Rapport over de toepassing van Living Labs in de creatieve industrie, een onderzoek uitgevoerd in opdracht van IIP/Create

1. Livings labs & IIP Create
Daan Velthausz & Martijn Kriens
December 2009

2. Livings labs & IIPCreate, december 2009
Daan Velthausz & Martijn Kriens
Living Labs
De Living Lab aanpak verplaatst de research en ontwikkeling uit de laboratoria naar de
werkelijke praktijk. Door het waarnemen, prototyperen, valideren en verfijnen van
complexe oplossingen in verschillende werkelijke contexten wordt het mogelijk om een
beter inzicht te verkrijgen in wat innovatie succesvol maakt in verschillende omgevingen.
Het oorspronkelijke concept van Living Labs werd door William J. Mitchell van MIT
geïntroduceerd om innovatie onderzoek van “in vitro” te verplaatsen naar “ in vivio”.
Momenteel wordt de term Living Labs gebruikt voor vele verschillende (gerelateerde)
aspecten. Naast het in de werkelijke omgeving “unobtrusive” observeren en monitoren van
een “levend” sociaal systeem, veelal voor het experimenteren van technologie, wordt
Living Lab ook gezien als een aanpak voor het betrekken van gebruikers in het
product/dienst ontwikkelproces (co-creatie). Daarnaast wordt een Living Lab vaak ook
gebruikt voor een (regionaal) innovatie systeem (t.b.v. van interactie en samenwerking),
als de organisatie die een netwerk van belanghebbende partijen faciliteert. Zelfs wordt
Living Lab gezien als een beweging.
Een Living Lab bouwt een ecosysteem van kleine innovatieve bedrijven, research
instellingen en toepassingspartijen met als doel te komen tot betere interactie met de
eindgebruiker. Dit moet resulteren in enerzijds betere diensten en producten en anderzijds
in nieuwe, interessante werkgelegenheid in de regio. Om dit te faciliteren worden
methodieken en tools ontwikkeld, gericht op open innovatie, validatie in de praktijk en co-
creatie. Door deelname van alle belanghebbenden (inclusief de gebruikers) in het
ontwikkelproces draagt de Living Lab aanpak bij aan een snellere en effectieve
ontwikkeling van nieuwe diensten en producten die beter aansluiten bij behoeften en
mogelijkheden van de gebruikers. De figuur hieronder (gebaseerd op “Customers as
innovators: a new way to create value, Eric von Hippel & Stefan Thomke”) geeft de
verschuiving in aanpak aan die Living Labs voor ogen heeft.
Een van de bottlenecks bij het creëren van innovatie is vaak dat de hiervoor noodzakelijke
spelers (kleine innovatieve organisaties, research instellingen en toepassingspartijen)
elkaar onvoldoende goed kunnen vinden om tot samenwerking te komen. Dit wordt ook
onderkend in de Strategische Research Agenda van IIPCreate. Via een Living Lab aanpak
kunnen deze contacten en samenwerking tot stand gebracht worden door het creëren van
een community door: het doen van projecten waar alle drie de soorten spelers in

3. vertegenwoordigt zijn alsmede door het ontwikkelen van methodieken en tools om
ontwerpen, ontwikkelen, testen en productie van nieuwe producten en diensten op een
zodanige manier vorm te geven dat de samenwerking tussen de verschillende soorten
organisaties tot zijn recht komt. Hierbij moet worden dat deze processen in samenhang
met de gebruiker plaats vinden. Juist deze gebruiker geeft het kristallisatiepunt voor de
samenwerking.
Living Labs en de creatieve sector
De creatieve sector vormt in veel gevallen geen afgesloten
sector op zich maar draagt bij aan oplossingen voor allerlei
andere toepassingsgebieden. Dit kan zijn in en rondom
duurzaamheid, oplossingen voor de publieke ruimte, zorg, en
sociale cohesie. Grote uitdaging daarbij is het combineren van
kennis uit research/wetenschap, kennis van de specifieke
toepassingen en de creativiteit van de creatieve en culturele
(kunst) sector. Het daadwerkelijk creëren en implementeren
van innovatie vereist het bij elkaar brengen en samenwerking
van deze drie domeinen. Het samenbrengen van deze drie
domeinen staat ook aan de basis van de Strategische Research
Agenda van IIPCreate.
