ШХА-ийн Ногоон алт төслөөс бэлтгэсэн малчид, сумын Засаг дарга нарын хооронд байгуулах Бэлчээр ашиглалтын гэрээний гарын авлага

1. Бэлчээр ашиглалтын гэрээ –
мал аж ахуйн тогтвортой
хөгжлийг хангах арга зам
Малчдад зориулсан
гарын авлага

2. Бэлчээрийг гэрээгүй нийтээр дундаа
ашигладаг, малын толгойн тоогоор хөөцөлддөг
одоогийн тогтолцооны сөрөг үр дагавар:
• Бэлчээрийн чанар, төлөв байдал муудсан
• Малын чанар, ашиг шим муудсан
• Малчдын хөрөнгө, орлого бага, эрсдэлд өртөмтгий
болсон
• Бэлчээрийн газраас уул уурхай зэрэгт дур мэдэн
шилжүүлж бэлчээрийн талбай багассаныг
харуулсан шинжлэх ухааны үндэстэй судалгаа, баримтууд

3. Малын тооны өсөлт (аймгаар, хонин
толгойгоор)
1970-1989 оны дундажийг 1990-2014 оны дундажтай харьцуулсан хувь

4. БЭЛЧЭЭР ХААНА ИЛҮҮ ИХ ДОРОЙТОЖ
БАЙНА?

5. Монгол орны бэлчээрийн 65 % унаган төлөв
байдлаасаа өөрчлөгдөж тодорхой хэмжээгээр доройтсон.

6. Бэлчээрийн доройтлын зэрэглэл
5%
18%
26%
23%
28% Нэн хүчтэй
Хүчтэй
Дунд зэрэглэл
Сул зэрэглэл
Доройтолд өртөөгүй
НҮБ-ын цөлжилттэй тэмцэх конвенцын тодорхойлолтыг үндэслэн тооцсон
судалгааны дүн / 2010 он /

7. Бэлчээрийн доройтлоос ургамлын зүйлийн бүрэлдэхүүн
цөөрч байна, %
Д.Аваадорж, Я.Баасандорж. Бэлчээрийн газрын хөрсний физик шинж чанарын
өөрчлөлт ба экологийн доройтол / 2006 он /
0
20
40
60
80
100
1961 2003
Ойт хээр, хээр
Цөлөрхөг хээр, цөл
50
31

8. Бэлчээрийн доройтлоос ургамлын ургац буурч байна, %
Д.Аваадорж, Я.Баасандорж. Бэлчээрийн газрын хөрсний физик шинж чанарын
өөрчлөлт ба экологийн доройтол / 2006 он /
0
20
40
60
80
100
1961 2003
Ойт хээр, хээр
Цөлөрхөг хээр, цөл
53
50

9. Бэлчээрийн зохисгүй ашиглалт эм хонины амьдын жинг
бууруулж байгаа нь /кг -аар/
Эх сурвалж: Б.Мөнх. Хонины бэлчээр нутаг, хариулга маллагаа, тарга хүч, нэмэгдэл
тэжээлийн үр нөлөөг судалсан тойм. Хонь судлал 50 жилд / 2011 он /
0
10
20
30
40
50
60
Намар Хавар
Бэлчээрээ хуваарилан
эрэмбэ дараатай
ашигладаг малчин
өрхийн хонины туралт
Бэлчээрээ хуваарьгүй
ашигладаг малчин
өрхийн хонины туралт
48
32.3
27.4

10. Бэлчээр ашиглалтаас хамааран эм хонины амьдын жин
алдалтын ялгаа /хувиар/
Эх сурвалж: Б.Мөнх. Хонины бэлчээр нутаг, хариулга маллагаа, тарга хүч, нэмэгдэл
тэжээлийн үр нөлөөг судалсан тойм. Хонь судлал 50 жилд / 2011 он /
0
20
40
60
80
100
Намар Хавар
Бэлчээрээ хуваарилан
эрэмбэ дараатай
ашигладаг малчин
өрхийн хонины туралт
Бэлчээрээ хуваарьгүй
ашигладаг малчин
өрхийн хонины туралт
70.9
60.1

11. Бэлчээрийн даацаас хамааран эм хонины хаврын сүүний
өдрийн гарцын ялгаа /мл –ээр/
Эх сурвалж: Б.Мөнх. Хонины бэлчээр нутаг, хариулга маллагаа, тарга хүч, нэмэгдэл
тэжээлийн үр нөлөөг судалсан тойм. Хонь судлал 50 жилд / 2011 он /
20
40
60
80
100
120
140
160
180
Бэлчээрийн даац тохирсон Бэлчээрийн даац хэтэрсэн
165
60

