Arquitectura barroca

Arquitectura
Barroca
Fernando Casas y Novoa
Fachada do Obradoiro da
Catedral de Santiago (1749)

Características do Barroco
Cronoloxía e características
• O Barroco tivo a súa orixe en Italia a finais do século XVI,
alcanza a súa plenitude no século XVII e estenderase ata
principios do XVIII.
• O termo barroco foi acuñado, a finais do XVIII e principios do
XIX, con sentido despectivo, designando aquelo estraño,
extravagante, contrario ás normas clásicas. A palabra parece
provir do termo portugués “barrueco” co que se designaban as
perlas con forma irregular.
• Os críticos consideraban que o “bo gusto” está na arte
clásica. Naquela que se adapta ás regras estéticas da
arquitectura antiga procedente de Grecia e Roma.
• Non foi só un movemento artístico, senón que abrangueu
moitos ámbitos da vida e da cultura (música, literatura,
teatro...)

Procede da
palabra
portuguesa
barrueco
(perlas
deformes)
Arte
desproporcionado,
caprichoso,
truculento
Distorsión dos valores
Clásicos:
a) Movemento das formas.
b) Expresión dos sentimentos.
c) Desequilibrio.

Valores clásicos Valores barrocos
O Barroco nace como oposición ao Renacemento
Equilibrio Inestabilidade
Serenidade Movemento
Formas pechadas Formas abertas
Idealización Realismo expresivo
Moderación Esaxeración
Contexto
Concilio de Trento: o barroco
como propaganda da
Contrarreforma
Absolutismo: o barroco
como propaganda do
poder da monarquía
Roma capital da arte

Unha nova estética: resumo
• Fronte ao racionalismo e clasicismo (equilibrio e simetría) renacentistas,
o Barroco propón novos valores estéticos anticlásicos:
• Movemento e complexidade (utilización de liñas curvas, cóncavas e
convexas). Ruptura de frontóns e arcos.
• Composicións: óvalo fronte a círculo, diagonais e espirais fronte ao
ortógono.
• As plantas cúrvanse fuxindo da estabilidade e do orde.
• Multiplicación de planos.
• Desproporción e desequilibrio.
• Predominio da luz e a cor, máis que o debuxo.
• Contraste brusco entre a luz e sombra (tenebrismo). As contrastes de
cores, de texturas, contornas difusas que non delimitan as figuras.
• Realismo nas representacións fronte o idealismo renacentista.
Preténdese exaltar sentimentos e emocionar ou sorprender ao
espectador.
• Gusto polo escénico e simbólico. Moitas veces, a obra de arte
preséntase como un decorado teatral que pretende introducir ao
observador no mundo de sentimentos e das sensacións.

Unha nova estética: resumo
• Non é unha arte que se dirixe ao espectador
para facer un discurso intelectual (racional),
senón que intenta conmover, apelar aos
sentidos, o que leva á teatralidade, aos xestos
grandilocuentes, lonxe da serenidade
renacentista, expoñendo a obra cun forte
sentido escenográfico.
• O ser humano, fronte o idealismo renacentista
representase con realismo, mesmo cheo de
vicios, feo e desagradable (dramático).

Escena: o anxo fere a
santa Teresa coa frecha
do amor divino
A familia que encarga a
capela observa a escena
desde unha tribuna
Bernini: Éxtase de Santa Tereixa, 1652.
É o exemplo máis claro de escenografía
Barroca, realizado na capela lateral da igrexa
De Santa Mª da Vitoria (Roma)

Contexto histórico e cultural
• Como se sinalou anteriormente este estilo que nace en Italia e
fundamentalmente en Roma, esténdese ao resto de Europa e mesmo
América
• En cada país ten matices particulares.
• A crise da relixión, que xa se puxera de manifesto no manierismo,
no sentido da imposibilidade de conxugar o mundo pagán e o cristián,
e a división da Igrexa cristiá entre católicos e reformistas, desemboca
no Concilio de Trento (1567).
• De Trento sae unha nova igrexa, a igrexa triunfante, que rexeita todo
acercamento á postura dos reformados e reafírmase nas doutrinas que
estes negaban (existencia de santos, valor da Eucaristía, o papel da
Virxe, o valor da confesión e outros sacramentos...).
• A nova Igrexa utiliza a arte como medio de propaganda, dando
estritas normas para a representación dos temas relixiosos (xa está
presente na Igrexa de Il Gesú de Vignola (ver manierismo).

Arte de propaganda relixiosa católica
• A Igrexa católica, tras o Concilio de Trento,
encontrou nos artistas barrocos eficaces
propagandistas do novo espírito da
Contrarreforma.
• A representación de milagres, éxtases místicos,
martirios... Debían suscitar a fe e a piedade dos
fieis.
• As igrexas, fastosas na súa decoración,
representaban a antesala do ceo.
• Todo o divino se rodeaba de grandeza e
esplendor.

Praza de San Pedro do Vaticano.
Bernini. Simboliza o abrazo
da Igrexa aos seus fieis

A Igrexa do Gesù de Roma,
iniciada en 1568, foi un
modelo de igrexa para
os arquitectos barrocos
dos países católicos

Arte ao servizo do poder das monarquías absolutas
• O Barroco tamén é a época das monarquías
absolutas.
• Os pintores e escultores representaron a
magnificencia dos monarcas absolutos (Francia,
Italia, España...).
• Os arquitectos deseñaron suntuosas mansións
que eran o reflexo do poder real.
• Os edificios rodeábanse de verdadeiros
escenarios constituídos por xardíns, prazas,
escalinatas e fontes.

Palacio de Versalles
(2ª m XVII)

a) Nome: Palacio de Versalles
b) Autor: Louis Le Vau (1612-1670),
André Le Nôtre (1613-1700), Mansart (1646-1708)
a) Cronoloxía: 1661-1708
b) Tipoloxía: palacio
c) Material: pedra, mármore e espellos
d) Estilo: Barroco
e) Localidade: Versalles
Residencia Real Residencia dos PríncipesDependencias ministeriais

Comentario:
•Descrición formal: consta de dúas fachadas: a principal, orientada ao
centro da cidade, e unha traseira, que se abre aos xardíns. Fachada de
máis de 600 m de longo. Estrutura: tres niveis en altura: basamento,
corpo principal, que se caracteriza pola repetición de pilastras e
columnas xónicas de orde colosal que enmarcan grandes ventás; e o
ático, coroado por trofeos.
•Seguindo o modelo francés, o interior articúlase ao redor dunha
escaleira no corpo central do palacio, lugar onde se achan as
habitacións do rei e da raíña. Neste corpo destaca a célebre galería dos
espellos, un espazo rectangular de 75 m de longo, decorado con
pinturas e lámpadas de cristal, no que se contrapoñen as grandes
ventás que dan ao xardín cos enormes espellos que reflicten a luz solar
e a das velas.
•O resto do edificio é unha serie de salóns dispostos en fila e
profusamente decorados. A á esquerda destinábase a residencia de
príncipes e nobres, e a á dereita, ás oficinas dos ministerios. Unida a
este corpo destaca a capela real construída por Mansart, un dos
exemplos máis destacados do barroco tardío.
•Contorna e integración urbanística: todo unitario (edificio e xardíns
(deseñados por Le Nôtre).
•Función, contido e significado: exaltación da monarquía absoluta.
Centro universal do poder, carácter divino, identificábase co rei Sol.
•Modelo e influencias: creouse por mor da ampliación dun antigo
palacio do rei Luís XIII, e converteuse non só nun novo modelo
urbanístico e arquitectónico, senón tamén no máximo representante do
Grand Siècle francés.
•Modelo de todos os palacios europeos. En España o Palacio de Oriente
de Madrid e palacio de Aranjuez.

Palacio de Versalles Parterre
deseñados por Le Nôtre (2ª m XVII)

Palacio de Versalles
(2ª m XVII). Galería
dos Espellos

Palacio de Würzburg
(1ª m XVIII).
Neumann (escaleira)
e Tiepolo (pintura ao
fresco)

Velázquez.
Felipe III a
cabalo. 1636
O cabalo rampante.
Símbolo da marca
Ferrari

Europa reformista e burguesa
• Na Europa reformista e burguesa da Europa
do norte como Países Baixos e Alemaña, a
estética e os temas foron moi diferentes.
• A burguesía comerciante afianzara o seu poder
económico e encargaba obras de arte
desempeñando un papel importante no
mecenazgo.
• Os clientes burgueses pedían obras máis
intimistas, que reflectían a vida cotiá (retratos,
temas domésticos, flores...) pintura de cabalete
de pequeno formato (máis adecuadas para as
vivendas burguesas).

