Беларускі грамадска-культурны часопіс, прысвечаны пытанням сучаснасці, гісторыі, літаратуры і мастацтва, месца чалавека ў свеце. Форум думкі беларусаў і ўсіх тых, каму блізкая беларуская тэматыка. Пазіцыі аўтараў тэкстаў не заўсёды адпавядаюць пазіцыям рэдакцыі. Не публікуюцца матэрыялы, якія прапагандуюць камунафашызм, расізм, нацыянальную варожасць.

1. Czasopis
n
Беларускі грамадска-культурны штомесячнік
www. czasopis.pl
Nakład
600
egz.
U Lezginów (str. 21)
Nr 5 (368). Травень 2023 ■ Cena 6 zł (w tym 5% VAT)

2. У НУМАРЫ
3 АД РЭДАКТАРА
Дзённік рэдактара
5 ЗАПІСЫ ЧАСУ (за IV 2023)
Наша хроніка
– на Падляшшы, у Польшчы,
у Беларусі, у свеце
■My tut byli, jość i budziem (стар. 7)
■Niepokój biskupów (стар. 11)
■Pierwsze dane spisowe o mniejszościach
(стар. 8)
■Рэжымваюенаватзпамерлымі (стар.9)
■Obrazki jak z„Mistrza i Małgorzaty”
(стар. 10)
■Amerykanizacja języka białoruskiego
(стар. 11)
14 W Hajnówce
Rok bez marszu narodowców
15 ZAPISKI
Dni i myśli
18 КНІГАРНЯ
Позні пратэстантызм у Заходняй
Беларусі
21 REPORTAŻ
Niech żyją Lezgini!
25 UWIKŁANIE
30 lat w sidłach bezpieki (cz. 4)
29 КАЛЕНДАРЫЮМ
Гадоў таму ў траўні
30 KALIŚ PISALI
Dyskusja prasowa o białoruskiej
„Hromadzie”
33 ГАДАВІНА
Янка Маўр, які раней за Стывена
Кінга напісаў„Яно”
36 PAMIAĆ
Płacz zwanoŭ
16. Petelski vel Talkoŭski (2)
37 ROZKAZ
Nečysta siła, ničoho inšoho
Jak Marta zaradiła Jaškovuj bidiê (2)
34 BIAŁOWIESKIE OPOWIEŚCI
Morskie klimaty w międzywojennej
Białowieży
40 АСОБА
Усе дарогі вядуць… у Ішкалдзь
42 FELIETON
O ładzie i bezładzie
Fot. na okładce Mateusz Styrczula
Rok bez marszów narodowców (стар. 14)
30 lat w sidłach bezpieki (cz. 4) (стар. 25)
O ładzie i bezładzie (стар. 42)

3. 3
V.2023
Czasopis
n
АД РЭДАКТАРА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
28 сакавіка 2023 г.
Яраслаў Яновіч прыслаў мне выдадзены ім нядаў-
на тоўсты том з незвычайным зместам. Гэта перадрук
апошняй кніжкі яго бацькі Сакрата „Хатняе стагоддзе” з
2008 г. (раней часткамі апублікаванай у „Часопісе”) з па-
ралельным перакладам сына на польскую мову. Траціну
аб’ёму складаюць зноскі, допісы і паясненні, у тым ліку
тлумачэнні слоў рэдкіх для польскамоўнага чытача.
Яраслаў здаўна жыве ў Лодзі, дзе закончыў музычную
акадэмію. Ніколі аднак не парваў кантакту з нашым
асяроддзем на Беласточчыне. Вельмі ганарыцца сваім
бацькам, якога заўсёды падтрымліваў і дапамагаў яму ў
некаторых беларускіх справах. Сам таксама клапаціўся
пра лёс беларускасці на роднай Беласточчыне. Асабліва
перажывае з-за паланізаваных і перайначаных назоваў
нашых мясцовасцей. Правёў нават адмысловую акцыю,
каб гэта крыху выправіць, але сутыкнуўся са сцяной
абыякавасці і супраціву жыхароў ды чыноўнікаў.
Апошняй яго ініцыятывай на працягу амаль дзесяці
гадоў стала праца над перакладам на польскую мову
„Хатняга стагоддзя”. Быў вельмі захоплены гэтай кніж-
кай і як з нечым векапомным вырашыў прабіцца з ёю
да польскамоўнага чытача. Шмат напрацаваўся, углыб-
ляючыся ў тэкст арыгіналу, які перапісаў лацінкаю, на-
даючы яму прыкметы простай мовы з Сакольшчыны,
дзе адбываюцца дзеі ў кніжцы.