Binnen de context van IIPCreate willen een Living Lab beschouwen als een
experimenteeromgeving waarin nieuwe technologie en diensten worden gevormd in de
echte context door werkelijke (eind)gebruikers te beschouwen als co-producenten/co-
creators. Hierbij gaat het om samenwerkingsverbanden tussen bedrijven (zowel groot als
klein), kennisinstellingen, overheden, designers en gebruikers die nieuwe producten,
diensten en businessmodellen ontwikkelen in een realistische context. Een Living Lab moet
concrete faciliteiten en diensten bieden aan alle geïnteresseerde partijen. Het biedt een
methode om kennis, werkwijzen en best practices te delen alsmede concrete
samenwerkingsverbanden aan te gaan. Living Lab kan ook als podium gezien worden naar
andere sectoren, beleidsmakers.
Voor IIPCreate zijn de volgende twee elementen van een Living Lab belangrijk.
1) het in vivo experimenteren (de zogenaamde ‘field/test’ labs met meerdere
gebruikers, typisch n> 100). De experimenteer omgeving kan zowel fysiek als
virtueel zijn, waarbij de gebruikers op verschillende manieren betrokken kunnen
zijn, door te experimenteren:
• in een gemeenschappelijke ruimte (vliegveld, winkelcentrum, sportpark,
restaurant)
• in een besloten omgeving (privé thuis, kantoor, fabriek)
• in een specifieke ruimte (voorzien van de benodigde apparatuur) waar mensen
naar toe gebracht moeten worden (Fablab, zorgappartement, experience lab)
• onderweg (men draagt het “laboratorium” met zich mee, bv mobiele telefoon).
In geval van een gemeenschappelijke ruimte, kunnen de gebruikers slechts
gedurende een korte periode geobserveerd worden en gaat het vooral om een
eerste impressie of algemene gedragingen en keuzes die mensen maken (bv.
looproutes). Bij de andere varianten gaat het veelal om herhaaldelijke observaties

4. gedurende een langere periode, waardoor “rijke” primaire data verkregen kunnen
worden zonder tussenkomst van onderzoekers (of interpretaties van
onderzoekers).
2) het gezamenlijk ontwerpen (co-creatie met een beperkt aantal gebruikers,
typisch n<5, zoals b.v. Fablab). Van belang voor IIPCreate is hoe je nu zorgt voor
het ontwerpen van producten, diensten, creaties, concepten die uiteindelijk impact
hebben op mensen en/of hun omgeving. De huidige focus van veel Living Labs is
veelal ICT gedreven. Er wordt nog relatief weinig aandacht gegeven aan de
creatieve en design aspecten in de huidige Living Labs, terwijl deze de basis van
toekomstige ICT toepassingen vormen.
Een andere belangrijk element bij een Living Lab is de aard ervan: is het business of
onderzoeksgedreven. Hoewel elk van de partijen hun eigen belangen hebben in deelname
in een Living Lab, maakt het voor de opzet en operationalisatie van het Living Lab uit of
het vooral onderzoeksgedreven is (en mede afhankelijk is van financiële steun van derden
(overheid) om te kunnen blijven opereren) of dat het vooral business gedreven is, waarbij
het Living Lab een aantal (commerciële) diensten aan de deelnemende partijen aanbiedt.
IIPCreate stakeholders
Binnen IIPCreate is de samenwerking tussen Innovatieve MKBers, de (ICT) Industrie en
Kennisinstellingen van groot belang om tot nieuwe innovaties te komen. De ervaring leert
dat samenwerking tussen kennisinstellingen, grote bedrijven en MKBers niet altijd even
gemakkelijk is. Zo hebben grote bedrijven meer resources om langdurig te investeren,
MKBers daarentegen moeten zeer zorgvuldig afwegen en het is niet vanzelfsprekend om
het MKB er risicodragend bij te betrekken. In het bijzonder bij onderzoeksgedreven
projecten is de steun van grotere partijen onmisbaar, aangezien deze partijen middelen ter
beschikking krijgen voor high risk high return projecten die in lijn liggen met hun eigen
strategie en daarmee ook de hele community versterken. Kleine partners haken af als er
onvoldoende business te behalen is op korte termijn. De samenwerking tussen de
verschillende partners is echter cruciaal, grote partijen zorgen voor stabiliteit, kleinere
zorgen voor dynamiek, snelheid en betrokkenheid. Toch zijn er nog mogelijke spanningen
die aandacht vergen bij samenwerken tussen grote multinationals en MKB, die ook
relevant zijn binnen te IIPCreate context, te weten:
• Het MKB is versnellend in de startfase maar vertragend in de opschaling, bang om
positie te verliezen. Dit geldt minder voor het grotere MKB of voor start-ups.
• Er is angst bij het MKB om innovatieve ideeën te ontwikkelen en te delen met
grotere partijen.
• Het vastleggen van een innovatieproject is voor MKB vaak een kostbare
aangelegenheid.
• MKB concentreren zich op niches en de grote spelers op de massa markten.