Jan Steen.
Adolf Croeser
e a súa filla
Catharina.
1655

Contextualización: conclusións
• Podemos concluír:
• Fronte ao ideal renacentista, único, inmutable, válido para todos,
pásase a idea de que hai varios camiños diferentes, o que acaba coa
unidade do clasicismo, aparecendo grande variedade de escolas.
• En liñas xerais distinguiremos dúas grandes tendencias:
• O barroco católico e cortesán, sensual, monumental, grandilocuente,
decorativo e propagandístico, en toda a Europa Católica, onde
predominan as monarquías absolutas (España, Italia, Francia).
• O barroco máis clásico e estrito, de temas sobrios e formas
rigorosas, na Europa protestante, onde hai unha burguesía comercial
máis poderosa e onde a monarquía absoluta ten escaso
desenvolvemento (Inglaterra e Holanda)
• Dende na primeira metade do XVIII a caducidade dos valores do
barroco fai que apareza o Rococó, caracterizado por un recargamento
decorativo nos interiores cun gusto máis adecuado ao mundo burgués.

A arquitectura barroca
• Interese por dotar ao edificio de movemento.
• Os cornixamentos curváronse (cóncavo-convexo)
• Os frontóns partíronse creando curvas, contracurvas e
espirais.
• A planta do edificio tamén incorpora formas elípticas ou
ovais.
• Este dinamismo efectuouse mediante efectos de luz e
sombra, nunha exuberancia decorativa, os muros e as
columnas (columna salomónica).
• Elevación impresionante das cúpulas.
• Os grandes arquitectos son Bernini e Borromini
converteron Roma na capital do Barroco, deseñando
igrexas, prazas e fontes que transformaron a cidade.
• En París e outras capitais europeas construíronse enormes
palacios e mansións, como Versalles (Le Vau, Mansart e
Le Nôtre)

O modelo de igrexa
barroca presenta unha
nave única, cúpula sobre o
cruceiro e as naves laterais
convertidas en capelas
separadas.
Na fachada proliferan as
liñas curvas para dar
sensación de movemento

Interior da Igrexa do Gesù de Roma
Modelo para outros arquitectos dos países
católicos. (2ª m. XVI
Dourados
Bóvedas
con fresco
Mármores

Italia
• Cronoloxicamente o primeiro gran arquitecto do
barroco e Carlo Maderno. A súa obra principal é a
conclusión da Basílica de San Pedro
transformando a estrutura de Bramante e de Miguel
Anxo de planta central en lonxitudinal. (ver
presentación da arquitectura renacentista).
• Tamén construíu a fachada de desenvolvemento
horizontal onde empregou a orde xigante, ventás
rectilíneas e curvilíneas e un frontón central que
remata cun ático coroado por estatuas.
• Pero a historia da arquitectura barroca romana está
marcada pola obra e pola rivalidade dos dous
grandes arquitectos do momento: Bernini e
Borromini.

Italia
• Lorenzo Bernini. Practicou todas as disciplinas artísticas. O
seu estilo é de raíz renacentista o que lle permite recibir os
grandes encargos dos papas á hora de construír unha Roma
triunfal fronte a Borromini que é considerado moito transgresor
e innovador.
• Entre as súas obras máis importantes temos O Baldaquino de
San Pedro, situado no cruceiro da igrexa baixo a gran cúpula
de Miguel Anxo. É unha xigantesca estrutura feita totalmente de
bronce, unha espléndida fusión entre arquitectura e escultura. É
un gran dosel de bronce sostido por catro columnas
salomónicas (logo serán frecuentísimas no barroco). Estas
columnas sosteñen a teitume, feita dun modo pouco tradicional,
tratado coma un tapiz, decorado con abellas, símbolo da familia
dos Barberini, á que pertencía o papa Urbano. O baldaquino,
pola dinámica estrutura transparente e as xigantescas
dimensións, deixa libre a visión do estático ambiente
arquitectónico. Tamén a cor escura do bronce crea un atractivo
contraste co branco dos piares que sosteñen a cúpula. (ver
máis adiante)

Italia
• A praza de San Pedro do Vaticano. En 1656 o Papa Alexandre
VII encargou a Bernini a construción da praza (comentario máis
adiante)
• Cada columnata está constituída por catro ringleiras de
xigantescas columnas toscanas(capitel dórico, fuste liso e basa)
aínda que a multiplicidade de puntos de vista crea unha
sensación de verdadeiro bosque de columnas. Sobre as
columnas corre un entaboamento coa típica balaustrada barroca
coroada con enormes estatuas que representan aos grandes
papas, apóstolos, profetas, santos e patriarcas que reciben aos
cristiáns que acoden ao Vaticano. Con obxecto de harmonizar a
columnata coa fachada construída por Maderno engadíuselle a
esta un corpo superior rematado tamén con balaustrada e
estatuas. (Bernini quería corrixir a desproporción da fachada de
Maderno, demasiado ancha con respecto á súa altura)
• Igrexa de San Andrés do Quirinal. Esta igrexa, inspirada no
Panteón romano, ten unha planta ovalada, marcada por un
pórtico semicircular na fachada.

Italia
• Francesco Borromini. Nun principio é colaborador de Bernini para
despois pasar a ser seu rival e adversario cunha obra totalmente
contraposta. O seu estilo arquitectónica baséase na fantasía, no
dramático e na expresión arquitectónica do movemento. Inventa
elementos novos e formas novidosas. As súas edificacións, de
complexas plantas xeométricas, son de pequeno tamaño e materiais
modestos xa que están ao servizo de ordes relixiosas con poucos
recursos ao contrario que Bernini.
• Entre as súas obras destaca San Carlos das catro fontes (San Carlo
alle Quattro Fontane ou San Carlino). Trátase dun pequeno mosteiro
para os Trinitarios Descalzos. Borromini atopouse cunha serie de
dificultades á hora de planificalo proxecto, debido ás escasas
dimensións e á forma irregular do solar onde había que construír.
(comentario máis adiante)
• Outras obras que habería que destacar serían San Ivo della
Sapienza con planta en forma mixtilínea que alterna liñas rectas con
formas cóncavas e convexas. Formas que tamén combina na cúpula.

Fachada, planta e cúpula.
San Andrés do Quirinal
Bernini. (1658-1676)

Borromini
San Ivo’alla Sapienza
(1643-1662)

San Pedro do Vaticano
Contextualización. Os proxectos previos á cúpula

Carlo Maderno. Será o encargado de rematar as
obras xa na transición do Manierismo ao Barroco
que remata en 1612:
-Alonga o brazo occidental (engade tres
tramos con capelas laterais), dando lugar a
unha planta de cruz latina, eliminando a
visualización monumental que se
pretendera para a cúpula desde o exterior.
-Realiza a fachada, empregando a orde
xigante, rematada por un robusto ático.
Comentario: fachada

Proxecto de Carlo Maderno

Fachada e columnata de San
Pedro do Vaticano.
Carlo Maderno (1612) e Bernini. (1656-1667)

a) Nome: fachada da basílica de San Pedro
b) Autor: Carlo Maderno
c) Cronoloxía: 1607-1612
d) Tipoloxía: fachada basílica
e) Material: pedra e mármore
f) Estilo: Barroco
g) Localidade: Vaticano

Comentario:
•Contextualización: tocar aspectos: como nace o Barroco, cal foi o estilo anterior e
como se reacciona, cronoloxía, nos países católicos un arte ao servizo da
contrarreforma (mención ao concilio de Trento), importancia de Roma como
centro do catolicismo e do poder dos Papas, a basílica do Vaticano unha obra sen
rematar...
•Análise: comezaba o século XVII e a basílica de San Pedro do Vaticano continuaba
inconclusa despois de se rematar a cúpula segundo planificicación de Miguel Anxo.
Paulo III convoca un concurso de proxectos para por fin á construción, impoñendo a
obrigación de prolongar as naves para converter a planta de cruz grega de
Miguel Anxo en planta de cruz latina. As razóns desta transformación eran
fundamentalmente dúas, por unha parte o espírito contrarreformista que reclamaba
naves procesionais con grande capacidade para acoller os fieis, e pola outra parte o
desexo de ocupar fisicamente todo o espazo da antiga basílica de Constantino.
•Foi elixido o proxecto de Carlo Maderno así que a el lle correspondeu a ingrata labor
de transgredir a concepción estética renacentista pois agora a grandiosa cúpula
quedaba relegada a un plano posterior deixando de ser o centro da construción.
Ademais de prolongar as naves, o proxecto supoñía engadir un nártex sobre o
que se configura a fachada principal a modo de pórtico.
Pese que deste xeito a cúpula xa non era a síntese plástica das masas
arquitectónicas, certo que a enorme anchura da nave central mantén unha certa
sensación de centralidade no interior pero non no exterior a visión quedou totalmente
trastocada. En calquera caso Maderno tentou ser o máis respectuoso posible co plan
miguelanxelesco o que se ve especialmente na estrutura da fachada levantada
sobre un basamento con escalinatas.
Deseñou unha fachada monumental de desenvolvemento horizontal, inicialmente
con dous campanarios laterais enmarcando a cúpula e que non chegaron a
realizarse.