12. Бэлчээрийн даац хэтрэлт тугалын амьдын жинд
нөлөөлөх нь /кг -аар/
Эх сурвалж: АНУ-ын Флорида мужид хийсэн судалгааны дүн / 2004 он /
200
220
240
260
Бэлчээрийн даац хэтрээгүй Бэлчээрийн даац хэтэрсэн
247
237

13. Бэлчээрийн доройтол, уур амьсгалын өөрчлөлт малын
амьдын жинг бууруулж байгаа нь /кг -аар/
Эх сурвалж: Батима П, “Уур амьсгалын өөрчлөлтийн нөлөө, дасан зохицох байдлын
үнэлгээ” АS 06 төслийн тайлан, Вашингтон, www.start.org / 2006 он /
30
33
36
39
42
45
48
1980 2000
Хонь
Ямаа
33
48
44
35

14. Бэлчээрийн доройтол, уур амьсгалын өөрчлөлт малын
ноос, ноолуурын гарцыг бууруулж байгаа нь, %
Эх сурвалж: Батима П, “Уур амьсгалын өөрчлөлтийн нөлөө, дасан зохицох байдлын
үнэлгээ” АS 06 төслийн тайлан, Вашингтон, www.start.org / 2006 он /
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
1980 2000
Хонины ноос
Ямааны ноолуур
92
98

15. Малчид ган, зудад улам бүр эмзэг болж байна.

16. Бэлчээрийн доройтол ган, зудын хохирлыг нэмэгдүүлж
байна. 1999 – 2002 оны ган, зудад хорогдсон мал, %
Эх сурвалж: Байгаль цаг уурын өөрчлөгдөл бэлчээрийн мал аж ахуйд нөлөөлсөн нь.
“Ядуурлын судалгааны нэгж” UNDP, Санхүү эдийн засгийн яам / 2004 он /
40
50
60
70
80
90
100
1999 2002
Тэмээ
Адуу
Үхэр
Хонь
Ямаа
83
71
70
63
49
1999 - 2002 оны ган, зудад 11.2 сая мал хорогдож, 333 тэрбум төгрөгийн
хохирол учиржээ.

17. 1999 – 2002 оны ган, зудад нэрвэгдэж хохирсон
өрхийн тоо /мянган өрхөөр/
Эх сурвалж: Байгаль цаг уурын өөрчлөгдөл бэлчээрийн мал аж ахуйд нөлөөлсөн нь.
“Ядуурлын судалгааны нэгж” UNDP, Санхүү эдийн засгийн яам / 2004 он /
10
20
30
40
50
60
70
80
90
Нийт өрх Малынхаа 50-
иас дээш хувийг
алдсан өрх
Огт малгүй
болсон өрх
Малчинаас өөр
ажилд шилжсэн
өрх
12.1
26.7
81
40

18. 2009 – 2010 оны ган, зудын хор уршиг
/мянган өрхөөр/
Эх сурвалж: Байгаль цаг уурын өөрчлөгдөл бэлчээрийн мал аж ахуйд нөлөөлсөн нь.
“Ядуурлын судалгааны нэгж” UNDP, Санхүү эдийн засгийн яам / 2004 он /
2009 - 2010 оны зудаар 9.7 сая мал хорогдож 769000 хүн буюу нийт хүн
амын 28%-д сөрөг нөлөө үзүүлж, 527 тэрбум төгрөгийн хохирол учирсан
байна. Зудад нэрвэгдсэн өрхийн тоо, төрөл:
0
20
40
60
80
100
Нийт өрх Огт малгүй болсон өрх Малынхаа 50 -иас
дээш хувийг алдсан
өрх
97.5
8.7
32.7

19. Бэлчээрийн газар багасаж байгаа нь
106
108
110
112
114
116
118
120
122
124
1990 2014
Бэлчээрийн
хэмжээ. сая.га-
аар
122.2
112.7
1990-2014 онд бэлчээрээс 9.5 сая га газар өөр ангилалд шилжих
байдлаар бэлчээрийн хэмжээ жил бүр багасаж байна.

20. Доройтсон бэлчээр сэргэх
боломжтой юу?
Бэлчээрийн зохистой ашиглалтыг
нэвтрүүлж чадвал доройтсон бэлчээр сэргэх
боломжтой.
Бэлчээрийн зохистой ашиглалтыг
нэвтрүүлэх арга зам нь бэлчээр ашиглалтын
гэрээг хэрэгжүүлэх явдал юм.