Свой пераклад назваў у канцы тэксту, што ён з „języka
wschodniobiałostockiego (sokólskiego)”. Наўмысна па-
збягаў тут прыметніка „białoruski” ці нават „prosty”,
таксама кірылічнага запісу арыгіналу, каб прыдбаць
чытачоў, якім гэта не вельмі ўспрымальнае. Зрабіў
яшчэ маленькі эксперымент, прымяняючы „брага-
віцу” – малавядомы варыянт лацінкі, прыдуманы ў
палове дзевяностых гадоў Лёнікам Тарасэвічам і Са-
кратам Яновічам для запісу слоў песень легендарнага
рок-гурта „R.F. Braha”.
Помню, што тады я як рэдактар „Гарадоцкіх навін”
гэтую літарную сістэму склаў на камп'ютары пад нагля-
дам Лёніка. І трэба сказаць, што для моладзі была яна
даволі чытэльнай і ўспрымальнай. Многія карысталі-
ся выдадзеным у такой форме дадаткам да гарадоцкай
газеты са словамі песень папулярнага тады гурта. Не-
каторыя фанаты мелі яго ў руках на паляне ў Барыку
на канцэртах падчас фестывалю Басовішча.
Яраслаў у тэхнічным выглядзе кнігі крыху ўзяў пры-
клад з адшуканага ім колішняга двухмоўнага выдання
раману „Ulisses” Джэймса Джойса з перакладам на
польскую мову Станіслава Бараньчака. У ім на цотных
старонках быў арыгінал, а на няцотных пераклад.
„Хатняе стагоддзе” Сакрата Яновіча гэта сапраўды
знакамітая кніжка, напісаная прыгожай беларускай мо-
вай з мясцовым каларытным зместам і такімі ж арыгі-
нальнымі словамі, імёнамі і прозвішчамі герояў, геа-
графічнымі назвамі. Літаратура вышэйшага ўзроўню.
Дзеянне адбываецца ў Крынках і на Сакольшчыне на
працягу мінулага пакутнага XX-га стагоддзя. Гэта ма-
ляўнічы манументальны аповед. Аўтар вядзе чытача
праз лабірынт дылем, характэрных для жыхароў гэтых
зямель, якія на працягу стагоддзя мянялі не па сваёй
волі дзяржаўную прыналежнасць ажно чатыры разы.
У кніжцы перададзены своеасаблівы, бо хатні, вобраз
жыцця некалькіх пакаленняў тае эпохі.
Перакладаць беларускі тэкст на польскую мову нао-
гул гэта нялёгкая справа. Сакрат Яновіч часта паўтараў,
што да канца гэта немагчымае. Чытанне ў перакладзе
параўноўваў да пацалункаў дзяўчыны праз шкло.
Ужо сам загаловак ёсць праблемай, каб знайсці яму
ўласцівы эквівалент у польскай мове. Перакладаючы
наўпрост – гэта „Domowe stulecie”. Але такое тлумачэн-
не тут непрычым. Сакрат Яновіч даючы сваёй кніжцы
загаловак „Хатняе стагоддзе” меў на ўвазе, што апісанае
ім жыццё ў XX-ым ст. найбольш асацыюецца менаві-
та з паўсюднымі тады і амаль аднолькавымі хаткамі,
прымітыўнымі халупінкамі з саламянай страхою. Не-
магчыма знайсці польскі варыянт. Таму перакладчык
прыдумаў – таксама для арыгіналу – цалкам новы за-
галовак і крыху па-вулічнаму: „Stulecie oszołomów.
Stahodździe durałobaŭ”.
У чэрвені 2020 г. Яраслаў даслаў мне пятнаццаць ста-
ронак свайго перакладу, каб надрукаваць іх у „Часопі-
се”. Вялікую частку я адразу пусціў у летнім нумары.
Яраслаў год раней звярнуўся да фонду Віла Сакратас,
каб прыдбаць грошы з міністэрства і выдаць яму кніж-
ку. Удалося гэта за другім разам. Але ўзніклі нейкія
Юрка Хмялеўскі
Галоўны рэдактарc
Дзённік рэдактара
►

4. 4 V.2023
Czasopis
n
АД РЭДАКТАРА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
камплікацыі, тэхнічныя праблемы аўтара. Атрыманыя
з міністэрства 23,7 тыс. зл. прыйшлося фонду пад ка-
нец 2021 г. вярнуць.
Пасля гэтага для Яраслава было ганаровай справай
давесці ўсё да канца і год пазней надрукаваў кнігу за
свае грошы. Выдаў яе прыватна як B.N.V. Гэта намёк на
падпольнае Беларускае незалежнае выдавецтва, у якім у
80-х гадах выйшлі чатыры сшыткі ў серыі „Беларускія
дакументы” і непадцэнзурныя публікацыі. Разам з пару
іншымі асобамі дапамагаў у гэтым свайму бацьку.
