Нэрт монголч эрдэмтэн Николас Поппегийн амьдрал уран бүтээлийн тухай үгүүлнэ

1. НИКОЛАС ПОППЕ
ппе
(1897-1991)
Ж.Бат-Ирээдүй
info@batireedui.com
The Institute for Mongolian Studies

2. Николас Поппе (1897-1991)

3. Түүний тухай
• “Миний энэ яваа насандаа найз нөхрөө хэмээн хэлэхдээ
хамгийн их бахархдаг андуудын маань нэг – нэгэн агуу
хүн...” Хэнри Г.Шварц
• “Николас Поппе бол Монгол Улс хийгээд Монголын ард
түмний эрхэм хүндэт анд, хэл соёлынх нь нэрт судлаач
билээ. Гэвч тэрбээр мөн тухайн үеийн улс төрийн
тогтолцоон дор амьдрах тавилантай нэгэн байлаа.
Поппе нэн бүтээлч, урт амьдралыг туулсан хүн.” Жон
Р.Крюгэр
• “Николас Поппе бол монгол судлаачдын ноён
оргилуудын нэг мөн.” Л.Чулуунбаатар
• “Хамгийн агуу Монгол судлаачдыг хуруу даран тооч
хэмээвээс Николас Поппе гарын таван хуруунд багтах нь
эргэлзээгүй.” М.Саруул-Эрдэнэ

4. Унасан газар, угаасан ус
• 1897 оны 8-р сарын 8 нд Хятадын Шандун мужийн
Чэфү хотод Оросын дипломатчийн гэр бүлд
төрсөн.
• 1901 он хүртэл Хятадад байгаад дараа Петербургт
нүүж очсон.
• Герман асрагчаас хэлийг сурч амжсан байна.
• Дараа нь мөн аавыгаа дагаж Чичигаар буюу
хунхууз улаан сахалтны улсад суусан байна.
• Энэ үед “консулын хажуугаар өнгөрөх монгол
жингийн цуваа надад гүнзгий сэтгэгдэл
төрүүлсэн, сүүлд монгол хэл, аман зохиолыг
судлах сонирхол тэр дурсамжаас болсон ч байж
магад” гэж тэрбээр өөрөө бичсэн билээ.

5. Бага нас, сургууль
• 1907 онд 10 настай гимназид элссэн байна.
• 1911-12 онд тэрбээр их өвдсөн байна.
• Аав нь 1913 оны 4 дүгээр сард хүнд
хорлогдсон байна.
• Зуны амралтаар Финляндын Симпеле нуур
орчимд амарсан нь түүний гадаад ертөнцийг
үзэх үзэл энд бүрэлдсэн гэж үздэг.
• 1916 онд ахлах сургуулиа мөнгөн медальтай
төгсөж Петроградын Их Сургуулийн Анагаахын
сургуульд эмч болохоор суралцаж эхэлжээ.

6. Оюутан цаг
• 1917 онд цэрэгт гэнэт татагдаж 1918 онд
халагдсан байна.
• 1918 оны 4 сарын эхээр Петроградын ИС-
ийн монгол хэлний багш Рудневтэй уулзаж
монгол хэлийг судалгааныхаа үндсэн сэдэв
болгохоор шийджээ.
• Багш шавь болсноос 7 хоногийн
дараа“Жайиданг кар-а эрэ үкэртү көбэгүн-ү
тугужи” хэмээх эхийг орчуулсанаар түүний
монгол судлал эхэлжээ.

7. Монгол судлаач болох замд
• 1918 оноос Борис Николаевич Владимирцовын
шавь болжээ.
• 1919 онд Л.Я.Штернбэрг гэдэг хүн Газарзүйн
хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний туслах ажилтнаар
оруулж өгчээ. Сүүлд түүнийг сүрьеэгээс аварчээ.
• 1920 онд Дорно дахины амьд хэлний хүрээлэн
байгуулагдаж түүнд давхар ажилтай болжээ.
• 1923 оноос Ленинградын Их Сургуульд багшилж
эхлэсэн.
• 1924 оноос Мэргэн гүний хүү Гомбожаваас монгол
хэл сайн сурч авчээ.
• 1926 оны эхээр ШУА-ийн Монголын тасгийн эрхлэгч
болж 5 дугаар сард Монгол оронд хөл тавьжээ.