21. Бэлчээрийн сэргэх чадавхийн ангилал
I: Лавлагаа (бага зэрэг өөрчлөгдсөн) төлөв байдал.
Бага зэргийн өөрчлөлт нь 1-3 ургалтын хугацаанд
сэргэнэ.
II: Маш богино хугацаанд (3-5 ургалтын хугацаанд)
сэргэнэ.
III: Сэргэх боломжтой , 5-10 жил шаардагдана.
Экосистемийн үйлчлэлүүд нэлээд алдагдсан.
IV: Унаган зүйл ургамлууд устаж, түрэгч ургамал нэмэгдэнэ.
Ус зүйн өөрчлөлтийн улмаас нөхөн сэргээлтийн арга хэмжээ
авахгүйгээр сэргэх боломж муу. 10-аас дээш жил
шаардлагатай.
V: Хөрсний алдагдал, давсжилт, элэгдэл эвдрэл хүчтэй
илэрсэн, унаган төлөвт нь оруулах боломжгүй. Цөлжсөн.

22. Доройтсон бэлчээрийн 90 хувь нь 10 хүртэл
жилийн хугацаанд сэргэх боломжтой
Сэргэн ургах чадавх, ангиллаар: I – 62 хувь, II – 25 хувь, III – 15 хувь, IV – 7 хувь

23. Бэлчээрийн даацыг сэргэх чадавхид
суурилж тооцох нь

26. ЦААШИД АВАХ ШААРДЛАГАТАЙ АРГА
ХЭМЖЭЭ
Ашиглалтыг
бэлчээрийн
боломжит даац,
сэргэх чадавхид
тохируулах
Малын тоог
бэлчээрийн
даацад нь
тохируулах
• Бэлчээр ашиглуулах гэрээг
төгөлдөржүүлэх
• МАА-н бүтээгдхүүнийг зах
зээлтэй холбох
• МАА-н бүтээгдхүүний
тооноос чанарыг хөхүйлэн
дэмжих

27.  Малын тоо толгойг хяналтгүй, эдийн засгийн эргэлтэд оруулалгүй өсгөх
ганц талыг барьсан хандлагын уршгаар бэлчээрээ талхлан доройтуулж, мал
сүргээ тэжээлийн ужиг хомсдолд оруулахад хүргэсэн явдал бэлчээрийг
нийтээр дундаа, өөриймсөг бус сэтгэлээр уулгалан ашиглаж ирсэн эдүгээгийн
тогтолцооны учруулсан хор уршиг малчдад өөрсдөд нь эргээд тусч буйг олон
баримтаар харлаа.
 Хэрэв энэ байдлаар цааш явбал нэн түрүүнд бэлчээр маань улам дордох
тул гарцаагүй нэгийг бодох цаг ирээд байна.
 Үүнээс гарах арга зам бол БЭЛЧЭЭР АШИГЛАЛТЫН ГЭРЭЭ юм.
 Бэлчээр ашиглалтын гэрээ бол бэлчээрийг өмчлөгч болох төр, бэлчээр
ашиглагч болох малчдын байгууллага (бэлчээр ашиглагчдын хэсэг, малчдын
бүлэг, нөхөрлөл)-ын хооронд зөвшилцөн тохиролцох үндсэн дээр:
◦ бэлчээр зохистой ашиглах, хамгаалах
◦ одоо бий болоод байгаа доройтол, талхлагдлыг бууруулах
◦ бэлчээрийн нөхөн сэргэх чадавхийг сайжруулах талаар хүлээх үүрэг
хариуцлага, эрх хэмжээг тодорхойлох, гэрээний хэрэгжилтийг дүгнэх асуудлыг
цогцоор тусгасан баримт бичиг мөн.

28. БЭЛЧЭЭР АШИГЛАЛТЫН ГЭРЭЭ
БАЙГУУЛАХ ҮНДЭСЛЭЛ
Хамгаалагч
байх гарцын
хувьд хууль,
журамд юу гэж
заасан байдаг
бол?
Бэлчээрээ буруу ашиглаж, талхалсан бол ашиглагч малчид л
“буруутай”, хариуцлага хүлээнэ гэж “Газрын тухай хууль”-д
заасан юм байна, үүнийг Монгол улсын иргэд бид дагаж
мөрдөхөөс аргагүй. Хамгаалья гэвэл ийм гэрээ хийж тал
талдаа хариуцлагатай, бэлчээрээ “эзэнтэй”, “хамгаалагчтай”
болгохыг хууль заагаад, амьдрал шаардаад байхад
санаачлахгүй явж ирсэн нь бидний алдаа юм.
Ашиглагчид нь
бэлчээрээ
хамгаалагч
байх гарц нь
юу байж болох
вэ?
“Бэлчээр ашиглагч нь өөрөө хамгаалагч байх” нь хамгийн зөв
зарчим юм.
Бэлчээрийг малчин биднээс өөр хэн ч ашигладаггүй, тэхлээр
малчид л бэлчээр хамгаалахад оройлж оролцож, тогтвортой
ажиллах ёстой нь гарцаагүй. Энэ д бидний хувьд нөгөө гарц
гэдэг нь байж таарах нь ...