Samenwerking tussen kennisinstellingen en MKBers vergt ook de nodige zorg aangezien bij
kennisinstellingen de (AIO) trajecten veelal langdurig van aard en vaak inflexibel zijn
vanwege de vereiste wetenschappelijke diepgang, terwijl de MKBers niet negatief
tegenover “quick en dirty” staan.
Om de samenwerking binnen IIPCreate tussen de verschillende typen partijen te
stimuleren is het raadzaam om voldoende zorg voor faciliteren van MKBers om drempels
te overwinnen, zoals bijvoorbeeld een “patentpool” om de kosten van het vastleggen van

5. het IP draagbaar te maken en het ontwikkelen van een IP strategie ten gunste van de
MKBer.
Aangezien crosssectorale samenwerking vaak niet spontaan ontstaat, ook niet bij Living
Labs, is de crux het realiseren van “traditionele keten” overschrijdende
samenwerkingsverbanden die een toegevoegde waarden bieden. Hier kan een
“onafhankelijke” aanjager helpen, in het bijzonder bij de verkenning van de kansen en het
bij elkaar brengen van partijen.
Living Labs kan binnen IIPCreate helpen door voldoende aandacht te hebben voor:
1. het betrekken in verschillende rollen van creatieve MKBers. Voordeel voor MKBers
van deelname van de gebruikers is “ideation” het vast leggen van gebruikers
ideeën of samen nieuwe ideeën genereren, en “evaluatie” minimaliseren van
businessrisico (het brengt de “market pull” in het ontwikkelproces om zodoende
een vroeg inzicht in het business potentieel te krijgen).
2. naast het in vivio experimenteren (en handvaten te bieden bij een tal van vragen,
zoals wat is de rol van de toekomstige ontwerper, hoe en wanneer gebruikers te
betrekken bij de experimenten1) voldoende aandacht voor het design &
ontwerpproces: co-creatie & design voor impact (middels objectieve feiten en
subjectieve voorkeuren). Een uitdaging is hoe de eigendomsrechten van de co-
creators, in het bijzonder de gebruikers, goed vast te leggen.
3. de gebruiker niet in het middelpunt te plaatsten, maar als een van de stakeholders
te zien naast de designers, technologie specialisten, onderzoekers, ondernemers
en marketeers. Daarmee krijgt de gebruiker ook een stem in de innovatie agenda.
In de EU worden de voordelen van de gebruikers in Living Labs als volgt gezien:
“To be empowered to influence the development of services and products which
serve real needs, and to jointly contribute to savings and improved processes
through active participation in the R&D and innovation cycle”. In het Fablab is de
samenwerking tussen ontwerper, maker en gebruiker extreem nl. allemaal in een
en dezelfde persoon.
4. gebruik van ICT in Living Labs ten behoeve van observatie, data capturing,
monitoren, loggen, analyse etc. ICT speelt een belangrijke rol in de Living Lab
aanpak, zowel bij het ontwikkelen en valideren van nieuwe ICT diensten en
producten, alsook bij ontwikkeling en gebruik van methoden en tools. Het
(grootschalig en langdurig) ongestoord observeren, vastleggen en analyseren van
gedrag en ervaringen van mensen met nieuwe technologie en diensten in de
werkelijke omgeving vereist nieuwe vormen van ICT ondersteuning en
ontwikkeling.
Bestaande Living Labs
Living Labs is momenteel populair aan het worden (zo werken in de European Network of
Living Labs (ENoLL, zie ook www.openlivinglabs.eu) al meer dan 130 Living Labs samen)
en kent inmiddels vele aanhangers uit een brede achterban van kennisinstellingen,
1
In een recent paper “Unpacking European Living Labs: Analysing Innovation’s Social Dimensions”
geven onderzoekers (Dutilluel, Birrer, Mensink) uit Leiden (Universiteit, Cetim) een heldere
uiteenzetting over Living Labs en een aantal (wetenschappelijke) uitdagingen, waaronder de ethische
aspecten van het betrekken van gebruikers, hoe zorg je ervoor dat gebruikers geen proefkonijnen
worden, maar dat er toegang verkregen wordt tot hun ideeën en kennis.

6. bedrijfsleven en (regionale en nationale) overheden en strekt zich inmiddels uit tot ver
buiten Europa tot in Afrika, China en Brazilië. In het nog te starten Appolon (Europees)
project is specifiek aandacht voor de creatieve sector, waar een aantal Europese Living
Labs (Brussel, Parijs, Helsinki) gezamenlijke Living Lab pilots uitvoeren op het terrein van
nieuwe media.