Comentario: (continuación)
En altura podemos diferenciar dous niveis e tres corpos en anchura, central
e laterais.
O nivel inferior que abarca dous pisos, presenta pilastras nos corpos laterais e
semicolumnas no central, sempre con capiteis corintios e sempre de orde
xigante e sen función tectónica. Para dinamizar o muro xoga coa combinación
de entrantes e saíntes, de nichos e vanos, e nestes introduce alternancias
entre frontóns curvos e frontóns triangulares. A zona central que se
corresponde coa nave principal interior, ven xerarquizada por medio do
incremento do volume dos soportes -de pilastras a semicolumnas- e polo ritmo
diferencial dos intercolumnios. O eixe central onde se encontra o balcón desde o
que o papa imparte a súa bendición, ven coroado por un pequeno frontón
triangular
O nivel superior, un ático, moi reducido na súa altura para non tapar a visión da
cúpula, divídese por medio de pilastras, nos espazos así organizados alternan
vanos cadrados e rectangulares, estes rematados en frontóns. Culmina no alto
unha balaustrada e estatuas que representan a Cristo e ós apóstolos. Todo este
ático semella ter como función ser o basamento da cúpula.
Para compensar a reducida altura desta monumental fachada, engadiu un pano
mural a cada lado o que dá maior anchura, e para compensar os volumes abriu
grandes vanos en arcos de medio punto o que diminúe a sensación de masa.
Estes dous corpos adiántanse sobre a liña de fachada e de xeito moi barroco non
se corresponden co interior.
En conxunto a fachada realizada por Maderno responde a un modelo de beleza
aparentemente simple e clasicista, pero é xa barroca en tanto rompe o ritmo
continuo ou en tanto carece de concordancia real coa ordenación do interior.
Modelo: tomou como modelo, aínda que o modificou, a proposta de Miguel Anxo.
Esteticamente o orde xigante das pilastras e semicolumnas da fachada e algo
que xa estaba presente neste último autor. Influencia: moitas fachadas
de edificios (igrexas e palacios do barroco).

Detalle da fachada da basílica de San Pedro
Carlo Maderno (1612)

Detalle posterior.
Estatuas que presiden
a fachada de San Pedro
Carlo Maderno (1612)

Columnata de San
Pedro do Vaticano.
Bernini. (1656-1667)
a) Nome: columnata e praza de San Pedro
b) Autor: Bernini
d) Tipoloxía: praza.
e) Material: mármore travertino
f) Estilo: Barroco

Comentario:
•Contextualización: a mesma que o comentario anterior.
•Descrición formal: Bernini plantéxase a necesidade de construír un
pórtico que conecte a basílica coa cidade. As cidades barrocas
caracterizábanse por estar moi poboadas e ter pouco espazo, pero o
arquitecto atópase cun gran espazo libre, marcado pola fachada da
basílica e o o obelisco levantado por Sixto V.
•Estrutura o conxunto en dous espazos: un de forma trapezoidal,
denominado piazza retta, e outro elíptico, coñecido como piazza
obliqua.
•Na piazza obliqua (Oval). Bernini creou unha columnata de orde
dórica disposta en catro fileiras cunha maior separación no centro e
presidida nos seus extremos por dous frontóns triangulares de orde
clásica.
•Para conectar a columnata e a igrexa proxectouse unha segunda praza
a piazza retta que vai diminuíndo en altura a medida que se achega á
fachada proxectada por Carlo Maderno. Esta oculta a cúpula de Miguel
Anxo restándolle frontalmente importancia.
•A elección da forma elíptica da primeira praza estivo condicionada
porque un elemento cadrado non tiña os requisitos necesarios para
reunir ao pobo nas eleccións e cerimonias papais. Habería moitos
puntos mortos.
•Un pórtico circular tiña o inconveniente de incluir a fachada como un
segmento da propia circunferencia.
•A elipse era a solución ideal, xa que cumpría os requisitos de albergar
con multitude de visións aos peregrinos e deixaba en lugar secundario a
fachada de Maderna ao potenciar a cúpula.
•O obelisco central (25,5 m), xa fóra introducido por Sixto V en 1585
(fóra traído de Heliópole por Calígula e colocado na espina do circo de
Nerón (con inscripción a Tiberio e a Augusto).

Comentario(continuación):
•A praza ten dous grandes brazos (columnata anteriormente
comentada). O terceiro brazo proxectado que pechaba a praza
non chegou a realizarse. A construción das rúas que unen a
praza coa cidade vai supoñer unha nova ordenación
urbanística, pero ata 1937 non se realizará o eixe monumental
ata o castelo, unindo desta forma as dúas rúas do Borgo.
•Na praza destacan igualmente as dúas fontes (una de
Maderno (1613) e outra de Bernini (1675).
•Contorna e integración urbanística: ambas as dúas prazas
crean un espazo que permite aos fieis ver ao Papa cando dá a
bendición.
•A creación en 1929, da Vía della Conciliazione permite
visualizar a praza coa basílica de San Pedro ao fondo, coroada
pola gran cúpula.
•Función, contido e significado: a horizontalidade da fachada
restaba protagonismo ao conxunto basilical. Para salientala
suxeríuselle a Bernini a construción dunha praza coa finalidade
de resolver a pouca altura da fachada e de acoller o maior
número posible de fieis.
•O corredor central do bosque de columnas serve como
acubillo. A escenografía propia do barroco pretendía provocar
emoción nos fieis.

Columnata de San
Pedro do Vaticano.
Bernini. (1656-1667)

Fachada e columnata de San
Pedro do Vaticano.
Carlo Maderno e Bernini. (1656-1667)

Imaxe de San Pedro principios do XX

Imaxe de San Pedro
principios do XX

Proxecto de apertura da Vía della Conciliazione 1929

Imaxe actual da Vía della Conciliazione
ao fondo a basílica de San Pedro

Imaxe actual da Praza de San Pedro
e Vía della Conciliazione

O outro San Pedro africano
Basílica de Nosa Señora da Paza
(Yamoussoukro-Costa de Marfil)
1986-1989. Pierre Fakhoury

• 25 anos do Vaticano africano
• Artigo de Santiago Ruíz-Cabrera (2015)
• https://www.wiriko.org/wiriko/25-anos-del-vaticano-africano/
• A neblina peitea dende ben temperá a capital administrativa de Costa de
Marfil, no centro do país. Unha cidade, Yamoussoukro, que se inventa cada
día, imaxínase e búscase. Faino entre grandes avenidas de cemento no
medio da nada. Entre unha expansión de rúas pavimentadas. Entre
encrucilladas perfectamente delimitadas e alumeadas. É o despropósito dun
proxecto urbanístico que non funcionou. Que busca un consolo amagado
mentres esperta cada día rodeado de mercancía ambulante, de teas
africanas importadas desde Holanda, de cocos, acheké, peixe afumado,
plátano frito, cacerolas de latón e barreños de plásticos made in China. Un
espellismo de urbe que engulle a unha poboación que se mantén na miseria
cunha economía de subsistencia.
• O que foi o pai da independencia de Costa de Marfil, Félix Houphouët-Boigny
(1905-1993), soñaba con crear unha bulliciosa capital na rexión que o viu
nacer, pero a súa visión de Yamoussoukro nunca chegou a bo término. O
último censo de 2006 fixaba unha poboación de 200.000 habitantes aínda
que as previsións eran chegar polo menos aos 500.000. E parte da herdanza
de Houphouët-Boigny foi a construción da Basílica da nosa Señora da Paz,
unha réplica case exacta da Basílica de San Pedro na Cidade do Vaticano, e
que lle levou a obter o título da Igrexa máis grande da terra. Este Vaticano
africano, ou basílica da selva, foi encargada a Patrick Hauthuille e a Pierre
Fakhoury, nacido en Costa de Marfil en 1943 e de pais libaneses.

