέρος της οποίας χρησιμοποιούμε και στην παρούσα εργασία αντλώντας ένα τμήμα
από την βάση δεδομένων τους.
Παρόλο που οι περισσότερες έρευνες αφορούν τις διαθρωτικές μεταρρυθμίσεις
και την επίδραση τους στην οικονομική μεγέθυνση και την αύξηση της
7. [7]
παραγωγικότητας, εντούτοις η παρούσα εργασία μελετά μία άλλη προσέγγιση,
εξετάζοντας τον αντίκτυπο τους στην εξωτερική προσαρμογή του ισοζυγίου
τρεχουσών συναλλαγών. Ουσιαστικά, το κενό που καλείτε να καλύψει η
συγκεκριμένη μελέτη αφορά το κατά πόσο η μεταρρύθμισή της αγοράς προϊόντος
μπορεί να ωφελήσει και να οδηγήσει στην αναπροσαρμογή των ανισορροπιών. Αυτό
αποτελεί ένα σημαντικό θέμα πολιτικής συζήτησης καθώς εξετάζει την
εναλλακτική προσέγγιση εκτός της διεξόδου της λιτότητας για την εξωτερική
προσαρμογή μιας οικονομίας. Το ζήτημα αυτό έχει αποσπάσει σημαντικό μέρος του
πολιτικού διαλόγου σχετικά με την αντιμετώπιση των ανισορροπιών που
αντιμετωπίζει μια χώρα. Σημαντικό παράδειγμα αποτελεί η Ελληνική κρίση του
2008 όπου μέρος της κοινότητας των οικονομολόγων υποστήριξαν ότι η λύση θα
προερχόταν μέσα από την εφαρμογή άμεσων μεταρρυθμίσεων.
Οι ακαδημαϊκοί ερευνητές μελετούν τον αντίκτυπο των μεταρρυθμίσεων ή
πολιτικών αλλαγών σε διάφορες οικονομίες. Η κύρια εμπειρική τεχνική που
ακολουθείται και που χρησιμοποιούμε και στην παρούσα εργασία, είναι οι
διαφορές που διαπιστώθηκαν στις χώρες που εφάρμοσαν ή δεν εφάρμοσαν
μεταρρυθμίσεις. Έτσι, βασικός στόχος είναι να εξετασθεί η επίδραση των
μεταρρυθμίσεων στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών σε ένα δείγμα 26
ανεπτυγμένων χωρών χρησιμοποιώντας δεδομένα πάνελ. Τα δεδομένα αυτά που
χρησιμοποιούμε αντλούνται από την έρευνα του Duval et al, (2018). Ο τρόπος
μέτρησης και καταγραφής των μεταρρυθμίσεων αναλύεται στις επόμενες ενότητες
της εργασίας. Επιπλέον, χρησιμοποιούμε και ένα πλήθος καθοριστικών παραγόντων
του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών για μία πιο ορθή εμπειρική ανάλυση.
Τα αποτελέσματα που αναμένεται να καταγράψουμε, πιθανόν να μην
αντικατοπτρίζουν μία άμεση επίδραση των μεταρρυθμίσεων στο ισοζύγιο τρεχουσών
συναλλαγών αλλά να επιδρούν με έμμεσο τρόπο. Δηλαδή αυτό που πιθανολογούμε
ότι θα συμβεί με βάση το υλικό ανάλυσης είναι να δημιουργείται επίδραση από
τις μεταρρυθμίσεις στην αγορά προϊόντος στους προσδιοριστικούς παράγοντες του
ισοζυγίου όπως για παράδειγμα το κατακεφαλήν ΑΕΠ. Αυτό έρχεται σε συμφωνία
με την ήδη υπάρχουσα θεωρεία από μελέτες που έγιναν κατά το παρελθόν.
Τέλος, το υπόλοιπο μέρος της παρούσας εργασίας είναι δομημένο ως εξής: Στο
επόμενο τμήμα αναφέρεται μια συνοπτική αναφορά τις υπάρχουσας βιβλιογραφίας.
Έπειτα, στην ενότητα 2 γίνεται αναφορά στην θεωρητική προσέγγιση του ισοζυγίου
και δίνονται μερικά στατιστικά στοιχεία γι’ αυτό. Σε αυτήν την ενότητα
αναφέρουμε και τους προσδιοριστικούς παράγοντες του που μας βοήθησαν επίσης
στην εμπειρική μελέτη μας. Η ενότητα 3 περιγράφει λεπτομερώς τη μεθοδολογία
που χρησιμοποιείται για την κατασκευή της βάσης δεδομένων μας σχετικά με
σημαντικές μεταρρυθμίσεις της αγοράς προϊόντος, εξετάζει τόσο τα
πλεονεκτήματα όσο και τα μειονεκτήματα της χρήσης αυτής της βάσης δεδομένων
σε σχέση με άλλα μέσα σε διάφορα πλαίσια. Η ενότητα 4 παρουσιάζει μια
8. [8]
εφαρμογή για την εκτίμηση των επιδράσεων στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών
από την εφαρμογή των επιλεγμένων μεταρρυθμίσεων, οι οποίες απεικονίζουν τα
εμπειρικά οφέλη από τη χρήση της βάσης δεδομένων που χρησιμοποιείται.
Σύντομη Ανασκόπηση της Βιβλιογραφίας
Οι μεταρρυθμίσεις αποτελούν ένα διαχρονικό και αναπόσπαστο κομμάτι
πολιτικής των κρατών ώστε να οδηγήσουν τις οικονομίες τους σε θετικές
μεταβολές των μακροοικονομικών τους μεγεθών. Πλήθος οικονομολόγων και
ερευνητών έχουν ασχοληθεί σε εκτεταμένη βάση σχετικά με την επίδραση και τις
μεταβολές που μπορεί να προκληθούν σε μία οικονομία τόσο σε βραχυχρόνιο όσο
και σε μακροχρόνιο ορίζοντα.
Αρχίζοντας με την καταγραφή της βιβλιογραφίας κρίνουμε σκόπιμο να
παραθέσουμε μερικά στοιχεία για την γενικότερη συνεισφορά που έχουν σε μία
οικονομία και ταυτόχρονα να καταγράψουμε και την αγορά προϊόντος όπου και
αποτελεί αντικείμενο μελέτης και ανάλυσης της παρούσας εργασίας. Με την έως
σήμερα βιβλιογραφία μπορούν να εξαχθούν πολλά συμπεράσματα για την επίδραση
που έχουν οι διαθρωτικές μεταρρυθμίσεις στην εξωτερική ισορροπία.
Ξεκινώντας, οι διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις μπορούν να επηρεάσουν την
εξωτερική ισορροπία σε σταθερή κατάσταση , ενδεχομένως με την ανάπτυξη του
εμπορεύσιμου τομέα και τελικά τη βελτίωση του ισοζυγίου εμπορικών και
τρεχουσών συναλλαγών. Οι Culiuc και Kyobe βρίσκουν ακόμα ότι οι διαρθρωτικές
μεταρρυθμίσεις μπορούν να επηρεάσουν την προσαρμογή της οικονομίας σε μια νέα
σταθερή κατάσταση από κάποιους εξωτερικούς παράγοντες που διοχετεύονται, για
παράδειγμα, από ένα σοκ στην συναλλαγματική πολιτική.(A.Culiuc and A.Kyobe,
2017).