Hieronder is een overzicht gegeven van een aantal Living Lab initiatieven in Nederland
(naast het initiatief van IIPCREATE). De meeste Living Labs in Nederland focussen niet
specifiek op de creatieve sector, maar een aantal hebben dit wel als aandachtsgebied. De
initiatieven die duidelijke raakvlakken hebben met IIPCREATE zijn:
• Amsterdam Living Lab
Amsterdam Living Lab is een initiatief dat in september 2008 gestart is vanuit de
Amsterdamse Innovatie Motor en gefinancierd wordt vanuit Pieken in de Delta,
Amsterdam Topstad en de provincie Noord Holland. Focus ligt op het ontwerpen
van methodieken en tools voor het ontwerpen van producten en diensten met
gebruikers (“Users as Designers”) en voor participatie van gebruikers in de praktijk
(Co-Creatie) en op het creëren van een ecosysteem van betrokken partijen uit
zowel research, innovatieve kleine bedrijven en grote bedrijven. De uitvoerende
partners zijn AIM, Waag Society, Novay en de Universiteit van Amsterdam. Focus
ligt op de gebieden Energie/Duurzaamheid en Zorg/Welzijn. Een voorbeeld project
is het Amsterdam Smart City project met betrokkenheid van partijen als Alliander,
Accenture, IBM, TNO, Plugwise en anderen. Amsterdam Living Lab speelt ook een
trekkende rol in het Europese netwerk.
• EXSER
EXSER is een initiatief gericht op diensteninnovatie, gestart in september 2008.
EXSER brengt deelnemers uit zowel wetenschap als bedrijfsleven bij elkaar rondom
vragen bij de innovatie van diensten. Focus ligt daarbij primair op de niet-
technologische kant van diensteninnovatie, zoals bijvoorbeeld innovatie van
businessmodellen en samenwerkingsvormen. EXSER wordt gefinancierd vanuit
Pieken in de Delta, Gemeente Almere en Provincie Flevoland. Betrokken bedrijven
zijn Agis, DHV, OCE, Rabobank en Hay group.
• Leiden Living Lab
Leiden Living Lab is een initiatief gestart door Bernhard Katzy van
CETIM/Universiteit Leiden en richt zich op de ontwikkeling van mobiele applicaties
en open innovatie tussen MKB bedrijven. Zo is door Leiden Living Lab in het kader
van de IPC regeling een community opgezet van 56 MKB bedrijven die in
samenwerking met elkaar tot nieuwe producten en diensten komen. Belangrijke
focus ligt op zorg, duurzaamheid en innovatie in diensten
• Oost NV
Oost NV is bezig met de opzet van een Living Lab in Nijmegen. Focus ligt daarbij
op zorg op afstand. Centraal staat daarbij de implementatie van een open source
platform waarmee diensten op afstand (video, sensoring, e.d.) mogelijk worden
gemaakt.
• Rotterdam Climate Campus
Rotterdam Climate Campus is een initiatief van de Gemeente Rotterdam met grote

7. betrokkenheid van de Universiteit Delft. Doel is te komen tot een cluster van
bedrijven gericht op duurzaam waterbeheer en energie. Focus ligt daarbij op
onderzoek en ontwikkeling van in de praktijk gevalideerde oplossingen.
• Caféin initiatief
Caféin probeert in de regio Eindhoven oplossingen te vinden voor actuele
maatschappelijke problemen. Hiervoor worden door kunstenaars (in de brede zin
van creatieve professionals: designers, architecten, beeldend kunstenaars,
ingenieurs) intensieve verbindingen gelegd tussen de probleemhouders (o.a.
overheid), technische kennis (o.a. producenten) en de creatieve sector (e-cultuur
en design). Initiatiefnemers zijn MAD emergent art center DHV VERS Cheops
Gemeente Eindhoven Arteconomy. De kunstenaar acteert als katalysator van
vernieuwing en verandering.
In deze Living Labs werken verschillende typen partijen met elkaar samen
(kennisinstellingen, internationale partijen, MKBers en publiek privaat gefinancierde
organisaties). De financiering is veelal nog project gedreven en grotendeels ondersteund
door subsidies vanuit regionale, nationale en/of internationale overheidsorganisatie.
Kijkend naar de Europese living labs (ENoLL) en Internationale Living Labs (Brazilië, Zuid
Afrika, China, Taiwan) dan zie je wel dat rond bepaalde thema’s, zoals energie efficiëntie
en (preventieve) gezondheidszorg een aantal Living Labs initiatieven opgezet worden die
volledig bedrijfsgedreven d.w.z. opgezet zonder overheidssubsidiering. Echter op gebied
van nieuwe media zijn de Living Lab initiatieven vooral project gedreven met een
aanzienlijke hoeveelheid overheidsfinanciering.