• A polémica desta mega construción procedeu por diferentes motivos: por
unha banda, o propio prelado romano viu como unha ofensa, non na
edificación en si, senón que o proxecto fose máis alto que o Vaticano. O por
entón papa Xoán Paulo II pediu aos arquitectos que a cúpula central fose
máis baixa. E así foi. A cúpula da Basílica da nosa Señora da Paz edificouse
con esta premisa. A cambio, e nun golpe de ego e nacionalismo, rematouse
cunha cruz de ouro enorme, obtendo outro título máis: o da igrexa máis alta
da cristiandade con 158 metros de altura.
•
Doutra banda, o mesmo papa pediu nun acto no que tratou de limpar a súa
propia conciencia, que a endeusada construción tivese, ademais dun
compoñente espiritual, un sentido máis social. Meu dito meu feito. Nesta vila
planificouse a construción dunha universidade católica e dun hospital que
forma parte do Vaticano en virtude dun acordo asinado o 20 de maio de 1992
entre a Santa Sé e Costa Marfil. O hospital San José Moscati foi inaugurado
en decembro de 2014 e inclúe 250 camas con instalacións técnicas
modernas e todos os servizos necesarios. Ante a inmensidade, a
incomprensión. En abril de 2015 as portas deste centro médico seguían
pechadas ao público.
• Baixo toda esta embriagadez para os sentidos cabo subliñar que en Costa de
Marfil a poboación cristiá está comprendida só entre un 20-30%. Unha cifra
que cuestiona a afirmación que fixese Houphouët-Boigny: Esta obra é un
contrato con Deus? ou, máis ben, consigo mesmo.

• Cando descendes do autobús, o eco da soidade golpéache sen parar. O
visitante é recibido por xardíns simétricos de estilo francés inspirados en
Versalles e vaise penetrando por unha entrada dun quilometro de longo. Todo
de mármore procedente de Italia, Portugal e España. Ao final deste carreiro
nobre e frio, dous columnatas enormes (128 columnas de 21 metros de altura)
acollen aos escasos peregrinos que se achegan. Noutras circunstancias, os
arrededores poderían atraer a vendedores locais para que fixesen o seu
particular mercado de imaxes, crucifixos, rosarios e biblias. Pero o marketing,
neste lugar, tamén está de retiro.
• No interior da basílica (a capacidade total de toda a obra é para 18.000 fieis,
7.000 sentados e 11.000 de pé) con asentos climatizados e un set acústico que
evita reverberacións, hai que buscar a Deus. Quizais se atope nalgunha das
1.500 almas que axudaron a construír esta obra nun prazo tamén récord baixo a
supervisión de Antoine Cesareo, director das grandes obras da República de
Costa de Marfil: levouse a cabo por 24 empresas nacionais e internacionais
entre 1986 e 1989 abríndose ao culto por Xoán Paulo II un 10 de setembro de
1990. Isto e o funeral do promotor da basílica, Félix Houphouët-Boigny en
1993, foron os dous únicos momentos nos que as 130 hectáreas sobre as que
está construída a basílica víronse abarrotadas.
• A primeira planta e a cúpula están apoiadas por un triplo columnata de 48
columnas dóricas idénticas ás da explanada e 12 columnas xónicas que
representan aos apóstolos. O asombro non termina. Algunhas destas columnas
inclúen ascensores e escaleiras para acceder ao primeiro nivel e outras están
equipadas cun enxeñoso sistema de drenaxe do auga de choiva. De feito, a
auga de choiva recóllese e se redirixe aos lagos colindantes por tuberías
subterráneas.

• Vidros e esperanzas
• E entre tanto granito, cemento e pesadume, a luz e a cor. A basílica ten a superficie de vidro
de cor máis grande do mundo albergando 36 enormes cristaleras. Tardáronse 18 meses en
realizar os traballos en Nanterre (Francia) de acordo ás técnicas tradicionais. En total:
7.363m² incluíndo os 40m² que debuxan no teito unha enorme pomba coas ás estendidas que
emana paz. Unha das curiosidades é que para respectar a vontade de todos os que
aportaran algún tipo de axuda económica na construción da basílica, ??gravóuselles nunha
vidreiera que representa a entrada en Xerusalén de Xesucristo. Pois entre túnicas e follas de
palma, o único negro que se pode apreciar é Houphouët-Boigny axeonllado e entregando un
agasallo a Xesús.
• O que foi construído para representar á estabilidade política e económica dun país,
converteuse nunha carta de intencións. Durante os anos de mandato de Houphouët-Boigny o
país mellorou brevemente logo da independencia de Francia. Pero o legado do presidente
perdera o seu brillo, a prosperidade económica foi de curta duración e a estabilidade foi
fugaz. Menos dunha década despois de que o gran monumento fose completado, Costa de
Marfil estaba sumida nunha guerra civil.
• Hoxe as circunstancias cambiaron e o turismo do primeiro produtor mundial de cacao
suscítase como unha necesidade histórica e económica: 550 quilómetros de praias, 8
parques naturais dos cales dous deles son Patrimonio da Humanidade, 60 etnias, e unha
localización xeográfica privilexiada e desde hai pouco ben conectada.
• Quizais as estatísticas aínda estean lonxe de acadar a eses 7.000 fieis sentados aos que
pode acoller este Vaticano africano sen papa. Quizais, esta idea de cidade poida adaptarse
ás vellas demandas básicas da poboación. Quizais, un día, ese case millón de euros anual
para conservar a basílica poidan redistribuirse de forma axeitada. Quizais, tanto o hospital
como a universidade, construídos para o uso da capital administrativa de Costa de Marfil,
poidan ser, tamén, reclamos turísticos polo seu bo funcionamento e rendemento. Quizais,
estas mega construcións deixen de ser visitas obrigadas pola súa despropósito social e
convértanse en referente rexional. De momento, o asombro imponse. Atardece. E o autobús
lévanos de volta á cidade.

Para coñecer e comprender África
disfrutando de boas reportaxes

Baldaquino da basílica de san Pedro
Bernini (1/3 XVII)
Bronce
a) Nome: baldaquino basílica S. Pedro
b) Autor: Bernini
d) Tipoloxía: baldaquino
e) Material: bronce
f) Estilo: Barroco

Comentario:
•Descrición formal: é un
ciborio monumental, con catro
columnas salomónicas
culminadas en dosel; forxado
en bronce macizo negro e
sobredourado. Situado no
centro do cruceiro de la Basílica
de San Pedro directamente
baixo a cúpula. Este colosal
elemento combina elementos
escultóricos e arquitectónicos e
alberga baixo o seu dosel o
altar maior da basílica, que a
súa vez sitúase sobre a cripta
na que está situada tumba do
apóstolo San Pedro.

Baldaquino da basílica de san Pedro
Bernini (1/3 XVII)
Bronce

Cátedra de San Pedro
Bernini (1658-1666)
Madeira policromada,
alabastro, bronce

Comentario:
•Descrición formal: elaborada á vez que a
execución das obras da praza de San Pedro. É a
exaltación dun trono de madeira que a cristiandade
identifica como a cátedra do primeiro bispo de Roma:
San Pedro.
•A cadeira-cátedra realmente non era propiedade de
San Pedro senón que data do século IX, de época
paleocristiá e foi un agasallo de Carlos O Calvo (neto
de Carlomagno ao Papa Xoán VIII.
•A suposta reliquia de San Pedro está encaixada
nunha cadeira de bronce do altar envolvida en nubes
douradas e flanqueada por castro esculturas en
bronce: San Ambrosio, San Agostiño, Santo
Atanasio e San Xoán Crisóstomo (pais da Igrexa).
•Un anxos de madeira elevan a tiara. Na parte
superior móstrase a representación do Espírito
Santo.
•Contorna: situado na ábsida da Basílica. Compuxo
a cátedra como foco de atención en relación directa
co baldaquino xigante.
•Función, contido e significado: simboliza a
autoridade do papado na que conflúen a tradición
histórica e a mística da luz do Espírito Santo.
•Predominio do Papa e da igrexa católica fronte a
extensión do protestantismo.
•Influencia: moitos retablos de igrexas barrocas.