Επιπροσθέτως, παλαιότερη έρευνα χρησιμοποιεί το μοντέλο DSGE1 ώστε να
καταγράψει τις επιδράσεις από τις μεταρρυθμίσεις αναλόγως της δυσκολίας τους
και της δυναμικής τους. Χαρακτηριστικά οι Fournier και Koske (2010) βρίσκουν
ότι οι μεταρρυθμίσεις προκαλούν ένα θετικό σοκ παραγωγικότητας στις
αποταμιεύσεις, άρα και στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, όμως τονίζουν ότι
θα το επηρέαζε εξαρτώμενο από αρκετούς παράγοντες όπως αν είναι ή όχι
εμπορεύσιμος τομέας. Για παράδειγμα, το ισοζύγιο θα βελτιωνόταν εάν η
μεταρρύθμιση γίνεται σε εμπορεύσιμο τομέα. Αντίθετα, εάν η μεταρρύθμιση
ενίσχυε την παραγωγικότητα σε μη-εμπορεύσιμο τομέα τότε το αποτέλεσμα στο
ισοζύγιο θα είναι διφορούμενο. Συνεπώς, Θα εξαρτάται κυρίως από τις
1 Το υπόδειγμα DSGE είναι ένα νέο Κεϋνσιανό μοντέλο μικρής ανοιχτής οικονομίας που
ενσωματώνει τους παράγοντες πολιτικής που οδήγησαν στην μεταρρύθμιση όπως
διατυπώθηκε από τους Cacciatore και Fiori.( Cacciatore & Fiori, 2015)
9. [9]
προτιμήσεις των καταναλωτών για διαχρονική εξομάλυνση της κατανάλωσης όπως
είναι γνωστό από το υπόδειγμα Balassa-Samuelson. (Fournier & Koske, 2010)
Επίσης, σημαντικό ρόλο στην εξαγωγή συμπερασμάτων για το ρόλο των
μεταρρυθμίσεων στο ισοζύγιο πληρωμών έχουν και οι εμπειρικές μελέτες. Η
Εμπειρική βιβλιογραφία αναφέρει ότι οι μεταρρυθμίσεις έχουν θετικό αντίκτυπο
στην παραγωγικότητα και την οικονομική μεγέθυνση. Όμως, τονίζεται ο ρόλος που
έχουν τα εισοδήματα μεταξύ των κρατών όπως ακόμα και η τεχνολογική καινοτομία
(IMF 2015b, OECD 2012). Οι Glick and Rogoff βρίσκουν ότι οι διαταραχές στην
παραγωγικότητα επηρεάζουν το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών αρνητικά και
εντοπίζουν ότι οι παγκόσμιες διαταραχές φαίνεται να μην έχουν σοβαρό αντίκτυπο
σε αυτό (Glick & Rogoff, 1995).
Στην πράξη, οι εμπειρικές μελέτες δεν έχουν καταφέρει να αποδείξουν ασφαλή
συσχέτιση μεταξύ μεταρρυθμίσεων και μεταβολών στο ισοζύγιο τρεχουσών
συναλλαγών. Για παράδειγμα, οι Kennedy και Slok χρησιμοποιούν χρονολογικές
σειρές ώστε να αποφύγουν αντικυκλικά φαινόμενα και βρίσκουν ότι οι
μεταρρυθμίσεις στην αγορά προϊόντος και εργασίας έχουν αρνητική σχέση με το
ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, όμως τονίζουν ότι η συνεισφορά τους είναι
περιορισμένη(Kennedy & Slok, 2005). Τέλος, οι Kerdain, Koske and Wanner
ερευνούν ξεχωριστά τις επιδράσεις στις αποταμιεύσεις και στις επενδύσεις και
καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι μια μεταρρύθμιση στην αγορά προϊόντος ενισχύει
τις επενδύσεις και αποδυναμώνει το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών (Kerdain et
al., 2010).
Στο σημείο αυτό να επισημάνουμε την τεχνική δυσκολία που έχει η αντίληψη
της έννοιας μεταρρύθμιση σε σχέση με άλλες μακροοικονομικές πολιτικές, όπως
για παράδειγμα τα διαφορά μέτρα ρευστότητας όπου είναι άμεσα διαθέσιμα για
τις περισσότερες χώρες. Αντίθετα, στην περίπτωση των μεταρρυθμίσεων οι
ερευνητές οφείλουν να εξετάζουν και το νομικό πλαίσιο που διέπει μια
μεταρρύθμιση ώστε να δημιουργήσουν δείκτες για την μέτρηση τους ώστε αργότερα
να μπορέσουν να γίνουν εμπειρικές μελέτες πάνω σε αυτούς. Γνωρίζουμε ακόμα
ότι συχνά οι μεταρρυθμίσεις περιλαμβάνουν μέτρα πολιτικής όπου μειώνουν ή σε
αρκετές περιπτώσεις εξαλείφουν τα εμπόδια που υπάρχουν για μια πιο δίκαιη
κατανομή των πόρων. Παράδειγμα αποτελεί η κατάργηση των κρατικών μονοπωλίων
όπου η αποτελεσματική κατανομή θα πραγματοποιηθεί μέσα από την “ελεύθερή
αγορά” ή ένα αποτέλεσμα “laissez-fair”. Όμως, σημαντικό για μία οικονομία
είναι να λειτουργεί αποτελεσματικά ακόμα και σε περίπτωση που δεν υπάρχει εκ
των προτέρων κρατική παρέμβαση. Σε αυτή την περίπτωση, μια μεταρρύθμιση θα
βελτίωνε το τελικό αποτέλεσμα ως προς την κατανομή των πόρων. Μια τέτοια
περίπτωση παρατηρείτε στα φυσικά μονοπώλια ή σε περίπτωση ασύμμετρης
πληροφόρησης.
10. [10]
Συνεχίζοντας με τα ευρήματα από προηγούμενες μελέτες-έρευνες, οι
Cacciatore, Duval, Fiori και Ghironi στο άρθρο τους με τίτλο “Βραχυπρόθεσμος
Πόνος για Μακροχρόνιο Κέρδος” χρησιμοποιούν και αυτοί ένα υπόδειγμα DSGE και
διαπιστώνουν ότι η μεταρρύθμιση στην αγορά προϊόντος έχει θετική επίπτωση
στην κατανάλωση όπως επίσης ότι μειώνει την ανεργία μακροπρόθεσμα. Βέβαια,
τονίζουν ότι χρειάζεται χρόνος ώστε να αρχίσουν να αποδίδουν. Ο χρόνος που
βρίσκουν ότι χρειάζεται είναι δύο έτη. Παρ ’όλα αυτά, βρίσκουν ότι η
μεταρρύθμιση της αγοράς προϊόντος προσωρινά μπορεί να οδηγήσει σε εξάλειψη
καθαρών θέσεων εργασίας καθώς υπάρχει μείωση επιχειρήσεων και η ανακατανομή
των εργαζομένων χρειάζεται χρόνο (Cacciatore et al., 2015).
Μια άλλη μελέτη από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (IMF) , αναφέρει ότι
μεταρρυθμίσεις, όπως η μείωση των φραγμών εισόδου, αποφέρει μεγάλη αύξηση στη
παραγωγή και την παραγωγικότητα της εργασίας ενώ ταυτόχρονα υπάρχει και μια
σχετική μείωση των τιμών. Όμως, και σε αυτήν την μελέτη τονίζεται η σημασία
που έχει η διάρκεια για να γίνουν τα αποτελέσματα μιας μεταρρύθμισης ορατά.
Σε αυτή την έρευνα, ο χρόνος είναι περίπου δύο με τρία χρόνια από την έναρξη
της μεταρρύθμισης. Τέλος, γίνεται αναφορά στο γεγονός ότι δεν υπήρχαν στοιχεία
που να υποδηλώνον κόστος από τις μεταρρυθμίσεις σε βραχυχρόνιο
ορίζοντα.(Bouis et al., 2016)
Τέλος, έρευνες από τον ΟΟΣΑ αναφέρουν ότι οι βραχυπρόθεσμες επιπτώσεις των
μεταρρυθμίσεων στην αγορά προϊόντων είναι θετικές και ενισχύονται με την
πάροδο του χρόνου. Οι επιπτώσεις είναι άμεσες τόσο για την παραγωγή όσο και
για τις επενδύσεις και αυξάνονται σε 4% και 3% αντίστοιχα μετά από δύο χρόνια
(Gal & Hijzen, 2016). Επιπλέον, η έρευνα του ΟΟΣΑ (OECD 2011) καταλήγει στο
συμπέρασμα ότι οι μεταρρυθμίσεις της αγοράς προϊόντων μπορούν να επηρεάσουν
τις επενδυτικές αποφάσεις των εταιρειών. Για παράδειγμα, τα πιο αδύναμα
εμπόδια εισόδου αυξάνουν την παραγωγή και επομένως τη συσσώρευση κεφαλαίου.