Aangezien de meeste Living Labs nog slechts een relatief korte periode bestaan, alsook
project initiatief gestart zijn, zijn er nog weinig Living Labs die echt zelfredzaam zijn. Er is
nog geen eenduidig business model dat zijn bestaan heeft bewezen (in de huidige Living
Labs). Er zijn verschillende modellen in gebruik en het is nog te vroeg om daar algemene
conclusies uit te trekken. Bovendien zijn er nog geen standaarden binnen deze Living Labs
hoe om te gaan met IPR en de (nieuwe) vormen van co-creatie met gebruikers. Afspraken
inzake IPR tussen de partijen onderling zijn vergelijkbaar met die gebruikt wordt in
projectsamenwerkingsverbanden. Hierbij zijn er wel vooruitstrevende Living Labs die meer
de open innovatie aanhangen en ook gebruikers laten meeprofiteren mochten de geteste
producten/diensten succesvol in de markt blijken te zijn.
Idealiter zou een Living Lab diensten moeten kunnen aanbieden aan bedrijven die snel
eenvoudig een nieuwe dienst of produkt willen ontwerpen met de (toekomstige)
gebruikers, dan wel snel een beta dienst /produkt gevalideerd willen hebben. De bedrijven
betalen hier dan voor. Van belang is dan wel dat er naast een grote (en goed bekende)
gebruikerspopulatie (die bereid is mee te werken aan) ook de nodige infrastructurele
voorziening aanwezig zijn om eenvoudig te kunnen co-creëren danwel de gebruikers en de
interactie met de dienst/product te kunnen monitoren en observeren en de gegevens op
juiste wijze te kunnen analyseren en te interpreteren. In een zelfredzaam, Living Lab
zullen deze rollen door verschillende partijen goed ingevuld kunnen worden, bijvoorbeeld
MKBers/bedrijven die betaald worden voor het opzetten van de meetinfrastrutuur,
sensoren, en verzamelen van de data, universiteiten en kennisinstelling die helpen bij de
juiste interpretatie en analyse van de gegevens.
In vooruitstrevende en reeds lang bestaande Living Labs, zoals die in Lulea (noord
Zweden) en Helsinki, zijn er specifieke organisaties (die publiek privaat gefinancierd zijn)
opgericht (zoals b.v. Forum Virium) om de living labs zelfredzaam te maken. Een andere

8. mogelijkheid is dat grote internationale bedrijven het voortouw nemen, zoals Philips met
zijn Innohubs (Singapore, Helsinki) en Nokia, die een Living Lab organisatie op sleeptouw
nemen, waarbij andere partijen, universiteiten en MKBers, relatief goedkoop kunnen
meeliften.
Tussen de Living Lab initiatieven is samenwerking zeer wenselijk, met name op het vlak
van:
1. Methodieken en tools, Living Lab is een jong en zich snel ontwikkelend gebied
waardoor er veel kans is om van elkaar te leren. In de praktijk is dat het uitwisselen
van kennis en ervaring opgedaan in projecten. Om de samenwerking vorm te geven is
er reeds een website opgezet waar kennis over methodieken en tools gedeeld kan
worden. Deze omgeving is ter beschikking gesteld door Leiden Living Lab. Ieder van
de living labs deelt daar documentatie over aanpak. Regelmatig zullen bijeenkomsten
worden georganiseerd om aanpakken met elkaar te bespreken en van elkaar te leren.
Centrale rol daarin speelt Novay die ook in het kader van Amsterdam Living Lab werkt
aan de ontwikkeling en het beschikbaar stellen van methodieken en tools. Een
voorbeeld van methods & tools ondersteuning is hieronder weergegeven (afkomstig
uit het EU Corelabs project).
2. Op inhoudelijke gebieden. Dit gaat dan primair over de gebieden Duurzaamheid en
Zorg als belangrijke focus van meerdere initiatieven. Uitwisseling over concrete
projecten die worden uitgevoerd op specifieke domeinen is wenselijk om hierin met
elkaar tot samenwerking zien te komen
3. Internationale positionering. Een duidelijke profilering als bijvoorbeeld “Dutch Orange
Living Labs” biedt het voordeel van een eenduidiger beeld en een betere positionering
van Nederland als internationaal testbed. Amsterdam Living Lab en Living Lab Leiden
hebben beiden een rol in het bestuur van het European Network of Living Labs
(ENoLL). Afgesproken is om vanuit deze rol de andere initiatieven daarbij te
betrekken en richting ENoLL ons ook gezamenlijk te positioneren als “Dutch Orange
Living Labs.