8. Монгол судлалын замд
• 1927 онд Монголд хоёр дахь удаагаа хөл
тавьжээ.
• В.А.Казакевич, Г.Д.Санжеев нартай хамт
дархадуудыг судлахаар явжээ.
• Энэ үеэр мөн дагуур хэл сурсан байна.
• 1928 онд Аларский говор номоо хэвлүүлжээ.
• 1929 оны 5 сард Монголд сүүлийн удаа ирж
Солоон, Барга, Ордос, урад зэрэг голдуу
нутгийн аялгуу судалсан байна.
• Дараа нь 500-хан суугчта боловч 50-60 бөөтэй
Байгал нуурын Ольхон арал дээр очжээ.

9. Хэлмэгдүүлэлт, цэвэрлэгээ
• 1929 оны 8 дугаар сард Монголоос буцаж
ирэхэд Оросын ШУА-д цэвэрлэгээ эхэлжээ.
• 1937 онд Хар тэнгисийн Анапа гэдэг жижиг
хот руу гэр бүлээрээ явжээ.
• 1938 онд бүдүүн гэдэсний үрэвсэл тусч
эмнэлэгт хэвтжээ.
• 1939 он 3-4 сард Зөвлөлт засагт Монгол
судлал чухал салбар болохыг баталж өгчээ.
• Дэлхийн II дайн 1939 оны 9-р сард эхэллээ.

10. Дайны жилүүдэд
• Энэ үеэс нууц цагдаагийнханд баривчлагдахаас айж
тэрбээр Германд, цаашлаад Англи, АНУ-д гарах тухай
бодож эхлэжээ.
• 1941 оны 7 сарын 18 нд Халимагийн Бүгд Найрамдах
Улсад томилогдсон нь аюулаас мултрах их аз болжээ.
• 1942 оны зун Микоян Шахар хотын Карачай мужийн
Багшийн Дээд Сургуульд багшаар очжээ.
• Тэндээ Германы эзлэсэн хотод үлдсэн, мөн герман хэл
сайн мэддэг нь их аз болж Кисловодск хотод руу
нүүжээ.
• Дараа нь Нальчикт нүүж суурьшсан байна. 1943 оны 1
сарын 1 нд Германууд ухрах болсноо албан ёсоор
зарлаж Поппе тэдэнтэй явахаар болжээ.

11. Германтай явах болсон 3 шалтгаан
• Цагаантнуудын эзэлж байсан газар амьдарч
байсан эсэхийг асуудаг байсан. Үүнд тийм
гэж хариулах нь нэн эрсдэлтэй.
• Орон нутгийн ард түмний тусын тулд хийсэн
цөөн боловч орчуулгыг хамтран
ажилласанд тооцож магад.
• Ухарч байгаа германчуудтай хамт явбал
ЗХУ-аас гарах алтан боломж, цаашилбал эрх
чөлөөний орон АНУ, Их Британид гарах
нөхцөл бүрдэнэ.

12. Герман дахь ажил амьдрал
• Германд иртэл гэр бүлээрээ 1 сар контейнерт явж арай
гэж амьд мэнд буужээ.
• Берлиний Ваннсийн хүрээлэнд Сибирь орчмын
түүх, угсаатан, соёл, байгалийн холбогдолтой баримт
ялган эмхлэх судлаач болов.
• Монголч эрдэмтэн Хэйниш Боннын Их сургуульд монгол
хэл, татаар зэрэг түрэг хэл, харьцуулсан алтай
хэлшинжлэлийн хичээл заалгахаар урьжээ.
• 1943 оны 10-р сарын 21 нд Берлинд байхад нь байрыг
нь бөмбөгджээ.
• Эргээд Австрид байх Ваннсид буцсан боловч олигтой
бололгүй Зүүн Ази судлалын хүрээлэнд ажилд орж
монгол улс, монголчуудын шашин шүтлэгийн тухай хоёр
тайлан бичиж өгөх хэрэг гарав.