Επίσης , μια μεταρρύθμιση με κατεύθυνση την ελευθέρωση της αγοράς προϊόντος
μπορεί έμμεσα να ενισχύσει περαιτέρω τις επενδύσεις έμμεσα μέσω της υψηλότερης
αύξηση της παραγωγικότητας. Τέλος, δεδομένου ότι ο μεγαλύτερος ανταγωνισμός
μειώνει τις προσαυξήσεις και τα κέρδη, η απελευθέρωση της αγοράς προϊόντων
ενδέχεται να μειώσει τις επενδύσεις. Στην πράξη, διαπιστώνεται ότι η
απελευθέρωση της αγοράς προϊόντων, ιδίως η άρση των φραγμών εισόδου, συνδέεται
με υψηλότερες επενδύσεις. Οι εκτιμήσεις υποδηλώνουν ότι η αποδυνάμωση της
ρύθμισης παρόμοια του 2004 σε σχέση με το μέσο όρο που επιτεύχθηκε στη μέση
χώρα του ΟΟΣΑ κατά την περίοδο 1998-2008 ενδέχεται να αυξήσει τις συνολικές
επενδύσεις με αποτέλεσμα να αποδυναμωθεί ο τρεχούμενος λογαριασμός περίπου
0,4 ποσοστιαίες μονάδες του ΑΕΠ κατά το έτος μετά τη μεταρρύθμιση. Ωστόσο,
11. [11]
αυτό το φαινόμενο είναι προσωρινό και σταδιακά εξαφανίζεται με την πάροδο
του χρόνου.2
Κλείνοντας, εν γνώση των συμπερασμάτων από τις έρευνες-μελέτες ,τα
περισσότερα μέλη-χώρες του ΟΟΣΑ έχουν απελευθερώσει σε μεγάλο βαθμό τις αγορές
προϊόντος τα τελευταία είκοσι χρόνια. Όμως, είναι απαραίτητο να τονίσουμε ότι
επέλεξαν διαφορετική πολιτική για να το υλοποιήσουν. (Wölfl,A et al, 2009)
Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών και Προσδιοριστικοί
Παράγοντες
“The current account deficit is entirely sustainable and a natural
consequence of globalization. In terms of fundamentals, there are no
reasons why the dollar shouldn’t be doing well.”
Richard Cooper
Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών
Υπάρχουν τρεις τρόποι να περιγράψουμε το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών.
Πρώτον, είναι το εμπορικό ισοζύγιο συν τη καθαρή πληρωμή από την αλλοδαπή.
Όμως, το τελευταίο αποτελεί μικρό μέγεθος και εκτός σπανίων περιπτώσεων
θεωρείτε αμελητέο, έτσι συχνά το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών συμβαδίζει με
αυτό του εμπορικού ισοζυγίου. Δεύτερον, το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών
είναι ίσο με τις καθαρές εκροές κεφαλαίου. Τέλος, ο τρεχούμενος λογαριασμός
αντικατοπτρίζεται από την διαφορά μεταξύ αποταμίευσης και επένδυσης μιας
οικονομίας. Συχνά ο όρος « ανισορροπία » για το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών
έχει αρνητική έννοια , όμως θα πρέπει να τονιστεί ότι υπάρχει και η περίπτωση
το ρεύμα να είναι αποτελεσματικό και να μη χρειάζεται διόρθωση.
2 Περεταίρω πληροφορίες μπορείτε να αντλήσετε από OECD 2011, “The Impact of
Structural Reforms on Current Account Imbalances”, OECD Economics
Department Policy Notes, No. 3.
12. [12]
Το Ισοζύγιο πληρωμών ουσιαστικά μας δίνεται από την σχέση:
CA = TB + NFIA + NUT = TBG + TBS + NFIA + NUT
Όπου το TB συμβολίζει το εμπορικό ισοζύγιο, το NFIA συμβολίζει το ισοζύγιο
εισοδημάτων και το NUT συμβολίζει το ισοζύγιο μεταβιβάσεων. Επίσης, το TB
αναλύεται σε καθαρές εξαγωγές αγαθών και υπηρεσιών ( TBG + TBS ).(Feenstra
& Taylor, 2014, σ. 701-725).
Μια από της πιο γνωστές ταυτότητες του ισοζυγίου πληρωμών είναι η εξής:
CA + KA + FA =0
Όπου το FA συμβολίζει το ισοζύγιο χρηματοοικονομικών συναλλαγών το οποίο
καταγράφει τις συναλλαγές μεταξύ κατοίκων και μη κατοίκων μιας χώρας, που
αφορούν χρηματοοικονομικά περιουσιακά στοιχεία. Παράδειγμα αποτελούν η Γη και
τα κτήρια αλλά ακόμα και τα ομόλογα-δάνεια. Το KA συμβολίζει το ισοζύγιο
μεταβιβάσεων κεφαλαίου όπου καλύπτει την απόκτηση και την διάθεση των μη-
χρηματοοικονομικών και μη-παραγόμενων περιουσιακών στοιχείων όπως τα
πνευματικά δικαιώματα. Επίσης , περιλαμβάνει τις κεφαλαιακές
μεταβιβάσεις.(Feenstra & Taylor, 2014, σ. 701-725)
Επιπρόσθετα, εξετάζοντας μερικά στατιστικά στοιχεία για το παγκόσμιο
ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών παρατηρούμε ότι από το 2000 μέχρι και το 2008,
η Κίνα έχει μια θεαματική αύξηση στο πλεόνασμα της κατά 8% (2%→10%), ενώ η
ΗΠΑ έχουν καταγράψει αύξηση του ελλείμματος τους από 3% περίπου σε 5% κατά
την ίδια περίοδο. Για την Ελλάδα τα μεγέθη προβληματίζουν, κατά την περίοδο
αυτή υπάρχουν μεταβαλλόμενα ελλειμματικά μεγέθη με αποκορύφωμα αυτό του 2008
όπου αγγίζει το 15%. Στο παρακάτω σχήμα μπορούμε να διακρίνουμε τα αναφερθέντα
στοιχεία.
13. [13]
Σχήμα 1: Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών ως ποσοστό του ΑΕΠ.
Πηγή: WorldBank
Προσδιοριστικοί Παράγοντες
Στο τελευταίο κομμάτι αυτής της ενότητας θα αναφέρουμε τους πιο σημαντικούς
προσδιοριστικούς παράγοντες του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών. Η χρησιμότητα
τους είναι διπλή για την παρούσα εργασία. Αρχικά, αποτελούν δείγμα μεταβλητών
που είναι ήδη γνωστό ότι επηρεάζουν το ισοζύγιο και άρα θα βοηθήσουν στην
κατανόηση του. Δεύτερον, οι καθοριστικοί παράγοντες θα μας βοηθήσουν στο
επόμενο τμήμα της εργασίας που αποτελεί την εμπειρική μελέτη μας. Παράδειγμα
καθοριστικών παραγόντων αποτελούν οι εμπορικές πολιτικές, η ανταγωνιστικότητα
της οικονομίας, η συναλλαγματική ισοτιμία , ο πληθωρισμός και άλλα. Πριν
αναλύσουμε περεταίρω τους αναφερθέντες παράγοντες, να τονίσουμε ότι το
ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών εμφανίζει συχνά κυκλική τάση καθώς το εμπορικό
ισοζύγιο τείνει να επηρεάζει περισσότερο το πρόσημο του ισοζυγίου τρεχουσών
συναλλαγών.