Praza Navona
Antigo estadio de Roma
de Domiciano

Praza Navona
Gaspar Van Wittel
1699

Praza Navona
Fonte dos catro ríos
Bernini (2ª m XVII)
Praza Navona
Sta. Inés da Agonía
Borromini (2ª m XVII)

San Carlo alle Quattro Fontane
Borromini. 1634-1667
a) Nome: San Carlo alle Quattro Fontane
b) Autor: Francesco Borromini
d) Tipoloxía: igrexa
e) Material: pedra, ladrillo e estuco.
f) Estilo: Barroco
g) Localidade: Roma

Comentario:
Contexto: (ver exemplos anteriores) Foi o seu primeiro encargo en Roma, no 1637, e o
primeiro en solitario tras con Maderno, o que lle vai servir para facerse un arquitecto
recoñecido.
O encargo, para a Orde dos trinitarios descalzos españois, incluía un pequeno convento e a
igrexa anexa dedicada a San Carlos Borromeo. Ésta última é a que nos ocupa
É o máximo representante do Barroco anticlásico, imaxinativo e expresivo, diferente das
formulacións clasicistas do exitoso Bernini. Os seus heterodoxos presupostos foron nalgúns
casos ben criticados, del afirmaba Bellori que era
un gótico ignorantísimo e corruptor da arquitectura. Os problemas de partida eran moitos:
os Trinitarios, unha Orde austera, contaban con poucos recursos; o espazo dispoñible era
minúsculo e irregular, estaba situado nunha confluencia de rúas -unha delas moi estreita-, e
ademais estaba alí, na esquina achaflanada, unha das catro fontes dispostas por Sixto V.
Contra todo esto loita Borromini e sae victorioso creando un espazo novo e perfectamente
adaptado a esos condicionantes.
Despois de realizar a parte residencial dos frades, acomete as obras da Igrexa no 1637. O seu
interior foi rematado en 1641, pero non se comezaron as obras da fachada ata o ano 1665 por
falta de diñeiro. Borromini morreu no ano 1667, sendo terminada a fachada polo seu sobriño
Bernardo seguindo o deseño do arquitecto.
Polas súas pequenas dimensión, foi popularmente coñecida como San Carlino.
Descrición formal: A planta parte dun rombo transformado nun óvalo disposto en sentido
lonxitudinal -contraria á disposición de Bernini en San Andrés do Quirinal- e pechada
perimetralmente polos muros “ondulados” en xogo cóncavo-convexo, no que se dispoñen dúas
capelas. Unha planta pois, dinámica que resulta difícil de acotar visualmente, de modo que o
espectador se sinte nun espazo unificado -non hai ángulo algún- e maior do que realmente é.
O alzado, en contra do sentido unitario da planta, está mais seccionado cun poderoso
entaboamento marcando a contundente diferencia entre o muro e a cúpula.
O muro artículase con 16 columnas de orde xigante con capiteis compostos, distribuídas en
grupos de catro para enmarcar o altar maior, as capelas, os nichos a distintas alturas e as
portas, impoñen un marcado sentido ascensional. Rematan soportanto un entaboamento
continuo que segue as ondulacións da planta acentúando o dinamismo deste interior.

Comentario (continuación):
Sobre a cornixa do entaboamento apoian catro bóvedas de cuarto de esfera -de sección
elíptica nos lados maiores- e pechinas, para dar paso á gran bóveda de base oval.
Todas as bóvedas se adornan con casetóns, con floróns e un frontón, nas inferiores; a
superior, con octógonos, hexágonos e cruces gregas -emblema dos Trinitarios-
diminuíndo de tamaño en altura nun guiño de perspectiva que a agranda e eleva.
A iluminación se logra por unha lanterna no seu centro e por as catro fiestras na base
da cúpula. E todo en branco, sen cor, e en estuco, un material económico.
Se xa o interior é dunha complexidade xeométrica notable, será na fachada onde
Borromini nos deixe unha obra mestra conxugando de novo elementos cóncavos e
convexos para crear un movemento continuo que a fai plástica, flexible e pictórica -esixe
visión lateral, non só frontal-
A mesma concepción, como unha arquitectura máis modelada que construída -incluso
diríamos coma un gran telón a modo de retablo-, orixina que semelle un obxecto, un
puro ornato que xurde desde o muro para invadir a rúa -algo, por certo, moi barroco-.
Organízase en dous pisos divididos polo groso entaboamento que sostén a balconada,
e tres corpos verticais -corpos e rúas coma un retablo- marcados pola presencia de
columnas de orde xigante. En absoluto existe correspondencia entre esta estrutura
externa e o interior, preséntase como unha realidade independente do contido que
alberga.
Toda a superficie se ondula cunha triple flexión de cóncavo-convexo-cóncavo no corpo
inferior e na balconada, on dulación que se transforma no segundo corpo en cóncavo-
cóncavo-cóncavo e así se transmite á ó groso entaboamento superior e á balaustrada
final.
Sendo toda a superficie dinámica polo xogo de curvas opostas que crea marcados
contrastes de luz, recalca as contraposicións en cada nivel: agora pequenas columnas
encadran portas, fiestras e nichos, uns adintelados e outros en arco de medio punto; se
a rúa central é cóncava na piso alto, insire unha especie de templete que se despega en
curva coincidente coa balconada.

San Carlo alle Quattro Fontane
Borromini. 1634-1667

Comentario (continuación):
E por último, a ornamentación apoíase nos elementos arquitectónicos, inclúe
relevos ornamentais nos óculos, nos nichos e nos entaboamentos, as estatuas
dos santos, a inscripción votiva no friso inferior. Toda a organización estructural
parece dirixir carao alto, desde o edículo de San Carlos Borromeo, a través do
templete da balconada ata o poderoso óvalo -un medallón con pintura ó fresco
dedicada á Coronación da Virxe María- sostido por anxos que rompe o
entaboamento e a balaustrada do coronamento.
En síntese, unha fachada dinámica e ondulante, teatral, contrastada no xogo de
opostos curva-contracurva, oco-baleiro, luminosidade-penumbra. Unha fachada
que sen corresponder co interior, responde ós mesmos presupostos
aquitectónicos.
Con esta obra Borromini converteuse nun dos arquitectos claves do Barroco
caracterizado polo seu rupturismo coa tradición clásica polo gusto polo
desequilibrio, as liñas curvas e a preferencia polo óvalo menos estático que o
círculo, o movemento sinuoso, a teatralidade, o exceso decorativo, os xogos
lumínicos, …
Será moi contestado e desprezado no período seguinte, o neoclasicismo, pero
será de novo reivindicado polo movemento modernista, influíndo en autores
como Gaudí por exemplo na súa casa Milá ou na baranda da praza do Parque
Güell.
•Contorna e integración urbanística: o solar que ocupa o pequeno convento
de San Carlo é un punto clave do urbanismo romano. Nas esquinas da
cofluencia de rúas, dispuxéronse as catro fontes que dan nome ao lugar.
•Función, contido e significado: foi construída no monte do Quirinal (un dos
sete outeiros de Roma) para orde española dos Trinitarios Descalzos, austera e
pobre congregación monástica, cuxa principal dedicación era a de obter fondos
para liberar aos cristiáns cativos dos musulmáns.
•A igrexa e o claustro (1638-1641) foron a primeira obra do arquitecto en solitario
e a fachada (1665-1667), a derradeira da súa carreira.

Comentario:
•Modelos e influencias: os traballos últimos de
Miguel Anxo. Tamén se relaciona a fachada co
templo romano de El Deir en Petra (Xordania) s. II
d.C., que Borromini podería ter visto debuxada ou
gravada.
•O sistema de empequenecer os casetóns na cúpula
foi copiado do Panteón de Roma. A artificialidade e o
dinamismo de San Carlos supoñen un exemplo
maxistral para outras obras barrocas.
Templo
de El Dair
Panteón de Roma

Fontana di Trevi
Nicola Salvi.
2ª m. XVIII
Roma

Arquitectura barroca
España
• Contou co gusto dos que encargaban as obras
(igrexa, monarquía, nobreza), como a xente do
común.
• Construíronse conventos e igrexas,
modificáronse numerosas capelas nas catedrais
e rematáronse edificios de anteriores estilos con
espectaculares fachadas barrocas.
• No século XVIII o barroco fíxose aínda máis
recargado e espectacular.
• Na arquitectura civil, as obras tiñan estruturas
máis regulares e equilibradas, como as prazas
maiores.
• Este estilo expandiuse por América.

España
• O século XVII supón o período de decadencia do imperio
español co reinado dos Austrias Menores. A arquitectura
durante esta época non atopou condicións favorables para
desenvolverse e non se levaron a cabo programas urbanísticos
nin construcións importantes como sucede en Italia ou Francia.
En xeral os materiais son pobres e moitos proxectos consisten
en ampliar ou reformar edificios xa construídos.
• Nos primeiros anos do século XVII traballan unha serie de
arquitectos formados no herreriano e prolongan as
características deste estilo. O primeiro gran arquitecto do
barroco español é Xoán Gómez de Mora, que traballa en
Madrid e constrúe a Praza Maior. Trátase dun recinto regular e
pechado, con soportais na planta baixa e balcóns corridos.
Deixa fixado o modelo de praza barroca española.

España
• A finais do século XVII e durante o XVIII desenvólvese
o estilo arquitectónico denominado churrigueresco.
Baséase nunha decoración exultante e moi recargada
nos muros exteriores. O creador do estilo é José Benito
Churriguera que realiza o Retablo maior do Colexio
de San Estevo de Salamanca. Realizado en madeira
dourada ten unha estrutura na que destacan as
columnas salomónicas con decoración vexetal como no
baldaquino de Bernini. O seu irmá Alberto de
Churriguera trazou a Praza Maior de Salamanca, da
mesma estrutura que a de Madrid pero máis grandiosa
en proporción e decoración.