29. .
ГЭРЭЭ БАЙГУУЛАХАД ЯМАР ЗАРЧИМ БАРИМТЛАХ ВЭ?
Гэрээ байгуулахтай холбогдуулан бэлчээр гэрээгээр
ашиглуулахад баримтлах зарчмуудыг юуны өмнө сайтар мэдэж
ойлгосон байх хэрэгтэй
 Газрын хуулийн дагуу гэрээг бэлчээр ашиглалтын хэсэг (БАХ), малчдын
бүлэг/нөхөрлөлтэй байгуулна. Малчид сайн дураар нэгдэж тодорхой тооны
өрхийг хамарсан нэгж байгуулахыг бэлчээр ашиглагчдын хэсэг, бүлэг,
нөхөрлөл (цаашид малчдын байгууллага гэх) гэж ойлгож болно. Энэ тухай
Иргэний хуулийн 195-199 дүгээр зүйлд тодорхой заасан болно.
 Малчдын байгууллагын тохиромжтой дундаж хэмжээ нь малчдын
бүлэг/нөхөрлөл 3-8 өрх, БАХ 20-35 өрх байна.
 Малчдын байгууллагын гишүүн бус эсэхээс үл хамааран бүх малчин өрхийг
“бэлчээр ашиглагч” мөн гэсэн үндэслэлээр гэрээ байгуулахад хамруулах. Учир
нь ямар ч малчны бэлчээрээ ашиглах эрхийг хасах эрх хэнд ч байхгүй юм.
 Ган, зуд зэрэг байгалийн гамшиг болоход харилцан орж гарах нь нээлттэй
байх, гэхдээ малаа оруулахдаа учиртай, бэлчээрийн даацыг нь тооцдог байх.
Ингэж гэмээн байгалийн гамшгийг хамтын хүчээр хохирол багатай даван
туулдаг, туурайн зудаас сэргийлдэг болох юм.

30.  Гэрээгээр ашиглах бэлчээрийн байршил, хил зааг нь бэлчээр
ашиглаж ирсэн уламжлал, нутаглалын одоогийн хэв маягт суурилсан
байх. Учир нь нэг хэсэг малчны бэлчээрийг тасалж аваад нөгөөд нь
өгнө гэвэл амьдралаас тасархай бүтэхгүй зүйл болно.
БЭЛЧЭЭР АШИГЛАЛТЫН ГЭРЭЭ БАЙГУУЛАХАД
ЯМАР ЗАРЧИМ БАРИМТЛАХ ВЭ?
 Отрын нөөц нутаг, ил задгай ус, хужир мараа зэрэг онцгой газрыг
сум, багийн мэдэлд авч үлдэх. Ингэж байж байгалийн бэрхшээл
болсон үед ашиглах нутаг, бэлчээрийн амралт сэлгээг сум, багаараа
зохицуулах боломжтой болох юм.
 Хөрш нутагладаг малчдын бэлчээр ашиглах эрхийг хүндэтгэх,
өөрийн эрхийг хүндэтгүүлэх, ингэж байж маргаан гарахгүй нэг мөр
шийддэг юм байна

31. .
БЭЛЧЭЭР АШИГЛАЛТЫН ГЭРЭЭ ЯАГААД
ХОЁР ШАТЛАЛТАЙ БАЙХ ВЭ?
 Гэрээг БАХ, бүлэг/нөхөрлөл гэсэн хоёр түвшинд хийж байгаа учир
хоёр шатлалтай гээд байгаа юм.
 “Ногоон алт” төслийн бүх 96 суманд БАХ байгуулагдаж,
гишүүнчлэл, хил заагаа тогтоон үйл ажиллагаа явуулж байгаа. БАХ нь
бэлчээрийн улирлын хуваарь тогтоох, улирлын нүүдэл, урт хөлийн
малын бэлчээрлэлтийг зохицуулах учиртай анхдагч шат юм.
 Сайн дурын үндсэн дээр БАХ-ийн дотор бүлэг/нөхөрлөлийг
бэлчээр ашиглалтын жижиг нэгж хэлбэрээр байгуулж болно. Ийм
нэгж нь бэлчээрийн даацыг зохицуулах, энэ үүднээс малын тоог
цөөлөх, чанаржуулах зорилт, үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх хоёрдогч
шат юм.
 БАХ, бүлэг/нөхөрлөл гэсэн хоёр байгууллагыг хамруулсан бэлчээр
ашиглалтын хоёр шатлалт гэрээ байгуулах үндэслэл ийм юм. Аль аль
нь байж байж бэлчээрийг зохистой ашиглаж, хамгаалах зорилтыг
хангана гэсэн үг.