13. Ажил амьдрал эрсээр
• 1946 оны эхээр нэгдсэн үндэсний цагаачлал, тусламжын
албанд хандах болов.
• 1947 онд Британий засгийн газар виз олгохгүй гэдгээ
албан ёсоор мэдэгдсэн байна.
• 1949 оны 1-р сард Сиэтл дэх Вашингтоны Их Сургуулиас
урилга хүлээн авчээ.
• 1949 оны 3-р сарын 26 нд эхнэр нь нас барав.
• 1949 оны 5-р сарын 14 нд Франкфүртээс АНУ-руу нисэв.
• 1949 оны 9-р сарын 15 наас Вашингтоны Их сургуульд
хичээл зааж эхлэснээр тэрбээр 19 жил багшлаад 1968
онд тэтгэвэрт гарчээ.
• 1952 онд тэрбээр хоёр дахаа Эдит О Циеглертэй
гэрлэжээ.

14. Амьдрал
• 1968 онд ХБНГУ-ын Бонны Их Сургуулийн
хүндэт доктор цол хүртсэн.
• 1968, 1977 онд Финляндын ШУА-ын гадаад
гишүүнээр сонгогдсон.
• 1989 оны 5 дугаар сард Төв ба өвөр азийн
судлалаар түүний нэрэмжит эрдэм
шинжилгээний анхны бага хурал USA d
болсон.

15. Шавийн эрдэм багшаас
• Вашингтоны Их Сургуулиас дэлхийд
алдартай олон монголч төрсний олонхи нь
Поппегийн шавь байжээ. Тухайлбал,
• Жон Р.Крюгэр, ИИС
• Жэймс Боссон, Беркели ИС
• Роберт А Рупен, Хойт Каролинагийн ИС
• Дэвид Фаркухар, Калифорны ИС
• Үнэнсэцэн, Калифорны ИС
• Хидэхиро Окада, ТИСургууль

16. Монгол судлалын эрдэм бүтээлээс
• Mannual of Mongolian 1931
• Specimens of Khalkha-Mongolian folklore: North
Khalkha dialect, 1932
• Buriat-Mongolian linguistics, 1933
• The language and collective farm poetry of the
Buriat-Mongols of the Selenge region, 1934
• Khalkha Mongolian Structure, 1936
• Grammar of written Mongolian, 1937
• History of the Mongol scripts, Vol 1; The square
script, 1941

17. үргэлжлэл
• Khalkha Mongolian grammar: with bibliography,
texts and gloassary, 1951
• Grammar written Mongolian, 1954
• Indroducing to Mongolian comparative studies,
Mongolian folklore: sayings, songs, fairytales and
heroic sagas, 1955
• The Mongolian monuments in the ‘Phagspa
script, 1957
• Comparative grammar of the Altaic languages.
Part I, Comparative phonology, 1960
• Indroducation to Altaic linguistics, 1965
• Mongolian language handbook, 1970

18. Түүний тухай бүтээлээс 1
• Алпатов В. М. Лингвистическое наследие Н.
Поппе // ВЯ. 1992, №3. С.119-125.Алпатов В.
М. Николай-Николас Поппе // Бюллетень
Общества монголоведов РАН. 1993.Алпатов В.
М. Советское востоковедение в оценках Н.
Поппе // Mongolica, III. Санкт-Петербург. Фарн.
1994. С.38-46.Алпатов В. М. Николай-Николас
Поппе. М. Восточная литература. 1996. 144
с.Алпатов В. М. Переписка Н.Н. Поппе с
советскими востоковедами// Известия РАН,
серия литературы и языка. 2000, №5. С.52-
57.m

19. Түүний тухай 2
• Poppe in Wikipaedia
• Poppe, N.N., Walther Heissig, and Klaus Sagaster.
1989: Gedanke Und Wirkung : Festschrift zum 90.
Geburtstag von Nikolaus Poppe. Asiatische
Forschungen Bd. 108. Wiesbaden: Otto
Harrassowitz. ISSN 0571-320X.
• Cirtautas, Arista Maria. "Nicholas Poppe: A
bibliography of publications from 1924-1977."
Parerga 4. Seattle: Institute for Comparative and
Foreign Area Studies, University of Washington,
1977.

20. Түүний тухай 3
• “Николас Поппе дуртгал” орч.М.Саруул-
Эрдэнэ, Nepko, 2010
• “Николас Поппе бол монгол судлаачдын
ноён оргилуудын нэг мөн.”
Л.Чулуунбаатар, МУИС-ийн
ЭШБичиг, 1996, №7(117), 195-211 х.

21. “Николас Поппе дуртгал”, Уб., 2009
орчуулсан М.Саруул-Эрдэнэ