Αρχικά ,γνωρίζουμε ότι σε περίπτωση οικονομικής μεγέθυνσης οι εισαγωγές
αυξάνονται με αποτέλεσμα εάν οι εξαγωγές δεν αυξηθούν με τον ίδιο ρυθμό, το
έλλειμμα να αυξάνεται. Η συναλλαγματική ισοτιμία ασκεί σημαντική επίδραση στο
14. [14]
εμπορικό ισοζύγιο και, κατ’ επέκταση, στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Για
παράδειγμα, ένα νόμισμα το οποίο είναι υποτιμημένο, καθιστά τις εισαγωγές πιο
ακριβές σε σχέση με την ημεδαπή όπου οι εξαγωγές είναι φθηνότερες. Αυτό έχει
ως αποτέλεσμα να μειώνει ή να κρατά ισοσκελισμένο το ισοζύγιο. Επίσης , οι
κερδοσκοπικές επιθέσεις που δέχονται συνήθως τα κράτη με συνεχόμενα
ελλείμματα, αναγκάζουν τα κράτη να ακολουθούν σκληρά μέτρα υποστήριξης του
νομίσματος τους, όπως αύξηση του επιτοκίου. Το αποτέλεσμα είναι να
δημιουργείται ένας αρνητικός φαύλος κύκλος για το εμπορικό ισοζύγιο. (Ghosh
& Ramakrishnan, 2008)
Συνεχίζοντας, οι Kraay και Ventura (2000) ισχυρίζονται ότι οι διακυμάνσεις
του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών μπορεί να εξηγούνται από το μερίδιο των
ξένων περιουσιακών στοιχείων της οικονομίας. Ακόμα, οι Obstfeld και Rogoff
(1998, σελ. 76-78) διαπιστώνουν ότι ένα υψηλότερο παγκόσμιο πραγματικό
επιτόκιο θα αύξανε το πλεόνασμα στο ισοζύγιο. Στην ίδια έρευνα διαπιστώνεται
ότι ο κρατικός προϋπολογισμός έχει θετική σχέση με το ισοζύγιο τρεχουσών
συναλλαγών (Obstfeld & Rogoff, 1998). Ακόμα, ο Aizenman (1994) ισχυρίζεται
ότι οι όροι εμπορίου θα επηρέαζαν την προσέλκυση διεθνούς κεφαλαίου και άρα
μιας ενδεχόμενης μεταβολής του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών. Στην ίδια
λογική, δηλαδή μεταβλητών που θα επηρέαζαν την εισροή ξένου κεφαλαίου, οι
Chinn και Prasad (2000) διαπιστώνουν πως παρόμοια χαρακτηριστικά χωρών που
θα επηρέαζαν τους καθοριστικούς παράγοντες του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών
αποτελούν το άνοιγμα διεθνούς εμπορίου και οι περιορισμοί στις κινήσεις
κεφαλαίου. Τέλος , οι ίδιοι εντοπίζουν θετική επίδραση του κυβερνητικού
προϋπολογισμού όπως επίσης και του ανοίγματος εμπορίου ενώ αναφέρουν και
μερικά δημογραφικά στοιχεία όπως την αναλογία νέων με ηλικιωμένων βρίσκοντας
θετική επίδραση για τους νέους και αρνητική για τους ηλικιωμένους. (Chinn &
Prasad, 2000)
Αγορά Προϊόντος και Βάση Δεδομένων
Όπως έχει αναφερθεί , η μεταρρύθμιση της αγοράς προϊόντος μπορεί να
οδηγήσει στην αύξηση του βιοτικού επιπέδου μιας οικονομίας. Για να μετρηθεί
η κανονιστική τάση μιας χώρας αλλά και για να μπορούμε να εξετάζουμε την
πρόοδο μιας μεταρρύθμισης σε μία οικονομία , ο ΟΟΣΑ δημιούργησε τον δείκτη
PMR (Product Market Reform).3 Η βάση δεδομένων PMR αποτελείται από μία μεγάλη
3 Ο δείκτης PMR συμπληρώνεται από ένα σύνολο δεικτών που μετρούν τις
μεταρρυθμίσεις σε επίπεδο τομέα. Αποτελείτε από επτά τομείς δικτύου και
πέντε τομείς υπηρεσιών. (Nicoletti et al., 1999 )
15. [15]
ποσότητα πληροφοριών που εμπεριέχει τις πολιτικές των κρατών σχετικά με τη
μεταρρύθμιση της αγοράς προϊόντος. Ουσιαστικά, ο ΟΟΣΑ αποστέλλει ένα
ερωτηματολόγιο στα μέλη του αλλά και σε 21 χώρες εκτός του ΟΟΣΑ. Για να
δώσουμε ένα δείγμα σχετικά με την πληροφόρηση που αντλεί ο ΟΟΣΑ, το
ερωτηματολόγιο περιέχει πάνω από 1400 ερωτήσεις για τον συγκεκριμένο τομέα.4
Αρχικά, εφτά βιομηχανίες δικτύου χωρίζονται σε τρείς ομάδες: ενέργεια,
μεταφορές και επικοινωνία. Δεύτερον, υπάρχει το λιανικό εμπόριο αλλά και
τέσσερις τομείς υπηρεσιών: λογιστική, νομική, μηχανική και αρχιτεκτονική. Η
ρύθμιση στις βιομηχανίες δικτύου αφορά κυρίως την οργάνωση της πρόσβασης στο
δίκτυο σε πιθανούς παρόχους υπηρεσιών. Η ρύθμιση στο λιανικό εμπόριο λαμβάνει
συνήθως τη μορφή εμποδίων εισόδου, ειδικούς περιορισμούς για τις μεγάλες
επιχειρήσεις και την ευελιξία των καταστημάτων όσον αφορά τις ώρες λειτουργίας
και τις τιμές. Η ρύθμιση στον τομέα των επαγγελματικών υπηρεσιών αφορά τους
φραγμούς εισόδου και τον τρόπο με τον οποίο παρέχονται οι υπηρεσίες και
περιλαμβάνει κανόνες σχετικά με την αναγνώριση των δεξιοτήτων και τον
καθορισμό των τελών και των τιμών. Στο παρακάτω σχήμα, απεικονίζεται ο αριθμός
των μεγάλων μεταρρυθμίσεων προς οποιαδήποτε κατεύθυνση για την περίοδο 1998-
2013.Τα στοιχεία που αντλούμε από το σχήμα είναι ότι οι σημαντικές
μεταρρυθμίσεις ήταν συχνές στις βιομηχανίες δικτύου και ιδιαίτερα στις
τηλεπικοινωνίες και την ηλεκτρική ενέργεια, ενώ ήταν λιγότερο συχνές στις
οδικές μεταφορές, το λιανικό εμπόριο και τις υπηρεσίες. (Gal & Hijzen, 2016).
4 Για αναλυτικές πληροφορίες σχετικά με τον δείκτη PMR αλλά και για τους
περιορισμούς που έχει θα βρείτε στον ΟΟΣΑ (Koske et al., 2015)
16. [16]
Σχήμα 2: Αριθμός σημαντικών μεταρρυθμίσεων της αγοράς προϊόντων, 1998-
2013
Πηγή:OECD
Στο παρούσα εργασία, η προσέγγιση που θα χρησιμοποιήσουμε εξετάζει μόνο
τις φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις. Η βάση δεδομένων που χρησιμοποιείτε γι’ αυτό
τον σκοπό είναι η νέα βάση δεδομένων των Duval et al, (2018) που αφορά 26
χώρες-μέλη του ΟΟΣΑ5 από την περίοδο 1970-2013. Συνεπώς, οι μεταβλητές που
εμπεριέχουν την μεταρρύθμισή σε κάθε ενότητα έχουν αξία 0 όταν στο έτος δεν
υπάρχει μεταρρύθμιση και 1 όταν έχουμε μία φιλελεύθερη μεταρρύθμιση. Επίσης,
μια μεταρρύθμιση που γίνεται κατά το πρώτο εξάμηνο του χρόνου t, καταχωρείτε
ως μεταρρύθμιση στον ίδιο χρόνο . Ενώ όταν γίνεται στο δεύτερο εξάμηνο
καταχωρείτε στο χρόνο t+1. Στο πλαίσιο της ρύθμισης της αγοράς προϊόντων, οι
σημαντικότερες μεταρρυθμίσεις εμφανίζονται με μεγαλύτερη συχνότητα στις
τηλεπικοινωνίες και στις αεροπορικές εταιρείες. Ακόμα, οι αυστηρότερες
μεταρρυθμίσεις ήταν λιγότερο συχνές στις αγορές προϊόντων τις τελευταίες
τέσσερις δεκαετίες. Για παράδειγμα, έχουν υπάρξει μόνο τέσσερις περιπτώσεις
στρέβλωσης-μεταρρύθμισης στη ρύθμιση των αγορών προϊόντων - δηλαδή περίπου
το 1% του συνολικού αριθμού των σημαντικών δράσεων. Τέλος, οι μεταρρυθμίσεις
5 Οι 26 χώρες που καλύπτονται είναι η Αυστραλία, η Αυστρία, το Βέλγιο, ο Καναδάς, η
Τσεχική Δημοκρατία, η Δανία, η Φινλανδία, η Γαλλία, η Ελλάδα, η Ισλανδία, η
Ιρλανδία, την Ισπανία, τη Σουηδία, την Ελβετία, το Ηνωμένο Βασίλειο και τις
Ηνωμένες Πολιτείες. Όσον αφορά την Τσεχική Δημοκρατία και τη Σλοβακική Δημοκρατία,
οι δράσεις πολιτικής καταγράφονται από το 1990. Όσον αφορά την Κορέα, ενώ
συλλέγονται στοιχεία από το 1970, οι πληροφορίες προέρχονται από έρευνες του ΟΟΣΑ
που δημοσιεύθηκαν από το 1994. Συνεπώς, η ποιότητα των πληροφοριών που συλλέγονται
για τα έτη πριν από το 1994 είναι γενικά χειρότερα για την Κορέα από ότι για τις
άλλες χώρες του συνόλου δεδομένων.