32. ХОЁР ШАТЛАЛТ ГЭРЭЭ БАЙГУУЛСНААР:
 БАХ-ийн гэрээнд заагдсан улирал (гэрээг 4 улирлаар
байгуулсан бол 4 улиралдаа, 2 улирлаар байгуулсан бол тухайн 2
улиралдаа гэсэн үг)-д цаг агаарын хэвийн нөхцөлд гишүүн
өрхүүд гэрээт бэлчээрийнхээ хил заагийн дотор нутагладаг буюу
уг бэлчээрээс гарч нутагладаггүй байх
 “БАХ-ийн гишүүн бус өрх БАХ-ийн гэрээт бэлчээрт ордоггүй
байх” зарчмыг хангуулах замаар гэрээний хариуцлагыг тодорхой
болгож, “эзэнжүүлэх” юм.
 Бүлэг/нөхөрлөлийн гишүүн өрхийн тоо цөөн, ашиглах
бэлчээрийн хэмжээ харьцангуй бага тул:
o Бэлчээрт өөриймсөг хандах сэтгэлгээ хурдан төлөвших
o Бэлчээрийн даац хэтэрсэн бол малын тоог өсгөхгүй барих, аж
ахуйн эргэлтэд оруулан цөөлөх замаар малчдын байгууллагууд
гэрээгээр хүлээсэн үүргээ хэрэгжүүлэхэд илүү дөхөмтэй болох юм.

33. .
ХОЁР МАЛЧНЫ ХҮҮРНЭЛДЭХ НЬ:
Миний сонссон, ойлгосноор бол бэлчээр
ашиглалтын хоёр шатлалт гэрээг шууд
байгуулчихдаггүй юм байна. Ямар арга хэмжээ,
дараалал, алхам, зохион байгуулалт байдаг юм
бол, мэдсэнээ яриач, хө?
 Сумын ИТХ, багийн ИНХ, сум/багийн удирдлага, ЗДТГ-ын албан
тушаалтан болон БАХ, малчдын түвшинд өргөтгөсөн сурталчилгаа,
тайлбарлан таниулах арга хэмжээ их хэрэгтэй.
 Багийн хурал дээр малчдын ярихыг сонсвол бэлчээр өмчилнө,
эзэмшинэ, хувааж авах гэнэ, орж гарах газаргүй болно, нэг газар жил
тойрон суух юм уу гээд буруу ярьцгаадаг, төөрөгдсөн юм байна шүү дээ,
бид чинь !!!
 Бидний төлөөлөл болох СБАХ, БАХ-тэй малчид бид төдийгүй
сум/багийн удирдлагаас хамтран ажиллах хэрэгтэй юм байна.
 Гэрээ байгуулах арга хэмжээг эхлээд нэг БАХ, тухайн БАХ-ийн доторх
цөөн бүлэг/нөхөрлөл дээр загвар байдлаар чамбай турших, бодитой
үнэлгээ, мэдээлэл гаргах хэрэгтэй. Хэт хавтгайруулбал, эхнээсээ хөл
алдаж болзошгүй юм байна шүү.

34. БЭЛЧЭЭР АШИГЛАЛТЫН ГЭРЭЭ
ЯАЖ БАЙГУУЛАХ ВЭ?
Бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулах нь малчин
өрх, малчдын байгууллага болон сумын ИХТ,
ЗДТГ-ын идэвхтэй оролцоо, тодорхой алхам, дэс
дарааллын дагуу хэрэгжинэ.
.
БЭЛЧЭЭР АШИГЛАЛТЫН ГЭРЭЭГ ХОЁР
ШАТЛАЛТАЙ БАЙГУУЛАХ АЛХМУУД

35. Алхам 1: Бүлэг, нөхөрлөл байгуулах,
гишүүнчлэлээ тогтоох
Үйл ажиллагаа Гарах үр дүн
Хариуцах
эзэн
 Бүлэг/ нөхөрлөл (цаашид
бүлэг гэх)-ийг малчин өрхүүд
сайн дурын үндсэн дээр үүсгэн
байгуулна
 Нэг, эсвэл хэд хэдэн малчин
өрх эхлэн санаачлах, бусадтайгаа
зөвшилцөж тохиролцох
 Бүлэг тухай БАХ, СБАХ-т
мэдэгдэх
 Бүлэг байгуулахаар
санал нэгдсэн өрхийн
хэмжээнд хийсэн
зөвшилцөл, тохиролцоо
 БАХ, СБАХ зохих
мэдээлэл
хүлээн авсан
байх
Санаачлагч,
санаачлагчид
 Бүлэг үүсгэн байгуулах хурал
хийх
 Бүлгийн гишүүнчлэлийг
албан ёсоор тогтоох
Үүсгэн байгуулагчдын
хурлын тэмдэглэл
Санаачлагч,
санаачлагчид