Калі атрымаў я выдадзены цяпер том, успомніў яшчэ
1987 г., калі ў Бельску прысутнічаў у З’ездзе беларус-
кіх студэнтаў. Тады ўпершыню пабачыў Яраслава, які
на завяршэнне выступіў з класічнай музыкай на гіта-
ры. Канчаючы канцэрт сказаў, што „толькі адна з вы-
кананых кампазіцый не была яго”. Значыць, ён пісаў
таксама музыку.
Трэба яшчэ адзначыць, што Яраслаў крыху адрэда-
гаваў і беларускі варыянт. Нанёс праўкі ў большасці
лепшыя ад арыгіналу. Гэта мяне радасна здзівіла, бо
зрабіў гэта жывучы дзясяткі ўжо гадоў далёка ад роднай
беларушчыны, за што належыцца яму хвала і вялікая
павага. Што без жывога кантакту з беларускай мовай
яе не забыў так як іншыя нашы землякі, якія ў далёкіх
гарадах даўно расплыліся ў моры польскасці.
Такой кніжкі яшчэ ў нас не было. Праўда, месцамі
чытаць яе цяжкавата, бо мімавольна прыходзіцца cка-
каць праз радкі і старонкі, каб дачытваць і параўноў-
ваць абодва варыянты і яшчэ шукаць зносак у асобнай
частцы. Гэта патрабуе шмат часу і канцэнтрацыі. Але
безумоўна варта яе ўзяць у рукі.
13 красавіка 2023 г.
Прыйшлося развітацца са Сцяпанам Копам. Над тру-
ною на праваслаўных могілках на Выгодзе ў Беластоку
сказаў я невялікую прамову. Пачаў з таго, што нашая
падляшская зямля слаўная тым, што на свет выдае не-
звычайных таленавітых людзей. Безумоўна такім быў
Сцяпан Копа. Ён як вядомы музыкант і фалькларыст
пакінуў па сабе надта важны след у культуры і гісто-
рыі тутэйшых беларусаў. Перад усім у выглядзе звыш
дзесяці зборнікаў народных песень з розных куткоў
рэгіёну.
Народжаны ў 1945 г. у Малінніках у гміне Орля за-
кончыў беларускі ліцэй у Бельску, а пасля навучанне
музыкі ў Вышэйшай педагагічнай школе ў Кельцах.
Працаваў настаўнікам у школах і з гармонікам у ру-
ках кіраваў беларускімі калектывамі на Беласточчыне.
Звыш дваццаці гадоў, да выхаду на пенсію ў 2010 г.,
быў галоўным музычным інструктарам у Ваяводскім
асяродку анімацыі культуры ў Беластоку.
Сцяпан Копа ад студэнцкіх гадоў спісваў ноты і сло-
вы народных песень жыхароў вёсак Беласточчыны.
Меўшы вышэйшую адукацыю ўсведамляў сабе, якое
гэта вялікае культурнае багацце і колькі ў ім жыццё-
вых мудрасцей ад простых людзей, недасяжных часам
нават прафесарам.
Памёр раптам у перадвелікодны Вялікі тыдзень у
сваім доме ў Гараднянах, што каля Клеосіна пад Бе-
ластокам. Было яму 77 гадоў. У Юр’еўскай царкве на
Новым горадзе на Св. літургіі і адпяванні апрача сям’і
прысутнічалі суседзі, былыя супрацоўнікі і калегі. Пры-
ехала таксама дэлегацыя з Гарадка на чале з войтам.
Сцяпан Копа быў ганаровым грамадзянінам гэтай гмі-
ны. Першым і дагэтуль адзіным. Такое званне радныя
прысвоілі яму яшчэ ў дзевяностых гадах. За тое м.інш.
што 35 гадоў быў музычным кіраўніком калектыву „Рас-
спяваны Гарадок”.
Пра гэта таксама я згадаў у сваёй надмагільнай пра-
мове. Сказаў і пра сваё з ім сімпатычнае знаёмства і
супрацоўніцтва як рэдактара, а ў свой час дырэктара
Гміннага цэнтра культуры ў Гарадку. Тады дапамог я
Сцяпану выдаць зборнікі песень з Гарадоччыны і Са-
кольшчыны (у двух тамах). Дзеля гэтага трэба было
мне авалодаць спецыяльнай камп’ютарнай праграмай
для запісу нотаў.