17. [17]
της αγοράς προϊόντος πραγματοποιήθηκαν κυρίως στα τέλη της δεκαετίας του 1990
και στις αρχές του 2000 δείχνοντας εν μέρη, την διαδικασία απελευθέρωσης της
ΕΕ. (Duval et al., 2018)
Όσο αναφορά το ρυθμό απελευθέρωσης και τις μεταρρυθμίσεις της αγοράς
προϊόντος, την περίοδο 1998-2003 ήταν πιο έντονες σε σχέση με την περίοδο
2003-2008. Κατά τη διάρκεια ολόκληρης της πρώτης περιόδου, ο έντονος ρυθμός
της ρύθμισης της αγοράς προϊόντων φαίνεται να έχει επιτευχθεί σε μεγάλο βαθμό
με μεταρρυθμίσεις σε συγκεκριμένους τομείς, ιδίως όσον αφορά το φυσικό αέριο,
την ηλεκτρική ενέργεια και τις αγορές τηλεπικοινωνιών. Συνολικά, οι χώρες
φαίνεται να ακολουθούν συνεπείς κανονιστικές προσεγγίσεις, δηλαδή
διαφορετικές ρυθμιστικές πολιτικές όπου συνδέονται μεταξύ τους. Οι
περισσότερες χώρες φαίνεται επίσης να έχουν αλλάξει το ρυθμιστικό πλαίσιο με
συνεπή τρόπο τα τελευταία δέκα χρόνια. Πιο συγκεκριμένα, χώρες που μείωσαν
ουσιαστικά τους φραγμούς στον ανταγωνισμό καθ’ όλη τη διάρκεια της περιόδου,
εφάρμοσαν μεταρρυθμίσεις σε ένα ευρύ φάσμα διαφορετικών ρυθμιστικών περιοχών
ή τομέων. Επιπλέον, παρά τα δέκα χρόνια ελευθέρωσης των αγορών, παραμένουν
σημαντικά περιθώρια περαιτέρω μεταρρυθμίσεων, ιδίως όσον αφορά τη μείωση των
ελέγχων των κυβερνήσεων στις επιχειρήσεις. Τέλος, αν και υπήρξε μεγάλη πρόοδος
όσον αφορά τη μεταρρύθμιση σε ορισμένους τομείς, υπάρχουν σημαντικές
δυνατότητες μεταρρυθμίσεων και σε άλλους, όπως οι επαγγελματικές υπηρεσίες
και το λιανικό εμπόριο.
Δίνοντας μερικά σχηματοποιημένα δεδομένα σχετικά με τη βάση δεδομένων που
χρησιμοποιείται, στο παρακάτω σχήμα αντικατοπτρίζεται ο συνολικός αριθμός
μεταρρυθμίσεων και ταυτόχρονα απεικονίζεται η ετερογένεια των προσπαθειών
μεταρρύθμισης στους ρυθμιστικούς τομείς.
18. [18]
Σχήμα 3: Αριθμός σημαντικών μεταρρυθμίσεων (26 χώρες, 1970-2013)
Πηγή: Duval et al,. (2018)
Ακόμα, όσο αναφορά την κατανομή των χωρών ως προς το ρυθμό επιβολής των
μεταρρυθμίσεων, το επόμενο σχήμα δείχνει ότι οι χώρες της ΕΕ πραγματοποίησαν
περισσότερες μεταρρυθμίσεις σε σχέση με τις υπόλοιπες χώρες.
19. [19]
Σχήμα 4: Αριθμός σημαντικών μεταρρυθμίσεων ανά χώρα (1970-2013)
Πηγή: Duval et al,. (2018)
Εμπειρική Προσέγγιση
Εκτιμάμε το αντίκτυπο των μεταρρυθμίσεων της αγοράς προϊόντος στο ισοζύγιο
τρεχουσών συναλλαγών για ένα δείγμα 26 χωρών από το 1970 έως το 2013 όπως
περιεγράφηκε στο προηγούμενο τμήμα. Ταυτόχρονα, έχοντας τονίσει το γεγονός
ότι ο άμεσος αντίκτυπος των μεταρρυθμίσεων απευθείας στο ισοζύγιο τρεχουσών
συναλλαγών είναι περιορισμένος, εξετάζουμε και τον αντίκτυπο πάνω στους
προσδιοριστικούς παράγοντες που χρησιμοποιούμε κατά την εκτίμηση του
υποδείγματος μας.
Πριν προχωρήσουμε στην αναλυτική καταγραφή της παλινδρόμησης, θα πρέπει
πρώτα να κάνουμε μια συνοπτική θεωρητική περιγραφή σχετικά με την μέθοδο
παλινδρόμησης σε μορφή πάνελ (Panel Data}. Τα πάνελ δεδομένα είναι ουσιαστικά
ο συνδυασμός χρονοσειρών (Time Series Data) και διαστρωματικών δεδομένων
(Cross Sectional Data). Στη συγκεκριμένη έρευνα χρησιμοποιείται ένα μη
ισορροπημένο πάνελ δεδομένων. Δηλαδή, για κάθε διαστρωματική παρατήρηση
υπάρχει έλλειψη παρατηρήσεων για κάποιες χρονικές περιόδους λόγω έλλειψης
στοιχείων. Επίσης , η επεξεργασία δεδομένων πάνελ έχει δύο σημαντικά
πλεονεκτήματα για την έρευνα μας. Πρώτον, επιτρέπει τον έλεγχο μεταβλητών που
δεν μπορούν να παρατηρηθούν και δεύτερον, μας δίνει την δυνατότητα να
εξετάσουμε τα δεδομένα που μεταβάλλονται με το χρόνο αλλά όχι μεταξύ των
υποκείμενων (Α.Colin, 2009).
20. [20]
Στην ανάλυση δεδομένων πάνελ, ένα βασικό υπόδειγμα έχει την μορφή ως εξής:
Υit= Βο+ Β1Χit+ Β2Χit,2+…+ γi+ uit
Όπου:
Υit: η t παρατήρηση της i μονάδας της εξαρτημένης μεταβλητής Y για i=1,2,…,N
και t=1,2,…,T.
γi: η μη παρατηρούμενη μεταβλητή η οποία δε μεταβάλλεται διαχρονικά.
uit: τυχαίο σφάλμα για το οποίο ισχύει E{uit}=0.
Όμως, το ζητούμενο είναι να εξετάσουμε τις επίδραση των μεταβλητών που
μεταβάλλονται με το χρόνο. Γι’ αυτό χρησιμοποιούμε την μέθοδο Fixed Effects
(FE Model). Η μέθοδος FE, αποσκοπεί στον περιορισμό των επιδράσεων όλων των
χαρακτηριστικών που δεν μεταβάλλονται με το χρόνο και ο σκοπός είναι να
αποτιμηθεί η καθαρή επίδραση των μεταβλητών στην εξαρτημένη μεταβλητή. Ο
τρόπος που χρησιμοποιεί το STATA για τον υπολογισμό του FE είναι ουσιαστικά
ότι υπολογίζει τους μέσους όρους των εξαρτημένων και ανεξάρτητων μεταβλητών.
Συμπερασματικά αναφέρουμε ότι η μέθοδος FE ελέγχει όλες τις χρονικά σταθερές
διαφορές μεταξύ των μεταβλητών ώστε οι εκτιμώμενοι συντελεστές να είναι
αμερόληπτοι.
Οικονομετρικό Υπόδειγμα
Όπως αναφέραμε και προηγουμένως, εκτιμάμε την επίδραση των μεταρρυθμίσεων
στην αγορά προϊόντος στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών σε δείγμα 26
ανεπτυγμένων χωρών από το 1970 μέχρι το 2013. Στο προηγούμενο τμήμα της
εργασίας, αναφέραμε ότι η μέτρηση στις μεταρρυθμίσεις γίνεται με το αν
πραγματοποιήθηκε ή όχι η μεταρρύθμιση στην κάθε χώρα για κάθε χρονιά.