36. Алхам 2: Бүх гишүүдийн хурал хийх
 Нийтлэг мөрдөгдөх дүрэм, ус,
бэлчээр ашиглах журам болон
дундын сангийн дүрмийг
хэлэлцэж батлах
 Ахлагч сонгох
 Нөхөрлөл байгуулах бол
гишүүд хамтран ажиллах гэрээ
байгуулах
• Бүлгийн дүрэм, ус,
бэлчээр ашиглах журам,
дундын сангийн
дүрмийг хэлэлцэж
батласан, ахлагч
сонгосон шийдвэр
• Нөхөрлөлийн гишүүд
хамтран ажиллах гэрээ*
• Үүсгэн
байгуулагчид
• Ахлагч
* Нөхөрлөл байгуулахад Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайдын 2010 оны А-250
дугаар тушаалын 1 дүгээр хавсралтаар батлагдсан “Байгалийн тодорхой төрлийн
баялгийг хариуцан хамгаалах, ашиглах, эзэмших иргэдийн нөхөрлөлийн баримтлах
журам”-ыг мөрдөнө
Үйл ажиллагаа Гарах үр дүн
Хариуцах
эзэн

37. Алхам 3: Гэрээгээр ашиглах бэлчээрийн хил
заагийг гар зургаар тоймлох
Бүлгийн гишүүд зөвшилцөн гэрээгээр
ашиглахаар бэлчээрийн байршил,
хил заагийг тоймлож, гар зураг
гаргах
Хил заагийн гар
зургийг хамтран
хийснийг баталгаа-
жуулж байлцсан
гишүүн бүр гарын
үсгээ зурсан эх хувь
Ахлагч,
гишүүд
Үйл ажиллагаа Гарах үр дүн
Хариуцах
эзэн
Зураг гаргахад гишүүд, ялангуяа
эмэгтэйчүүдийг заавал оролцуулах
Гарын үсгийн
баталгаа
Ахлагч

38. Алхам 4: Бэлчээрийн хил заагийг зөвшилцөх хөрш
(БАХ, бүлэг, өрх)-ийг тогтоох
Хил заагийг зөвшилцөх хөршийг
тогтоохдоо:
 Гэрээгээр ашиглах бэлчээрийн
хил заагийн гадуур 1км зайтай
давхар шугам татна.
 Нэг км-ийн зайд нутагладаг
(өвөлжөө, хаваржаа, байшин, худаг
нь 1 км-ийн зайд багтдаг) малчин
өрхийг нэг бүрчлэн тогтоох
• Бүлгийн гишүүдээс
зөвшилцсөн бэлчээрийн
хил заагийн гар зураг
• Бэлчээрийн хил заагийг
зөвшилцөхөөр тогтоосон
хөрш
Ахлагч,
гишүүд
Үйл ажиллагаа Гарах үр дүн Хариуцах эзэн

39. Алхам 5: Гэрээгээр ашиглах бэлчээрийн
хил заагийг хөрштэй зөвшилцөх
 Өрх нэг бүртэй бэлчээрийн
хил заагийг зөвшилцөх
 Зөвшилцлийн явцад
тогтоогдсон давхцал, бусад
шаардлагатай өөрчлөлтийг
зураг дээр нарийн сайн тэмдэглэх
• Гэрээгээр ашиглах
бэлчээрийн хил
заагийн талаар
хөрштэй хийсэн
зөвшилцөл
• Бэлчээрийн хил
заагийг өөрчлөх,
нэмэлт хийхээр
тэмдэглэсэн гар зураг
Ахлагч
Үйл ажиллагаа Гарах үр дүн
Хариуцах
эзэн

40. Алхам 6: Зөшилцлийн үр дүнг гар зурагт
тусгах, зөвшилцлийн баталгаа авах
 Хөрштэй зөвшилцсөний дагуу
гар зургийг хянах, зохих өөрчлөлт
хийх
 Хянан өөрчилсөн зургаа
зөвшилцөгч бүрт танилцуулах,
зөвшөөрсөн тухай зөвшилцлийн
баталгаа гарын үсгээр авах
• Хөрштэй хийсэн
зөвшилцлийн дагуу
хянасан гар зураг
• Хөршөөс гарын үсгээр
авсан зөвшилцлийн
баталгаа
Ахлагч,
гишүүд
 Зөвшилцлөөр тогтоосон хил
заагийн гар зургийг СБАХ-д
танилцуулах
СБАХ-д танилцуулсан,
зургийн эх хувь
Ахлагч
 Хил заагийг албан
ёсоор зураглалд
буулгах
GIS програмаар
бэлдсэн зургийн
албан ёсны эх
хувь
СБАХ/Газрын
даамал