De betrokkenheid van EZ als co-financier van een aantal van de initiatieven is gewenst
vanuit een begeleidende en bevorderende rol. Vooral van belang is om hier te komen tot
een eenduidig aanspreekpunt aan beide kanten (EZ en de Living Labs).

9. Om de verschillende Living labs beter van elkaar te laten leren, samen te laten werken en
onderling te vergelijken zijn er in Europees verband reeds verschillende raamwerken
ontwikkeld, zoals de harmonisatie kubus (Corelabs EU project) en een kwantitatieve
uitbreiding hierop (Collabs EU project). Binnen het Amsterdamse Living Lab wordt
momenteel ook gewerkt aan een methodiek om Living Labs met elkaar te vergelijken en te
rangschikken op een aantal criteria. In onderstaande figuur is een overzicht gegeven van
(de gemiddelde score van) een aantal dimensies van een aantal Europees onderzochte
Living Labs.
Uit de figuur blijkt dat er is nog voldoende ruimte is voor verbetering, zeker ook wat
betreft de participatie van innovatieve MKBers. Uit deze Europese studie blijkt ook dat
steeds meer Living Labs diensten2 aanbieden aan MKBers en dat deze daar meer en meer
gebruik van maken voor het vinden van kennis en economische waarde door
demonstreren van markt aantrekkelijkheid. Hieronder zijn een aantal van de voordelen en
cases benoemd die de MKBers hebben aangegeven door hun deelname in Living Labs.
Benefits:
Vision of the available technologies; Evolution of the product-development process; Faster
time-to-market by user-involvement; Testing already existing products with real users;
Better access to the market; Branch-specific knowledge; Information about potential
customers; Ideas for new products and services; Tools for communication among SMEs;
Close collaboration with end-users; Relations with partners and customers; Finding
partners.
Example cases:
In the scope of LL, new technologies for visualization of geospatial data "HSLayers" have
been developed. HSLayers is used by SMEs in their applications, for example tourist portal.
The Living Lab was supporting the final phase of the development of a safety service by
recruiting users for a pre-trial and handling the practical work of the user-involvement.
The Living Lab was acting as an open environment for establishing a neutral meeting-
space for a SME and their potential customer. The support for the SME was to be a door-
opener and a resource for orchestrating the user-involvement in the pre-trial of the
service.
2
Voorbeelden hiervan zijn methoden & tools, data management, transfer van know-how
product/service evaluatie, infrastructuur ondersteuning, IPR management.

10. Consulatie van de IIP Create achterban, vervolg stappen door IIPCreate?
Uit de verschillende workshops is duidelijk gebleken dat er breed uiteenlopende gedachtes
en wensen zijn mbt tot Living Labs, variërend van concrete meer kleinschalige projecten
met duidelijke focus tot en met brede initiatieven die voldoende ruimte en vrijheid bieden
aan creatievelingen (inclusief artiesten designers). Dit is zowel van toepassing op het
gezamenlijk co-creeren van nieuwe diensten/producten als ook het in de praktijk testen
van (beta)producten en diensten. Men heeft wel een dringende behoefte aan verdere
uitwerking van concrete samenwerkingsprojecten die gericht zijn op het gebruiken van het
Living Lab concept.
Men vraagt nadrukkelijk aandacht voor diversiteit: geen centrale top-down coördinatie
maar veelzijdige kleinschaligheid die opgeschaald kunnen worden, korte en langdurende
projecten, fysiek en virtueel, domeinen die zowel maatschappelijk en business relevant
zijn.
Om de potentie van Living Labs voor de achterban van IIPCreate te maximaliseren (en de
diversiteit die uit de workshop naar voren komt te ondersteunen) is het derhalve raadzaam
om in iedere geval (minstens twee) verschillende projecten uit te voeren die de
verschillende typen vertegenwoordigen. In ieder geval een project dat zich richt op het
ontwerpproces (co-creatie) en een die zich richt op observeren in de praktijk (in-vivo).
Uit consultatie van de achterban van IIPCreate (middels verschillende workshops) blijkt
dat men concrete projecten wenst die op korte termijn resultaten opleveren waarbij er
bovendien voldoende ruimte is voor deelname van MKBers.
Een manier om dit te faciliteren is door voor de projecten minimaal 30% van het budget te
reserveren voor MKBers, ook al zijn deze bij de definitie (of zelfs bij aanvang) van het
project nog niet bekend zodat ze later nog kunnen instappen in het project. Een andere
mogelijkheid hierbij zou de “Living Lab vouchers” kunnen zijn (naar analogie van de
innovatie vouchers) om een actieve betrokkenheid van gebruikers & MKBers (als co-
creators) gedurende het hele innovatie traject te waarborgen.