21. [21]
Έτσι, η παλινδρόμηση θα έχει την μορφή ως εξής:
Yi,t = A0Υi,t-1 + B0xi,t + c0Ri,t, + Ui,t
Όπου Yi,t είναι το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών ως προς το ΑΕΠ για κάθε
οικονομία. Το Υi,t-1 είναι ξανά το ισοζύγιο αλλά με μία χρονική υστέρηση. Το
xi,t συμβολίζει όλους τους προκαθορισμένους παράγοντες όπως έχει αναφερθεί σε
προηγούμενο τμήμα της εργασίας. Αναλυτικότερα, χρησιμοποιούμε το κατακεφαλήν
ΑΕΠ σε λογαριθμική μορφή (GDP_C), τους φόρους στο εμπόριο όπου και αυτούς
τους λογαριθμούμε (Tax), την αποτελεσματική συναλλαγματική ισοτιμία όπου
επίσης λογαριθμήσαμε (REER), τον λόγο άμεσων ξένων επενδύσεων προς ΑΕΠ όπου
το εξετάζουμε με μία χρονική υστέρηση (NFAGDP),το ρυθμό πληθυσμιακής
αύξησης(Pop_G) ,τον πληθωρισμό(Inflation), την αύξηση του ΑΕΠ(GDPg), το
άνοιγμα εμπορείου όπου το μετράμε στη διαφορά εισαγωγών προς ΑΕΠ (Tr_Op), το
κυβερνητικό προϋπολογισμό (Go_B) και τέλος δυο δημογραφικά στοιχεία σχετικά
με την παραγωγικότητα νέων και ηλικιωμένων(Age_YG και Age_old).Τέλος το Ri,t
συμβολίζει την μεταρρύθμιση για κάθε χώρα σε κάθε έτος.
Τα τυπικά σφάλματα συγκεντρώνονται ανά χώρα (Ui,t). Η εξαρτημένη μεταβλητή
μας είναι το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών ως προς το ΑΕΠ της κάθε οικονομίας.
Αποτελέσματα
Τα ευρήματα της επίδρασης των μεταρρυθμίσεων στην αγορά προϊόντος στο
ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών είναι περιορισμένα. Επιπλέον, η άποψη της
άμεσης επίδρασης των μεταρρυθμίσεων της αγοράς αυτής πάνω στο ισοζύγιο
φαίνεται να καταρρέει σύμφωνα και με τα εμπειρικά ευρήματα της έρευνα μας.
Αρχικά, ο πίνακας 3 από το παράρτημα δείχνει τον αντίκτυπο των επιλεγμένων
καθοριστικών παραγόντων στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Προς επιβεβαίωση
τις βιβλιογραφίας μεταβλητές όπως η αποτελεσματική συναλλαγματική ισοτιμία
(REER) μεταβάλουν θετικά και άλλοτε αρνητικά το ισοζύγιο. Εμείς βρίσκουμε
αρνητική επίδραση μεγέθους -5,9% όπως γίνεται ορατό και από τον πίνακα 3 του
παραρτήματος. Αυτό γίνεται αντιληπτό τόσο με προσαρμοσμένες τιμές, τόσο σε
επίπεδο χώρας όσο και χρόνου. Επίσης, το κατακεφαλήν ΑΕΠ (GDP_c) έχει θετική
επίδραση (1,5%) όπως αναφέρει και η ήδη υπάρχουσα βιβλιογραφία. Όσον αναφορά
την αύξηση του ΑΕΠ (GDPg) και την πληθυσμιακή αύξηση (Pop_G) και στις δυο
περιπτώσεις εντοπίζουμε αρνητική επίδραση (-0,15 και -1.5 αντίστοιχα). Για
την πληθυσμιακή αύξηση το αποτέλεσμα είναι συμβατό σύμφωνα με την βιβλιογραφία
22. [22]
που αναφέραμε .Ενώ για την αύξηση του ΑΕΠ, τα ευρήματα μας έρχονται σε
αντίθεση με την βιβλιογραφία όμως η διαφορά είναι περιορισμένη. Τέλος ,
τελευταίος προσδιοριστικός παράγοντας που επιβεβαιώσαμε τη βιβλιογραφία είναι
ο πληθωρισμός (Inflation) όπου βρήκαμε θετική επίδραση.
Αξίζει να σημειωθεί πως υπάρχουν και παράγοντες μη στατιστικά σημαντικοί
όπως ο κυβερνητικός προϋπολογισμός (Go_B) , το άνοιγμα εμπορείου (Tr_OP), οι
φόροι εμπορίου (Tax), οι άμεσες ξένες επενδύσεις (NFAGDP) και οι δημογραφικοί
παράγοντες (Age_YG και Age_old). Τα ευρήματα μας αυτά έρχονται σε αντίθεση
με τη βιβλιογραφία που αναφέραμε σε προηγούμενο τμήμα της παρούσας εργασίας
πιθανόν λόγο έλλειψης στοιχείων. Για παράδειγμα, για τα περισσότερα κράτη της
έρευνας δεν υπάρχουν έγκυρα στοιχεία για την περίοδο πριν το 2000.
Στην συνέχεια, θα εξετάσουμε τα ευρήματα σχετικά με τον βασικό σκοπό της
εργασίας που αποτελεί την μελέτη της συγκεκριμένης μορφής μεταρρυθμίσεων στο
ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Όπως προκύπτει από τους πίνακες 4 και 5, που
καταγράφουν τα κύρια αποτελέσματα από την επίδραση των 7 τομέων που έχουμε
προαναφέρει στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών (CA), κανένας τομέας δεν έχει
στατιστική σημαντικότητα ώστε να εκλάβουμε με σχετική βεβαιότητα την επίδραση
τους πάνω στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Είναι εμφανές ότι κανένας από
τους επτά τομείς δεν είναι αποτελεσματικός σε κανένα από τα κλασικά επίπεδα
στατιστικής σημαντικότητας. Τονίζουμε ότι και σε αυτή την παλινδρόμηση έχει
γίνει προσαρμογή επιδράσεων τόσο σε επίπεδο χώρας όσο και κράτους (Fixed
Effects).Από τη σχετική βιβλιογραφία σε παρόμοιες έρευνες καταλαβαίνουμε ότι
αυτά τα αποτελέσματα είναι πιθανόν λογικά καθώς γνωρίζουμε ότι οι
μεταρρυθμίσεις αυτού του είδους βελτιώνουν δευτερεύουσες μεταβλητές-
καθοριστικούς παράγοντες του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών. Παράδειγμα
αποτελεί η πραγματική αύξηση του ΑΕΠ.
Ως εκ τούτου, γίνεται αντιληπτή η ανάγκη να εξετάσουμε το αντίκτυπο που
μπορεί να έχουν οι μεταρρυθμίσεις στους προσδιοριστικούς παράγοντες του
ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών. Αυτό όμως μπορεί να συμβαίνει μόνο στην αύξηση
του ΑΕΠ(GDP Growth) και του κατακεφαλήν ΑΕΠ (GDP Capital). Συνεπώς ,
εξετάζουμε και αυτήν την παράμετρο ώστε να εξετάσουμε μία έμμεση επίδραση
των μεταρρυθμίσεων στο ισοζύγιο. Οι πίνακες 6,7.8 και 9 δείχνουν τα
αποτελέσματα από τις σχετικές παλινδρόμησης.
Το συμπέρασμα που μπορεί να εξαχθεί σχετικά με την επίδραση που μπορεί να
έχει πάνω στους δύο αυτούς προσδιοριστικούς παράγοντες που έχουμε επιλέξει
είναι παρόμοιο με την βασική παλινδρόμηση. Για ακόμα μία φορά τα συμπεράσματα
είναι περιορισμένα. Κατά κύριο λόγο οι επιδράσεις είναι μηδενικές εξαιτίας
της μη στατιστικής σημαντικότητας που έχουν κατά πλειοψηφία οι συντελεστές.
Εντούτοις, εξαίρεση αποτελεί η επίδραση της μεταρρύθμισης στις
23. [23]
τηλεπικοινωνίες όπου όπως παρατηρείται από τον πίνακα 6 φαίνεται να ασκεί
αρνητική επίδραση στο ρυθμό αύξησής του ΑΕΠ (-0.219%). Επιπρόσθετα, η
μεταρρύθμιση στις αερομεταφορές έχει θετικό αντίκτυπο στο κατακεφαλήν ΑΕΠ
όπως φαίνεται στον πίνακα 8 (0.07%). Σύμφωνα με την βιβλιογραφία, οι
μεταρρυθμίσεις στους τομείς που αναφέρθηκαν έχουν θετική επίδραση στην αύξηση
του ΑΕΠ συνεπώς τα ευρήματα μας αν και περιορισμένα ταυτίζονται με αυτήν.