41. Алхам 7: БИНХ-д хүсэлт гаргах
.
Үйл ажиллагаа Гарах үр дүн
Хариуцах
эзэн
 Бэлчээр гэрээгээр ашиглах
хүсэлтийг харьяа багийн ИНХ-д
бичгээр гаргах
 Хүсэлтэд зөвшилцлийн
баталгаа дагалдуулсан хил
заагийн зураг, бэлчээрийн
хэмжээ, даац, төлөв байдлын
холбогдох баримт бичгийг
хавсаргаж болно
БИНХ-аар
хэлэлцүүлэх хүсэлт, эх
хувиар
Ахлагч
Бүлгийн хүсэлтийг бүлгийн ахлагч
өөрийн биеэр багийн ИНХ-ын даргад
мэдүүлэх
Ахлагч

42. Алхам 8: Бүлгийн хүсэлтийг БИНХ-д
хэлэлцүүлэхэд бэлтгэх
Бэлчээр гэрээгээр ашиглах тухай
бүлгийн хүсэлттэй урьдчилан
танилцах
БИНХ-ын
дарга
Үйл ажиллагаа Гарах үр дүн
Хариуцах
эзэн
Бүлгийн хүсэлтийг БИНХ-д
хэлэлцүүлэх сонсголыг багийн
Засаг дарга (БЗД)-аар бэлтгүүлэх
БИНХ-д хэлэлцүүлэх
сонсгол
БИНХ-ын
дарга
СБАХ-той хамтран сонсгол
бэлтгэх, БИНХ-ын даргад
урьдчилан танилцуулах
БИНХ-д хэлэлцүүлэх
сонсгол
• БЗД
• СБАХ

43. Алхам 9: Бүлгийн хүсэлтийг БИНХ-аар хэлэлцэх,
шийдвэрийг сумын Засаг даргад
хүргүүлэх.
Үйл ажиллагаа Гарах үр дүн
Хариуцах
эзэн
БЗД-ын сонсголыг хэлэлцүүлэх эсэх
талаар холбогдох албан тушаалтан
(БЗД, СБАХ)-д мэдэгдэх
БИНХ-ын
дарга
Бэлчээр гэрээгээр ашиглах
бүлгийн хүсэлтийн тухай
сонсголыг БИНХ-д хэлэлцүүлэх
(СБАХ, бүлгийн ахлагч байлцана)
БЗД
Бүлгийн хүсэлтийг хэлэлцсэн
тухай шийдвэр гаргах
• БИНХ-ын тэмдэглэл
• БИНХ-ын тогтоол
БИНХ-ын
дарга
Бүлгийн хүсэлтийг хэлэлцсэн
тухай шийдвэр гаргах
• БИНХ-ын тэмдэглэл
• БИНХ-ын тогтоол
БИНХ-ын
дарга

44. Алхам 10: Бүлгийн хүсэлт, БИНХ-ын шийдвэрийг
хянах, Засаг даргын захирамж гаргах
Үйл ажиллагаа Гарах үр дүн
Хариуцах
эзэн
Бүлгийн хүсэлт, БИНХ-ын шийдвэрийг
хянуулахаар ЗДТГ-ын даргад
шилжүүлэх
Газрын даамал,
БОХУБ, МЭҮТ-ийн
мэргэжилтэн давхар
хянах
ЗДТГ-ын дарга
 Холбогдох баримт бичгийг хянах, уг
асуудлыг шийдвэрлэх болон холбогдох
бусад арга хэмжээний санал, Засаг
даргын захирамжийн төсөл
боловсруулах
 Төслийг СБАХ-д танилцуулж санал
авах
• Бүлгийн хүсэлт,
БИНХ-ын шийдвэр
хянагдах
• СБАХ-ны санал
• ЗДТГ-ын
дарга
• Газрын
даамал
Газрын даамлын боловсруулсан арга
хэмжээний санал, төслийг хянуулахаар
ЗДТГ-ын даргад хүргүүлэх
Захирамжийн төсөл
ЗДТГ-ын
дарга
Захирамжийн төслийг Засаг даргад
танилцуулах, захирамж гаргах
Захирамж