De mogelijke nieuwe markt en samenwerking met toekomstige spelers in die nieuwe
markt is voor MKBers een aantrekkelijke motivatie om mee te gaan doen. MKBers zijn nog
niet op de hoogte van de mogelijkheden, zo werken ze bijvoorbeeld nu met enquêtes om
te interacteren met gebruikers van hun dienst, maar het blijkt vaak moeilijk te zijn om
goede feedback te krijgen zeker als men niet alleen inzicht in het huidige gedrag maar ook
in het nieuwe gedrag wil.
Daarnaast is het opzetten en uitvoeren voor MKBers van meer geavanceerdere
experimenten vaak te duur, te tijdrovend en te moeilijk. Samenwerking met andere
geïnteresseerden is dan aantrekkelijk. Van belang om de MKBers erbij te betrekken is
duidelijke voorbeelden en succesverhalen kunnen geven alsmede concreet aangeven wat
van hun verwacht wordt en welke concrete resultaten het oplevert en tegen welke
investering/kosten. Dit hangt mede af van de verschillende rollen die MKBers kunnen
vervullen in de projecten:

11. 1. helpen bij de vraagarticulatie (input geven vanuit kennis van eigen creatieve
‘deelbranche’ (architectuur, mode, media, design, reclame), richting geven aan de
ontwikkeling van Living Lab methodiek zodat die (beter) is afgestemd op de
behoeften van het MKB.
2. als (deel)opdrachtgever en (mede)ontwikkelaar (van technologie, applicaties,
hardware, concepten) die samen met gebruikers ontwikkeld en/of getest kunnen
worden. Hierbij meeliftend op de behoeften (en bijdragen) van de andere betalende
(evt. grotere) partijen.
3. als leverancier van testen, testers, technologie, applicaties en hardware die het test-
en ontwikkelproces faciliteren.
4. als gebruiker: van in de Living Labs ontwikkelde, kennis, (deel)producten, methoden
en processen.
Een andere wens is om te komen tot geografische spreiding van meerdere projecten. De
basis voor het zwaartepunt kan een bestaand Living Lab zijn.
Keuze voor concrete projecten is mede afhankelijk van eisen/voorkeuren van de co-
financierings regeling(en). Thema’s dienen zowel maatschappelijk als ook business
relevant te zijn. Aansluiten bij maatschappelijk relevante thema’s (zoals energie,
gezondheidszorg, veiligheid) betekent ook dat daar vandaan ook cofinanciering dient te
komen voor de projecten.
Als er meerdere Living Lab projecten gaan lopen, is het aan te bevelen dat de projecten
een gemeenschappelijke activiteit hebben ten aanzien van kennisuitwisseling (best
practices, lessons learned, cases, methodieken, etc.) om te komen tot de zogenaamde
“Living Practices”. Hier kan IIPCreate een “gecoördineerde actie”/werkgroep voor inrichten.
Het gebruik van een “virtuele experimenteer omgeving waar de verschillende projecten
gebruik van kunnen maken is een andere mogelijkheid.
Wat in ieder geval zeer wenselijk is een plek waar alle beschikbare Internationale en
Nationale informatie m.b.t. Living Lab op een eenvoudige en voor elke partij toegankelijke
wijze beschikbaar is. IIPCreate kan hier aan bijdragen door dit actief te ondersteunen
middels diverse mechanismen (website, blogs, evenementen, etc.)
Gezien de diversiteit van de IIPCreate achterban, hun wensen en verschillende
interpretaties van het Living Lab concept, is het aan te bevelen dat IIPCreate een vervolg
stap zet doormiddel van het definiëren van de living Lab architectuur. Deze architectuur
moet antwoord kunnen geven op de volgende vragen:
• Wat zijn de componenten van een Living Lab voor IIPCreate?
• Hoe ontwerp ik voor impact?
Daarnaast is er dringende behoefte aan concrete succesverhalen en voorbeelden die
inhoudelijk aansluiten bij de belevingswereld bij de IIPCreate achterban, die dan op een
actieve manier naar de hele achterban en alle andere belanghebbende uitgedragen dienen
te worden.
Om momentum te behouden dienen een of meerdere grotere partijen het voortouw te
nemen om een of meerdere projecten op te zetten door daar ook zelf flink in te investeren.

12. Samenwerking met Point-One zou een interessante optie zijn om de brug te slaan tussen
IIPCreate achterban en de technologie bedrijven.