Γενικά δεν μπορούμε να εξάγουμε βέβαια συμπεράσματα με τη χρήση αυτού του
τύπου μέτρησης μεταρρυθμίσεων για τη συνεισφορά τους ή μη στο ισοζύγιο
τρεχουσών συναλλαγών. Αντίθετα, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε μετά την
παρούσα μελέτη που μόλις καταγράψαμε ότι ο παρόν τύπος μεταρρυθμίσεων δεν
επηρεάζει το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, αλλά τείνει να έχει επίδραση σε
κάποιους από τους καθοριστικούς του παράγοντες όπως αναφέραμε.
Συμπεράσματα
Στην παρούσα εργασία εξετάσαμε την συσχέτιση που πιθανόν να υπάρχει μεταξύ
ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών και μεταρρύθμισης στην αγορά προϊόντος.
Έχοντας εξετάσει διεξοδικά το ζήτημα της μεταρρύθμισης στην αγορά προϊόντος
και την επίδραση που έχουν στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών οδηγηθήκαμε στο
συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει άμεση επίδραση στο ισοζύγιο αλλά εν μέρη έμμεση
κυρίως βάση της ήδη υπάρχουσας βιβλιογραφίας και όχι της εμπειρικής μας
μελέτης μιας και τα αποτελέσματα δεν την επαληθεύουν απόλυτα. Παρόλο που
βρήκαμε ότι υπάρχει συσχέτιση μερικών δεικτών των μεταρρυθμίσεων με τους
προσδιοριστικούς παράγοντές που εξετάσαμε, δεν μπορούμε να καταλήξουμε σε
ισχυρό θετικό αποτέλεσμα.
Όμως παρόλο που δε βρήκαμε συσχέτιση με αυτόν τον τύπο δεδομένων που
χρησιμοποιήσαμε δε μπορούμε να απορρίψουμε την συνεισφορά των μεταρρυθμίσεων
στη βελτίωση της οικονομίας ενός κράτους. Γνωρίζοντας τα προβλήματα που έχει
αυτός ο τύπος βάσης δεδομένων που αντλήσαμε από την εργασία των Duval et al,
(2018) αλλά και το γεγονός της έλλειψης δεδομένων για αρκετές από τις
περιόδους από τις μεταβλητές που χρησιμοποιούμε, πρέπει να αναφέρουμε ότι τα
αρνητικά αποτελέσματα πιθανόν να οφείλονται σε αυτό το γεγονός. Επιπλέον,
σημαντικό ζήτημα πιθανόν να είναι η μεμονωμένη εξέταση κάθε μεταρρύθμισης
ξεχωριστά και όχι συνολικά η μεταρρύθμιση του κλάδου δηλαδή της αγοράς
προϊόντος.
Συνοψίζοντας, παρόλο που δεν βρέθηκε ισχυρή συσχέτιση μεταξύ μεταρρύθμισης
αγοράς προϊόντος και ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών υπάρχει βέβαιο ενδεχόμενο
24. [24]
να αποτελεί ουσιαστικό πολιτικό συμπλήρωμα της ήδη υπάρχουσας ώστε να
επιτευχθεί μία πιο ομαλή εξισορρόπηση στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Οι
μελλοντικοί ερευνητές έχουν περιθώριο έρευνας τόσο σε αυτήν την αγορά όσο
και στις άλλες για να εντοπίσουν πιθανόν συσχέτιση των δύο δεικτών. Τέλος,
επέκταση της παρούσας εργασίας θα αποτελούσε η έρευνα στην αγορά εργασίας
όπου υπάρχει η αντίστοιχη βάση δεδομένων στην ίδια εργασία των Duval et al,
2018.
25. [25]
Επίλογος
Στην παρούσα εργασία εξετάσθηκε και μελετήθηκε το περιθώριο συσχέτισης
μεταξύ μιας μεταρρύθμισης σε έναν από τους τομείς της αγοράς προϊόντος και
του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών. Η έρευνα γίνεται για 26 ανεπτυγμένες
χώρες μέλη του ΟΟΣΑ για την περίοδο 1970- 2013. Το ζητούμενο ήταν η μελέτη
αιτιότητας-συσχέτισης μεταξύ των δυο αυτών μεταβλητών.
Εν πρώτοις, επιτακτικό ζήτημα ήταν η ανασκόπηση της έως σήμερα
βιβλιογραφίας από παρόμοιες έρευνες-μελέτες που έχουν πραγματοποιηθεί κατά
το παρελθόν. Τα κύρια χαρακτηριστικά τα οποία εξάχθηκαν ήταν ότι οι
μεταρρυθμίσεις γενικότερα επιδρούν σε αρκετούς προσδιοριστικούς παράγοντες
που επηρεάζουν το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Παράδειγμα αποτελεί το
κατακεφαλήν ΑΕΠ και η αύξηση του ΑΕΠ όπου η βιβλιογραφία τονίζει ότι η
μεταρρύθμιση της αγοράς προϊόντος έχει θετική επίδραση σε αυτούς. Στο δεύτερο
μέρος της εργασίας έγινε μια αναλυτική παρουσίαση της θεωρητικής προσέγγισης
του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών και της σύνδεσης του με την αγορά
προϊόντος. Αναφέραμε μερικά στατιστικά στοιχεία γι’ αυτό και παρουσιάσαμε τις
βασικές ταυτότητες που το ορίζουν. Παράλληλα, ιδιαίτερη μνεία έγινε και στους
προσδιοριστικούς παράγοντες που υπάρχουν βάση βιβλιογραφίας καθώς
χρησιμοποιήθηκαν για την διεξαγωγή της έρευνας μας.
Στο επόμενο και τρίτο τμήμα της εργασίας, αναφέραμε αναλυτικά την βάση
δεδομένων που χρησιμοποιήσαμε ενώ δεν παραλείψαμε να αναφέρουμε και το δείκτη
PMR που έχει εργαλειοποιήσει ο ΟΟΣΑ. Στην παρούσα εργασία χρησιμοποιήσαμε την
μορφή που δημιούργησε η εργασία των Duval et al, 2018 ώστε να εξετάσουμε την
συσχέτιση που αναφέραμε. Πρόκειται για μία απλοϊκή μορφή δεδομένων όπου
καταγράφει την ύπαρξη ή μη μιας μεταρρύθμισης ανά χρονιά. Στο τελευταίο τμήμα
της εργασίας αναλύσαμε την εμπειρική προσέγγιση που χρησιμοποιήσαμε και στη
συνέχεια αναφέραμε τα αποτελέσματα της έρευνας μας. Ουσιαστικά,
πραγματοποιήσαμε μία σειρά από παλινδρομήσεις πάνελ δεδομένών με την χρήση
της Fix-Effects μεθόδου. Όσο αναφορά τα αποτελέσματα, χαρακτηριστικά
αναφέραμε ότι δεν βρήκαμε καμία επίδραση αυτού του τύπου δεδομένων με το
ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών όπως επίσης και η συσχέτιση μεταρρυθμίσεων με
τους καθαριστικούς παράγοντες που εξετάσαμε ήταν περιορισμένη. Παρ ‘όλο αυτά
τονίσαμε ότι τα αποτελέσματα μας πιθανόν να μην αντιπροσωπεύουν την
πραγματικότητα καθώς υπήρχε περιορισμός στοιχείων για μερικές από τις
περιόδους των προκαθορισμένων μεταβλητών του ισοζυγίου που χρησιμοποιήθηκαν.
Συνοψίζοντας την παρούσα εργασία, είναι χρήσιμο να αναφέρουμε ότι τα
συμπεράσματα μας δεν είναι δεσμευτικά καθώς δεν υπάρχει ισχυρή συσχέτιση των
μεταρρυθμίσεων με το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Συνεπώς, υπάρχει
26. [26]
περιθώριο περεταίρω έρευνας προκειμένου να οδηγηθούμε σε πιο ασφαλή
συμπεράσματα. Κλείνοντας, το τελικό συμπέρασμα μας είναι ότι από την παρούσα
έρευνα δεν προκύπτει σχέση συσχέτισης-αιτιότητας για τις μεταρρυθμίσεις στην
αγορά προϊόντος και του ισοζυγίου συναλλαγών.
27. [27]
Βιβλιογραφία
Andrea Bassanini, Romain Duval. Unemployment, institutions and reform
complementarities: Reassessing the aggregate evidence for OECD
countries. Oxford Review of Economic Policy, Oxford University Press
(OUP), 2009, 25 (1), pp.40-59.