45. Алхам 11: Бэлчээр ашиглалтын хоёр
шатлалт гэрээ байгуулах
Үйл ажиллагаа Гарах үр дүн Хариуцах эзэн
Засаг даргын захирамжийг бүлэг, баг,
СБАХ-т хүргүүлж танилцуулах
Хуулбарыг хүргүүлэх ЗДТГ-ын дарга
Сумын Засаг даргын захирамжийн
холбогдох заалтыг тусган бэлчээр
ашиглалтын хоёр шатлалт гэрээний
загвар боловсруулах
Гэрээний
загвар
• Газрын даамал
• МЭҮТ-ийн
мэргэжилтэн
Гэрээний загварыг эцэслэн хянах, Засаг
даргад танилцуулах
Гэрээний албан ёсны
эх хувь
ЗДТГ-ын дарга
Бэлчээр
ашиглалтын
хоёр шатлалт
гэрээ байгуулах
Өмчлөгч ба ашиглагчдын төлөөлөл
(БАХ-ийн ба бүлгийн ахлагч,
түүнчлэн гэрээнд нэгдсэн бүх
малчин өрхийн тэргүүн, эзэгтэй
нар) гарын үсэг зурж
баталгаажуулах
• Сумын Засаг дарга
• БАХ, бүлгийн ахлагч,
гишүүд
• Гэрээнд
нэгдсэн бусад
малчид

46. Бэлчээр ашиглалтын гэрээг хэрэгжүүлснээр бэлчээрийн
төлөв байдал сайжирч, МАА-н эрсдэл бууран малчдын
орлого тогтвортой өсөх замд орно.
МАЛЧДЫН БҮЛГИЙН ГАРААНЫ НӨХЦӨЛ
 Өрхийн тоо 5
 Малын тоо, хонинд шилжүүлснээр 3067
 Адуу 108
 Үхэр 123
 Тэмээ 13
 Хонь 835
 Ямаа 792
 Бэлчээрийн талбай, га 3900
 Бэлчээрийн га-ийн жилийн дундаж ургац, цн 2.8
 Бэлчээрийн даац, хонинд шилжүүлснээр 1950
 Бэлчээрийн даацын хэтрэлт, % 160.8
 Бүлгийн жилийн орлого, сая төгрөг 78.0
 Нэг өрхийн дундаж орлого, сая төгрөг 15.6
Үүнийг малчдын бүлгийн жишээн дээр тайлбарлая:

47. Мал аж ахуйн хөгжлийн хоёр зам
Бэлчээрээ нийтээр гэрээгүй ашиглах зам:
Бэлчээрээ гэрээгээр ашиглах зам:
Малын
тоогоо
өсгөх
Орлого
бага
нэмэгдэх
Бэлчээрий
н ачаалал
нэмэгдэх
Бэлчээрийн
төлөв
байдал
муудах
Эрсдэл,
савлагаатай, үр
ашиг багатай
мал аж ахуй
Малын тоогоо
даацад нь
тохируулах
Орлого
хурдтай
нэмэгдэ
х
Бэлчээрийн
ачаалал
буурах
Бэлчээрийн
төлөв
байдал
сайжрах
Эрсдэлгүй,
өндөр үр
ашигтай мал
аж ахуй

48. 5 жилийн дараа ...
Суурь
нөхцөл
Бэлчээрээ нийтээр
гэрээгүй ашиглах
замыг сонговол
Бэлчээрээ гэрээгээр
ашиглах замыг
сонговол
Өрхийн тоо 5 5 5
Малын тоо,
бодит толгойгоор
3067 4308 2135
Малын тоо,
хонин толгойгоор
3135 4107 2354
60.8Бэлчээрийн даацын
хэтрэлт, %
110.6 20,7
Бүлгийн жилийн
орлого, сая төгрөг
78.0 90.0 122,2
Нэг өрхийн дундаж
орлого, сая төгрөг
15.6 18.0 24,4

49. Мал аж ахуйн хөгжлийн замын сонголт
15.0
17.0
19.0
21.0
23.0
25.0
120.0140.0160.0180.0200.0220.0
Өрхийнорлого,саятөгрөг
Бэлчээрийн даац хэтрэлтийн хувь
Одоогийнбайдал
МАА-н тогтвортой хөгжил өөдМАА-н тогтворгүй хөгжил рүү

50. Хөгжлийн хоёр замын алийг сонгохоос
МАА, малчны ирээдүй хамаарах болоод
байна

51. “Буруу замаар будаа тээвэл, буцахдаа шороо
тээнэ” гэдгийг санаж сонголтоо зөв хийх юм
шүү !!!
Гэрээ хийж бэлчээр мал
хоёроо бодох минь яав аа,
аль ч үгүй хоцрох нь....
Бэлчээр ашиглалтын гэрээ чинь
мал, бэлчээр хоёроос орлого,
ашиг олох гарц мөн юм байна