Mogelijke projecten
Kenmerk van Living Lab projecten is dat ze in principe niet op zichzelf staan. Kern van de
aanpak is de aanwezige omgeving waarbinnen, samen met gebruikers producten kunnen
worden ontwikkeld en getoetst. Deze omgevingen maken het efficiënt meerdere projecten
te ontwikkelen op basis van dezelfde fysieke en organisatorische infrastructuur. Deze
proeftuinen kunnen worden gezien in drie verschillende vormen (zie ook de figuur van von
Hippel op pagina 1):
- Op het gebied van onderzoek is het gericht op een omgeving waar gewerkt kan
worden met echte gebruikers en reële situaties zonder daarbij in kritische situaties
terecht te komen. Een voorbeeld hiervan is bijvoorbeeld de projecten op de
Westergasfabriek met projecten als de fluisterbank en de twitterboom of het
project Mocatour van de UvA waar met Layar nieuwe expressievormen worden
uitgeprobeerd;
- De tweede vorm is gericht op co-creatie met een beperkt aantal gebruikers. Een
omgeving die hierop is ingericht is bijvoorbeeld het Fablab waarbij ontwerpers en
gebruikers gefaciliteerd worden in een gezamenlijk proces om te komen tot nieuwe
producten en/of concepten;
- De derde vorm is gericht op grootschaliger toetsen en feedback genereren. Een
voorbeeld hiervan is bijvoorbeeld de klimaatstraat in het kader van Amsterdam
Smart City. Hier wordt samen met de ondernemers en de bezoekers van de
winkelstraat gezocht naar manieren waarop energie bespaard kan worden zonder
de “shopping experience” te verliezen. Ook de “shopping mall” in Eindhoven is hier
een voorbeeld van.
Bovenstaande omgevingen bieden voor zowel kleine als grote bedrijven de mogelijkheid
om onderzoek en co-creatie vorm te geven door gezamenlijk gebruik te maken van de
benodigde infrastructuur.
Het stimuleren en toegankelijk maken van deze infrastructuur kan een belangrijke rol zijn
voor IIPCreate. Juist de achterban van kleinere bedrijven heeft geen mogelijkheid om
zelfstandig een Living Lab op te zetten. Het is daarom van groot belang dat er omgevingen
bestaan als Fablab om deze resources te delen. Mede door bijvoorbeeld in te zetten op FES
gelden voor de ontwikkeling en operationalisatie van dergelijke omgevingen kan IIPCreate
een belangrijke rol spelen.
Daarnaast is het noodzakelijk om de achterban te bereiken en te organiseren. Bekendheid
van de mogelijkheden van bestaande Living Labs, afspraken maken over projecten en het
bundelen van projecten en activiteiten. Zo kan bijvoorbeeld via IIPCreate gebruik gemaakt
worden van een consortium kleine bedrijven binnen de IPC regeling van Senternovem die
gezamenlijk activiteiten binnen een Living Lab gaan uitvoeren. Ook kan worden
georganiseerd dat innovatie vouchers gebundeld worden met meerdere MKB partijen
samen die interesse hebben in dezelfde kennis en Living Lab contexts.

13. Daarnaast is het organiseren van het netwerk van belang, zoals het beschikbaar stellen
van informatie over bestaande Living Labs, organiseren bijeenkomsten om partijen met
elkaar in contact te brengen en dergelijke.
In de workshops zijn verschillende mogelijke project ideeën naar voren gekomen. Deze
zijn verschillend van aard en zullen nader bekeken moeten worden op hun waarde voor
zowel de verschillende type organisaties binnen IIP Create (MKBers, grotere ICT bedrijven,
kennisinstellingen) alsook de geografische spreiding (westen, midden, zuiden van
Nederland). Van belang is om per projectidee een inventarisatie te maken waarbij duidelijk
wordt welke partijen hierin geïnteresseerd zijn en of men bereid is om er in te investeren,
m.a.w. wat is het commitment van de geïnteresseerde partijen. Daarnaast zal per project
bekeken moeten worden hoe deze mede te financieren zijn.
De ideeën betreffen:
• Sociale locatiegebaseerde mobiele diensten: ontwikkeltraject (co-creatie) met
“bestaande” gebruikers van elk van de deelnemende project partners, inclusief de
aanbieder van mobiele locatie gebaseerde sociale applicaties, om te komen tot
nieuwe applicaties.
• “In vivo” testen van nieuwe applicaties door gebruik te maken van bestaande
sociale netwerkomgevingen van Applicatie ontwikkelaars als virtueel Living Lab
experimenteer & test omgeving, met N> 1000. Raadzaam is om ook het potentieel
bij universiteiten/hogescholen, in het bijzonder studenten te gebruiken.
• Gezamenlijke game ontwikkeling door game developers om te komen tot een
“Open Source Expression engine” voor en door game developers.
• Picnic 2010: een fysiek Living Lab in te richten waar producten van verschillende
partijen getest kunnen worden.