España
• En paralelo ao estilo churrigueresco
prodúcese unha arquitectura palaciega,
impulsada pola nova dinastía borbónica de
influencia francesa e italiana, máis apegada
ao clásico. A empresa máis importante do
momento foi a construción do Palacio Real
de Madrid. O proxecto orixinal de Juvara de
construíren un palacio de proporcións
enormes que será en parte modificado tras a
súa morte polo seu discípulo Sachetti.

España
SÉCULO ARQUITECTOS
XVII
Juan Gómez de Mora
Alonso Cano
Francisco Bautista
XVIII
Irmáns Churriguera
Fernando Casas y
Novoa
Pedro de Ribera

Retablo da igrexa de Santo Estevo
José Benito Churriguera (1693-1696)
(Salamanca)
Madeira con dourados

Comentario:
•Descrición formal: esta obra monumental inicia a
exuberancia das formas barrocas que tanta fama deu
á familia dos Churriguera, como demostra o feito de
que ás obras dun desbordante decorativismo se lles
dá o nome de churriguerescas.
•O retablo inscríbese nos chamados retablos
unitarios que rompen coa tradición dos retablos
barrocos estruturados en pisos e rúas, con
preponderancia dos relevos escultóricos.
•Aquí o autor compón unha gran máquina
arquitectónica coa utilización de seis columnas
salomónicas no tramo central, que só se separan
para colocar o tabernáculo ou expositor do Santísimo
e nos extremos para introducir dúas tallas
escultóricas coas figuras de Santo Domingo de Silos
e San Francisco de Asís.
•Contorna: integración na ábsida, simbiose entre
gótico da igrexa e barroco da fábrica do retablo. Na
parte superior remata cun cadro de Claudio Coello.
•Función, contido e significado: os dous
protagonistas principais son o lenzo (martirio de San
Estevo), e o sagrario (exaltación da Eucaristía).
•Modelos e influencias: Bernini coa súa cátedra e
baldaquino de San Pedro. Terá moita influencia
noutros retablos barrocos.

Real Hospicio do Ave María
Pedro de Ribera (1ª m. XVIII)
Madrid

Praza Maior de Madrid
Juan Gómez de Mora (1620)
Foi reformada en 1672 e 1790

Francisco Rizi.
Auto de fe (1680)

Lorenzo Quirós
Ornato da Praza Maior con motivo da entrada de Carlos III en Madrid (1760)

Praza Maior de Madrid
Juan Gómez de Mora (1620)
Imaxe da Casa da Panadería

Comentario:
•Descrición formal: en 1617, Felipe III confiou a finalización deste
espazo a Juan Gómez de Mora. Para iso concibiu a praza como un
recinto regular que rompía coa trama urbana circundante e que
dispoñía para o seu acceso de tres entradas baixo arcos e seis
descubertas.
•O arquitecto, respectou a situación da Casa da Panadería e dispuxo
bloques de vivendas de cincos pisos de altura encima dos baixos con
arcadas, os cales eran destinados ao uso dos mercadores.
•Máis adiante, e coa vontade de pronunciar a uniformidade da praza
tamén se proxectou a Casa da Carnicería, seguindo o estilo da anterior
e situándose fronte a ela.
•A praza quedou destruída polo lume en tres ocasións e o seu actual
aspecto (1790), realizado por Juan de Villanueva que rebaixa a altura
dos edificios e se pechaban as rúas abertas ao recinto con grandes
arcos de acceso.
•Contorna: aséntase na antiga praza do Arrabal, un dos principais
focos comerciais situado extramuros do recinto medieval.
•No momento que a cidade foi elixida como sede da corte e capital,
Felipe II encargou o deseño dunha auténtica praza maior a Juan de
Herrera para que respondese a un criterio de praza regular.
•Función, contido e significado: lugar de reunión e centro de
espectáculos públicos (mercado, touros, representación teatrais, autos
de fe, actos de beatificación e canonización de santos)
•Modelos e influencias: influíu en outras prazas maiores en España
como por exemplo a de Salamanca.

Praza Maior de Salamanca
Alberto de Churriguera (1756)

Palacio Real
Juvara e Sachetti (1738)

Galicia: etapas
• Distinguimos catro etapas:
1. 1ª metade do XVII. Continuación da arquitectura
clasicista anterior, sobria e severa, influxo
herreriano e manierista. Destacan Fernández
Lechuga e González Araújo.
2. 2ª metade do XVII. Exuberancia e ornato do
barroco. Destacan: Melchor de Velasco, Peña
de Toro e Domingo de Andrade.
3. 1ª metade do XVIII. Barroco de placas: Casas
Novoa e Simón Rodríguez.
4. Mediados XVIII. Triunfo do Rococó: Clemente
Fernández Sarela e Lucas Ferro Caaveiro.

Galicia: etapas
• En Galicia, o triunfo dunha arte plenamente barroca se
produce no último tercio do s. XVII.
• Trátase dunha arte sumamente orixinal tanto nos
materiais como na decoración.
• O material utilizado é o granito, o que proporciona unha
maior austeridade e solemnidade.
• A figura máis representativa do s. XVII será Domingo de
Andrade, creador da escola barroca compostelana;
ademais da realización de varios retablos, son
especialmente destacables a Torre da Berenguela da
catedral de Santiago, arquetipo logo repetido en moitas
igrexas galegas, e o convento de Santo Domingo de
Bonaval, na que destaca a triple escaleira helicoidal.

Galicia: etapas
• Xa no século XVIII son especialmente relevantes
Fernando Casas y Novoa, cuxa obra mestra e a
fachada do Obradoiro da catedral de Santiago, un dos
máis fermosos expoñentes de fachadas telón, Simón
Rodríguez, creador do estilo de placas que podemos
apreciar na fachada de Santa Clara da mesma cidade;
Lucas Ferro Caaveiro, autor do concello de Lugo, obra
mestra da arquitectura civil da época; Clemente
Fernández Sarela, que realiza a Casa do Deán da Rúa
do Vilar e a Casa do Cabildo, na Praza de Platerías
(fachada telón con decoración xeométrica inspirada en
Simón Rodríguez)

Galicia: características
a) Material: granito é practicamente o único
material utilizado. Ás veces aparece a lousa
(escasa).
b) Planta (XVII): b.1. dunha sola nave, con capelas
laterais (referencia Il Gesú de Roma) tipo
xesuítico. Modelo da Contrarreforma. b.2. cruz
latina con tres naves de tradición medieval. b.3.
dunha sola nave, cabeceira recta e sen capelas
laterais.
• XVIII: plantas curvas (Peregrina de Pontevedra)
ou (capela da Virxe dos Ollos Grandes da
Catedral de Lugo).
c) Fachadas de tres tipos.

Galicia: etapas
• Revestimento barroco da cabeceira da catedral de
Santiago (Vega y Verdugo/J. Peña de Toro, mediados do XVII
e Domingo de Andrade (2ª m. do XVII).
• A mediados do século XVII o cabido compostelá emprende
unha campaña de obras co obxecto de remodelar a catedral e
recuperar a unidade estilística perdida coas sucesivas adicións
e reformas ao longo de séculos.
• O carácter de ditas obras vén condicionado en boa medida
polo gusto barroco do seu principal impulsor, o coengo
fabriqueiro da catedral Xosé de Vega y Verdugo, auténtico
introdutor do novo estilo en Compostela.
• No informe que presentou ao cabido sobre a necesidade de
acometer as obras, e nos debuxos que o acompañan queda
patente a admiración e entusiasmo polo estilo barroco e a súa
preocupación por todo o referente ás proporcións, medidas e
simetría.

Galicia: etapas
• Non se trata dun arquitecto profesional, por iso contou coa
colaboración do arquitecto salmantino Peña de Toro que levou á
práctica as súas ideas sendo o autor intelectual das reformas
catedralicias.
• A campaña construtiva comezou coa remodelación do Tabernáculo
do Apóstolo e a construción dun xigantesco baldquino de madeira
sostido por anxos voadores que ocultan as vigas de sustentación.
• Posteriormente remodelou a fachada oriental da igrexa (Praza da
Quintana) construíndo un muro pantalla, coroado por unha
balaustrada que oculta as capelas da cabeceira.
• O desexo unificador e harmonizador do conxunto o leva a repetir o
mesmo remate (balaustrada con pináculos e bolas) sobre as cornixas
dos corpos da xirola e a refacer o ciborio de Xoán de Álava
engadíndolle polo exterior un casquete de media laranxa e unha
balaustrada similar ás anteriores.
• En paralelo remodela a Porta Santa (utlizando esculturas do coro
pétreo do Mestre Mateo) e constrúe a Porta dos Abades, esta última
de clara influencia herreriana.