Egert, Balazs. 2016. “Regulation, Institutions and Productivity: New
Macroeconomic Evidence from OECD Countries.” American Economic Review
Papers and Proceedings 106 (5): 109-113.
Gal, Peter and Alexander Hijzen. 2016. “The Short-Term Impact of Product
Market Reforms: A Cross-Country Firm-Level Analysis.” IMF Working Paper
No. 16/116. International Monetary Fund, Washington.
Nicoletti, Giuseppe and Stefano Scarpetta. 2003. “Regulation,
Productivity and Growth: OECD Evidence.” Economic Policy 18 (36), 9-72
Ostry, Jonathan, Antonio Spillimbergo, and Alessandro Prati. 2009
“Structural Reforms and Economic Performance in Advanced and Developing
Countries.” IMF Occasional Paper No. 268. International Monetary Fund.
Bouis, R., R. Duval, and J. Eugster, 2016, “Product Market Deregulation
and Growth: New Country-Industry-Level Evidence.” IMF Working Paper No.
16/114, International Monetary Fund, Washington.
Fournier, J.-M., and I. Koske, 2010, “A Simple Model of the Relationship
Between Productivity, Saving and the Current Account.” OECD Economics
Department Working Papers, No. 816, OECD Publishing.
Glick, R., and K. Rogoff, 1995, “Global versus country-specific
productivity shocks and the current account.” Journal of Monetary
Economics, 35 (1995), 159–192.
Kennedy, M., and T. Sløk, 2005, “Structural Policy Reforms and External
Imbalances.” OECD Economics Department Working Papers, No. 415, OECD
Publishing.
Kerdrain, C., I. Koske, and I. Wanner, 2010, “The Impact of Structural
Policies on Saving, Investment and Current Accounts.” OECD Economics
Department Working Papers, No. 815, OECD Publishing.
2015b, “Structural Reforms and Macroeconomic Performance: Initial
Considerations For The Fund.” IMF Staff Report, International Monetary
Fund, Washington
28. [28]
Cacciatore, Matteo, Romain Duval, and Giuseppe Fiori. 2015. “Short-Term
Gain or Pain? A DSGE Model-Based Analysis of the Short-Term Effects of
Structural Reforms in Labour and Product Markets,” Working Paper No.
948, OECD Economics Department, Paris
Wölf, A., Wanner, I., Kozluk, T. and G. Nicoletti (2009), “Ten Years of
Product Market Reforms In OECD Countries – Insights From a Revised PMR
Indicator”, OECD Economics Department Working Papers, No. 695
Duval, Romain. D. Furceri, J. Jalles, and H. Nguyen. Forthcoming. “A New
Narrative Database of Product and Labor Market Reforms in Advanced
Economies.” IMF Working Paper, International Monetary Fund, Washington,
DC
Nicoletti, G., S. Scarpetta and O. Boylaud (1999), Summary indicators
of product market regulation with an extension to employment protection
legislation, OECD Economics Department Working Papers No.226.
Chinn, M.D., and Prasad, E.S. (2003) Medium-term determinants of current
accounts in industrial and developing countries: an empirical
exploration, Journal of International Economics, 59, 47-76.
Culiuc and Kyobe(2017), Structural Reforms and External Rebalancing, IMF
Botero et al, 2002, The Regulation of Labor, Quarterly Journal of
Economics 119 (4), 1339-1382.
Chinn, M.D., and Prasad, E.S. (2000) Medium-term determinants of current
accounts in industrial and developing countries: an empirical
exploration, Journal of International Economics, 59, 47-76.
Djankov, Simeon, Rafael La Porta, Florencio Lopez-de-Silanes and Andrei
Schleifer. 2004. “The Regulation of Entry.” The Quarterly Journal of
Economics 117 (1), 1-37.
Aart Kraay and Jaume Ventura, 2000. “Current Accounts in Debtor and
Creditor Countries” The Quarterly Journal of Economics, Pages 1137–1166.
Maurice Obstfeld, Kenneth Rogoff, 1998. “Risk and Exchange Rates” NBER
Working Paper No. 6694
Joshua Aizenman, 1994. “Monetary and Real Shocks, Productive Capacity
and Exchange Rate Regimes” Economica, 1994, vol. 61, issue 244, 407-34.
29. [29]
Atish Ghosh and Uma Ramakrishnan, 2008. “Do Current Account Deficits
Matter?” F&D December 2008, Volume 43, Number 4
FEENSTRA ROBERT-CHRISTOPHER, TAYLOR M. ALAN, 2014. “ΔΙΕΘΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ”
p.701-725.
CAMERON A. COLIN, TRIVEDI K. PRAVIN, 2009. “MICROECONOMETRICS USING
STATA” p.229-235.
30. [30]
Παράρτημα
Πίνακας 1
Χώρες Μελέτης
Αυστραλία (Australia) Ισλανδία (Iseland)
Αυστρία (Austria) Ιταλία (Italy)
Βέλγιο (Belgium) Ιαπωνία (Japan)
Δανία (Denmark) Κορέα ( Korea Republic)
Καναδάς (Canada) Λουξεμβούργο (Luxembourg)
Ελβετία (Switzerland) Ολλανδία Netherlands)
Τσεχία (Czech Republic) Νορβηγία (Norway)
Γερμανία (Germany) Νέα Ζηλανδία (New Zealand)
Ισπανία (Spain) Πορτογαλία (Portugal)
Ελλαδα (Greece) Σλοβακία(Slovak Republic)
Φινλανδία (Finland) Σουηδία (Sweden)
Γαλλία (France) Η.Π.Α (United States Of
America)
Ιρλανδία (Ireland) Ηνωμένο Βασίλειο (United
Kingdom)
Πίνακας 2
Μεταβλητές (variables) Πηγή (Source)
Current Account WorldBank & OECD
GDP per capital WorldBank
TAX on trade WorldBank
Effective Exchange Rate WorldBank
NFA per GDP Philip R et al, 2007
Population Growth WorldBank
Inflation WorldBank
GDP Growth WorldBank
Age Old WorldBank
Age Young WorldBank
Government Balance OECD
Trade Openness WorldBank
PMR Data Duval et al,2018
31. [31]
Πίνακας 3
VARIABLES CA CA CA
L.CA 0.852*** 0.710*** 0.679***
(0.0327) (0.0360) (0.0401)
GDP_c 0.161** 1.589*** 0.999
(0.0793) (0.510) (0.805)
Tax 0.0540 -0.164 -0.138
(0.0624) (0.108) (0.121)
REER -2.165*** -5.980*** -2.331
(0.794) (1.295) (1.556)
L.NFAGDP 0.381 0.0956 0.258
(0.238) (0.286) (0.292)
Pop_G -1.051*** -1.549*** -1.662***
(0.336) (0.471) (0.519)
Inflation 0.00456 0.194*** 0.284***
(0.0323) (0.0459) (0.0521)
GDPg -0.288*** -0.155*** -0.207***
(0.0513) (0.0523) (0.0640)
Age_YG 0.0243 0.0317 0.0657
(0.0447) (0.0870) (0.0909)
Age_old -0.0530 -0.175* -0.183*
(0.0392) (0.0992) (0.110)
Go_B 0.0525* -0.00555 0.0277
(0.0306) (0.0417) (0.0505)
Tr_op 0.0117** -0.0116 0.0448*
(0.00551) (0.0206) (0.0261)
Constant 9.263** 13.76 -1.805
(3.733) (10.21) (13.65)
Observations 406 406 406
R-squared 0.634 0.684
Number of id 21 21 21
Country FE NO YES YES
Year FE NO NO YES
Standard errors in parentheses
*** p<0.01, ** p<0.05, * p<0.1
![[1]
ΣΧΟΛΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ
ΤΜΗΜΑ ΔΙΕΘΝΩΝ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ
ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ
Διπλωματική Εργασία με θέμα :
Μεταρρύθμιση της Αγοράς Προϊόντος και Ισοζύγιο
Τρεχουσών Συναλλαγών
Ονοματεπώνυμο: Φριντζήλας Γεώργιος
ΑΜ: 4140146
Επιβλέπων Καθηγητής: Κωνσταντίνου Παναγιώτης
Αθήνα,2019](https://image.slidesharecdn.com/pmrandcafinalnew-200604120516/85/-1-320.jpg)
![[2]
[Αυτή η σελίδα έχει αφεθεί σκοπίμως κενή]]()