Peche principalmente barroco
da catedral de Santiago
(2ª m. XVII-XVIII)
Peña de Toro
Domingo de Andrade
Torre do reloxo
ou Berenguela
Casas y Novoa
Fachada-telón
do Obradoiro

Peche principalmente barroco
da catedral de Santiago
(2ª m. XVII-XVIII)

Peche cabeceira da catedral
de Santiago
Peña de Toro
(2ª m. XVII)

Baldaquino da Catedral de Santiago
Idea de Vega y Verdugo
Realizada por Peña de Toro e rematada
por Domingo de Andrade (2ª m. XVII)

Torre Berenguela
Domingo de Andrade
(2ª m. XVII)
a) Nome: Torre do Reloxo ou Berenguela
b) Autor: Domingo de Andrade
d) Tipoloxía: torre
e) Material: pedra.
f) Estilo: Barroco
g) Localidade: Santiago de Compostela

Comentario:
Contexto: mirar introdución e os outros exemplos e centrarse neste caso na
introdución do barroco en Galicia.
En España, foi incorporando con reticencias o novo estilo barroco, pois que a súa
arquitectura era cativa das formas anteriores, en concreto do gran peso
exercido polo Escorial que mantivo a súa influencia durante a primeira metade
do século XVII. Hai que esperar á segunda metade do século para que se
desenvolva un estilo moi ornamental que acabará por derivar nun barroco
movido, o rococó, no seguinte século con dous centros importantes: Madrid e
Salamanca. A realización urbanística máis importante foi a Praza Maior, un
novo concepto de espazo urbano .
Pero é en Galicia, e especialmente en Santiago de Compostela, onde atopamos as
mellores mostras da arquitectura barroca. As razóns do auxe construtivo
estriban nas boas condicións económicas do momento: expansión agrícola,
aumento de poboación, aumento das rendas percibidas pola fidalguía e o
clero. Isto permitirá a restauración de vellos edificios relixiosos ou a
construción doutros novos, do mesmo modo que os fidalgos levantan pazos e
vivendas urbanas de grandes dimensións. Toda unha pléiade de arquitectos e
escultores traballan engalanando a cidade de Compostela, arcebispo e cabido
catedralicio, coinciden en promover o engrandecemento artístico da catedral,
nun momento de decadencia das peregrinacións.
Así, Xosé Peña de Toro levou a cabo o peche da cabeceira na Praza da Quintana
cunha fachada en granito na que deseñou a Porta Santa e a Porta Real,
levantou o ciborio e erixiu a Torre das Campás. Tempo despois das obras de
Andrade, será Casas Novoa quen realice a obra cume catedralicia: a fachada
do Obradoiro.
Son trazos comúns deste Barroco galego: o emprego do granito; as fachadas-
telón superpostas a modo de pantallas visuais; a procura de efectos teatrais a
través da luz con xogos de vans e masas, entrantes e saíntes; ornamentación
de tipo estrutural por medio de grandes volutas, esaxerados entabaoamentos,
frontóns curvos e partidos; a suma de acios e froitos, grilandas, escudos e, na

• Comentario:
• Análise: continuando o plan de embelecemento da Catedral pola parte da
Quintana o cabido encarga ao arquitecto galego Domingo de Andrade a
remodelación dunha antiga torre gótica do século XIV realizada durante o
mandato do arcebispo Berenguel Landoria (de aí a denominación) situada no
ángulo sureste da catedral entre as prazas de Praterías e a Quintana. Andrade
a realizou entre 1667 e 1680, cando só contaba con 30 anos, sendo a pesar
diso unha obra de gran madurez.
• Con 72 metros de altura levántase sobre un corpo cúbico preexistente ao que
Andrade engade unhas bandas verticais simulando uns contrafortes que
chegan ata o entaboamento que engadiu para soster a cornixa e balaustrada,
onde se inicia o seguinte corpo que vai construír. En torno ao primeiro corpos
unha balaustrada, onde que nos catros ángulos abraza uns templetes
circulares, cubertos por un cupulín rematado en pináculo, e oito vanos
rectángulares entre pilastras con decoración vexetal. En cada unha das caras
do corpo da torre e superpostas á balaustrada as enormes esferas do reloxo,
caladas e encadradas por unha decoración onde únese o fantástico e o
vexetal. Apoiase cada esferea sobre unha enorme carantamaula da que
arranca unha ampla decoración vexetal con enormes volutas recortadas.
Froitas turxentes e carnosas repítense nas xambas mentres que as zonas
entre as pilastras están percorridas por un repertorio de trofeos militares e
épicos entrelazados.
• No corpo superior, unha cúpula longuísima e bulbosa e ornamentación vexetal
sirve de asente a unha suxestiva lanterna con pilastras recubertas con froitos
que enmarcan os oito vanos. No cumio un fermoso e estilizado pináculo con
bola e cruz.
• É unha das torres máis fermosas non só pola variada ornamentación, senon
tamén polo lugar en que esta emprazada cunha bela perspectiva, todas elas
distintas segundo os diversos puntos de vista.

• Comentario:
• Análise: as sartas de froitas son un dos motivos decorativos
predilectos do barroco galego, aparecen xa no baldaquino de
Vega e Verdugo e nas ventás de Frei Tomás Alonso na
fachada do Hospital Real de Santiago, pero Andrade
imprímelle un carácter máis realista. Froitas xugosas,
carnosas e frescas, quizá por tomar como modelo as que
aparecen na portada da versión castelá do Tratado de
arquitectura de Serlio, do cal Andrade tiña un exemplar.
• En canto a orixe crese que está no barroco
hispanoamericano que as introduciu na decoración de
retablos imitando aos altares decorados con flores e froitas
que facían os indíxenas centroamericanos.
• Polo que respecta aos trofeos militares (lanzas, cascos,
espadas, escudos, coirazas...) foron moi utilizados na
arquitectura renacentista francesa e italiana e Andrade debeu
coñecelos a través de debuxos e grabados.
• Modelos e influencias: toma como referencia as torres
renacentistas. A torre do reloxo terá moitas réplicas no
barroco galego: Bastavales, Poio, Rianxo...).

Torre Berenguela
Domingo de Andrade
(2ª m. XVII)

Escaleiras Sto. Domingos de Bonaval
Domingo de Andrade
(2ª m. XVII)

Casa da Parra
Domingo de Andrade
(2ª m. XVII)

Fachada do Obradoiro
(1ª m. XVIII)
a) Nome: Fachada do Obradoiro da
Catedral.
a) Autor: Fernando de Casas Novoa
b) Cronoloxía: 1738-1749
c) Tipoloxía: fachada
d) Material: pedra.
e) Estilo: Barroco
f) Localidade: Santiago de Compostela

Debuxo da portada
de Vega e Verdugo
1657

Comentario: contexualización (ver introdución e outros comentarios)
•Descrición formal: Casas Novoa funde a decoración vexetal propia do
barroco do século XVII co gusto xeométrico que caracteriza o do XVIII.
•Traballou na catedral de Lugo, na capela do Pilar da catedral de
Santiago, no convento das Orfas de Compostela e nas Capuchinas da
Coruña entre outras moitas obras. En 1738 recibe o encargo de
remodelar a fachada do Obradoiro da catedral compostelá, obra na que
traballará ata a súa morte en 1749 (a obra a rematará Ferro Caaveiro e
Fernández Sarela).
•Xa no século XVII preocupaba a reforma desta fachada, como se
advirte polo informe do coengo-fabriqueiro Vega e Verdugo. Será agora,
no século XVIII, cando o cabido reunido en 1738 acorde comezar a obra
por esixilo o estado de ruína no que se atopaba e tamén porque era
necesario facer a outra torre para igualar coa que existía. Esta era a das
Campás, que realizaran Peña de Toro e Andrade.
•Ao arquitecto Casas encarganlle o proxecto que fai respectando todo
aquilo que non se podía tocar. É dicir, a Torre das Campás e o gran
corpo de reforzo que puxeran no século XVI e outros dous que se
engadiran no XVII. Polo tanto, vese obrigado a contar cuns elementos
alleos, expoñentes dun momento artístico anterior e se impoñía
mantelos, pero conxugando todo harmonicamente cos sentimentos
artísticos do momento. Nisto estriba o mérito de Casas.
•Organiza a fachada á maneira dun gran arco de triunfo (tomo como
referencias a arquitectura efímera decorativa da celebración de
grandes acontecementos e a aplica a fachada) por onde entrase os
peregrinos que se viñan a postrar ante o Apóstolo. Este arco estaría
enmarcado polas torres a semellanza de dúas grandes columnas, cun
gran sentido asecnsional. Pero a Casas Novoa non se lle presentou só o
problema de respectar o xa construído, senon tamén se lle plantexou
outra dificultade:

•Descrición formal: iluminar debidamente o interior do edificio románico
que quedaba oculto coa nova fachada. De aí que na parte central, o
Espello, empregará uns grandes ventanais con viddreiras que tratou de
disimular o máis posible.
•Con tan enorme área de vidro Cases viuse obrigado a establecer unha
articulación que lle servise de soporte a este gran ventanal, un dos
maiores vidros de ventá anteriores á revolucion industrial.
•As insistentes liñas verticais do panel do Espello combinan coas liñas
verticais das torres, imprimindo todo o conxunto nun sentido vertical e
ascensional que caracteriza a obra de Casas, e que contribú a acentuar
os diversos pinánculos. Utiliza Casas nesta fachada a forma cóncava
para facer a conexión entre a parte centra e as laterais. Desta forma
esquiva o ríxido corte en ángulo, o que afearía a composición, e
imprímelle movemento.
•Estes corpos curvos van decorados por dúas colosais volutas sobre as
que se desenvolven unha serie de trofeos militares harmonicamente
entrelazados, con cascos, coseletes, bandeiras...
•Rematando o Espello unha especie de espadaña calada, a maneira de
transparente peineta, onde se recorta a figura de Santiago peregrino,
que preside este grandioso conxunto rímico. Por el se distribúen unha
serie de esculturas talladas por diversos artistas. Algunhas delas,
seguindo as indicacións de Fernando de Casas, debían ir policromadas.
Este frontis é o exemplar da fachada escenográfica, de fachada-telón, e
con ela chega o barrco en Galicia ao máximo triunfo.

•Descrición formal: esta fachada-retablo do Obradoiro concebiuse
como un pano ornamental para protexer o pórtico da Gloria.
•Para iso o arquitecto expuso unha portada de granito articulada en tres
rúas cun claro dinamismo ascensional e con amplas ventás que alixeiran
o conxunto e que proporcionan a luz suficiente como para apreciar as
tallas do pórtico e as naves da igrexa románica.
•O corpo central da portada elévase un pouco máis que o resto. Culmina
cunha fornela que contén o grupo escultórico de Santiago e os seus
discípulos Atanasio e Teodoro aos seus pés. Na basa da fornela
podemos observar a tumba do apóstolo en relevo.
•Contorna e integración urbanística: culminou a remodelación
urbanística da praza do Obradoiro que se ía levando a cabo dende o s.
XVI coa construción dun Hospital Real e do novo claustro da Catedral.
•Función, contido e significado: o seu nome débese á prolongada
presenza que, na praza que hai fronte á Catedral, tiveron os obradoiros
de canteiros que traballaban na remodelación barroca impulsada polo
coéngo e arquitecto Xosé Vega e Verdugo en 1658.
•Este propuxo sobrepoñer un corpo barroco en toda a extensión visible
do edificio, que acollese ao peregrino á vez que pretendía enriquecer o
interior cun gran baldaquino sobre a tumba do apóstolo.
•Función, contido e significado: a fachada-retablo demostra a influencia
que exerceron os gravados sobre arquitecturas efémeras nos artistas
coetáneos deste período artístico.
•Influencia que tiveron os tratados manieristas flamengos e nórdicos no
emprego de bloques prismáticos, cornixas con volutas e esferas como
punto de apoio.

Fachada do Obradoiro
Detalles (1ª m. XVIII)

Fachada das Capuchinas
(1ª m. XVIII)
A coruña

Capela da Virxe dos Ollos Grandes
Catedral de Lugo
Fernando Casas Novoa
(1ª m. XVIII)
Lugo

Fachada das Clarisas
Simón Rodríguez
(1ª m. XVIII)
A coruña
a) Nome: Fachada convento de Sta. Clara
b) Autor: Simón Rodríguez
c) Cronoloxía: 1ª metade do XVIII
d) Tipoloxía: fachada
e) Material: pedra.
f) Estilo: Barroco
g) Localidade: Santiago de Compostela

•Descrición formal: o santiagués Simón Rodríguez é o introdutor do barroco de
placas caracterizada pola ornamentación das fachadas con grandes placas
pétreas que xeneran efectos lumínicos. É tamén o creador dun tipo de torre-
campanario de que gran influencia posterior en toda Galicia. Dun só corpo alzado
sobre un pequeno basamento liso, ornaméntase con grandes placas superpostas
con profundos cortes que xeran xogos de luces e sombras. Intentan transmitir
unha sensación de inestabilidade acumulando os volumes na parte superior (ex.
Igrexa de San Fiz Solovio de Santiago).
•Cara 1719 realiza a fachada da portería do convento de Santa Clara de Santiago,
unha obra que lle proporcionou fama inmediata pola súa orixinalidade e pola súa
perfecta adecuación aos postulados barrocos (carácter escenográfico,
inestabilidade, fachada-telón...).
•A fachada retranquease con respecto ao muro do convento para conseguir un
efecto de sorpresa no espectador e é unha auténtica fachada-telón xa que non
corresponde coa igrexa senon que conduce a un pórtico e un xardín no que, moito
máis retrasada, atópase a igrexa.
•Encadrada por dúas xigantescas pilastras de festón vertical refundido, que
percorren ata a cornixa, divídese en tres rúas e igual número de corpos. A
decoración agrúpase na rúa central similar ao que ocorre no retablo da igrexa da
Compañía e tamén vai aumentando progresivamente cara as partes altas.
•Nesta rúa stúase a porta enmarcada por un groso baquetón formando orexeiras e
continuándose por unha placa recortada co medio cilindro, todo como se fosen
pezas de marquetería. Sobre a porta abrense dous nichos, o inferior rectangular,
cegado, e o superior, de medio punto, introdúcese no quebrado frontón rompendo
o entaboamento. A furna cobixa a imaxe de Santa Clara, que sostén nunha mán o
viril e noutra o báculo abacial e por detrás de la unha ventá, a maneira de
transparente, solución moi barroca. Unindo os dous nichos aparecen formas de
asa a maneira de grapas, co seu perfil exterior lobulado, que se repiten nas
orexeiras da hornacina onde está a santa.

Comentario: (continuación)
•Este corpo o remata unha voladísima cornixa, moi quebrada, con cortes
profundos, que se racha para dar cabida ao escudo de san Francisco coas cinco
chagas.
•A cornixa continúa por un frontón curvo similar ao anterior, pero moito máis
saínde.
•Sobre o robusto frontón aséntanse os colosais cilindros que producen unha
sensación extraordinaria de movemento e inestabilidade.
•As rúas laterais son moi sinxelas. No primeiro corpo, a cada lado, unha cartela ou
placa de duplo plano e sobre elas un óvalo ou elipse, rimando coas partes altas.
No segundo e terceiro corpo ventás con montante incluído en marco de garnición
acodado.
•A fachada, por estar retrasada en relación ao muro do convento, goza dun
espazo diante que foi aproveitado para a construír a dupla escalinata de tres
tramos que dá acceso á porta. Todo feito en pedra, tanto a balaustrada como os
pedestais repiten varios motivos de placas ou círculos similares aos do frontis.
•Da contemplación desta fachada obsérvase a non utilización do orde clásico de
columnas, o mínimo emprego de decoración vexetal e a tendencia a levar os
grandes volumes ás partes altas.
•Trata o artista de sacar o máximo partido á pedra, ao duro e áspero granito. Por
iso utiliza elementos xeométricos, xa de formas rectangulares ou circulares, onde
pode conseguir calidades, ao rudo material. Deste modo as súas molduras son
dun grosor inclible, o mesmo que as placas, as volutas, nas que se aprecian
distintos planos do relevo.
•Todo consigue producir magníficos efectos de luz e sombra. Sensación de
inestabilidade.

Fachada das Clarisas
Simón Rodríguez
(1ª m. XVIII)
A coruña

San Fiz Solovio
Simón Rodríguez
(1ª m. XVIII)
A coruña

Capela da Peregrina
Antonio Souto
(2ª m. XVIII)
Pontevedra

Casa do Deán
Clemente Fdez. Sarela
(2ª m. XVIII)
Santiago

Casa do Cabildo
(2ª m. XVIII)
Santiago

Igrexa de San Xurxo
(2ª m. XVIII)
A Coruña

Concello de Lugo
Lucas Ferro Caaveiro
(2ª m. XVIII)
Lugo

San Fructuoso
Lucas Ferro Caaveiro
(2ª m. XVIII)
Santiago

Arquitectura barroca

Recomendados

Recomendados

Más contenido relacionado

La actualidad más candente

La actualidad más candente (20)

Similar a Arquitectura barroca

Similar a Arquitectura barroca (20)

Más de Agrela Elvixeo

Más de Agrela Elvixeo (20)

Último

Último (10)

Arquitectura barroca