Ён меў багаты хатні архіў з тысячамі фальклорных і
народных песень запісаных ім на магнітафонных касе-
тах. Зведаўшы пра тое, пару месяцаў таму скантакта-
ваўся з ім фонд Тутака і супольна з даследчыцай бела-
►
Вокладка кніжкі, якую можна заказаць па адрасу:
http://antykwariat-ksiazki.pl/stulecie-oszolomaw-sta-
hodzdzie-duraloba

5. 5
V.2023
Czasopis
n
АД РЭДАКТАРА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
рускага фальклору Ірынай Мазюк з Мінска была пачата
лічбавая апрацоўка гэтай унікальнай калекцыі. Песні
запісаныя Сцяпанам Копам у 90-х гадах у ваколіцах
Дубіч-Царкоўных сталі вывучаць удзельнікі арганіза-
ваных фондам майстар-класаў для ўдзелу ў сёлетнім
фестывалі „Сoнцаграй”. Такая ініцыятыва, каб зберагчы
яго спадчыну, будзе працягвацца, што вельмі цешыць.
Напэўна і ў небе самога калекцыянера, якому на разві-
танне ад „Часопіса” і „Нівы” занеслі мы з Мірай Лукшай
вяночак з надпісам „Волату Беларускай Песні....”.
У нашым асяроддзі ёсць прыгожы звычай развітвацца
на могілках з сябрамі, чытаючы верш. Шмат такіх рад-
коў многія гады складаў незабыўны Віктар Швед. Чы-
таў іх над магіламі, пасля друкаваліся ў „Ніве”. Са Сця-
панам Копам мы таксама развіталіся вершам. Пры тым
невыпадковым. Міра прачытала фрагменты перакладу
на беларускую мову Алесем Барскім (памёр год раней,
1 красавіка) прыгожай рускай песні „Малінавы звон”.
Сцяпан меў у гэтым свой уклад. Па просьбе Барскага
зрабіў музычны запіс яго варыянту. Песню „Малінавы
звон” па-беларуску можна пачуць на радыё ў выкананні
Геніка Шэмета, спявае яе таксама Янка Карповіч з гара-
доцкай капэлай „Хутар”. Вось некаторыя радкі:
Спявае малінавы звон –
Бярэ нашы сэрцы ў палон.
Таму пакланіся зямлі,
Дзе продкі адвечна жылі
Пад звон да хрышчэння няслі,
Пад звон да вянчання вялі.
На вечны спакой, вечны сон –
Вязлі пад малінавы звон.
Сцяпана Копу правёў таксама ў вечную ціш, вечны
сон, любімы малінавы звон.
Ён пэўна у небе надалей іграе на гармоніку, а гэтую
песню ды іншыя, якія гадамі запісваў, цяпер спяваюць
яму анёлы.
Вечная памяць!
Юрка Хмялеўскі■
СцяпанКопа(1945-2023)падчасфэстуўВалілах-Двары
ў Гарадоцкай гміне, 2014 г.
Фота
Юркі
Хмялеўскага
ЗАПІСЫ ЧАСУ (IV.2023)
Наша хроніка
На Падляшшы
■31 marca zarząd województwa pod-
laskiego zatwierdził budżet, prze-
znaczony na upowszechnianie wie-
dzy i historii o mniejszościach na-
rodowych i etnicznych w regionie,
wspieranie inicjatyw kulturalnych,
a także wydanie publikacji na-
ukowych i literackich w językach
mniejszości. Ogólna kwota wynio-
sła 840 tys. zł, którą rozdzielono
na kilkadziesiąt projektów. Wśród
dotowanych inicjatyw znalazły się
m.in. warsztaty ikonograficzne dla
dzieci i młodzieży, które zrealizu-
je parafia prawosławna w Dubinach
k. Hajnówki czy wykłady Fundacji
Tutaka poświęcone historii mniej-
szości białoruskiej „Chto ty hetki?”
(„Kto ty jesteś?”).
■31 marca w Gminnym Centrum
Kultury w Gródku odbył się po-
kaz dokumentalnego filmu Piotra
Łozowika pt. „Odrodzenie Ikony
w Polsce. Studium Ikonograficz-
ne w Bielsku Podlaskim”.
■2 kwietnia przed Konsulatem Re-
publiki Białoruś przy ulicy Wolnej
Białorusi w Białymstoku odbył się
protest przeciwko dalszemu wcią-
ganiu Białorusi w rozpętaną przez
Rosję wojnę oraz rozmieszczeniu w
tym kraju broni jądrowej. Zdaniem
przedstawicieli białoruskiej diaspo-
ry Białegostoku, która była organi-
zatorem wiecu, Białoruś właśnie
traci resztki niezależności, a rosyj-
ska broń jądrowa na jej terenie przy-
pieczętuje ten proces.
■2 kwietnia w Muzeum Ikon w
Supraślu otwarto wystawę „Pa-
sja i Zmartwychwstanie w tradycji
chrześcijańskiego Wschodu i Za-
chodu”. Zaprezentowano na niej
różne formy krzyża, przedmioty li-
turgiczne (kropielnice), ikony, obra-
zy, rzeźby, płaskorzeźby prezentu-
jące sceny związane z ukrzyżowa-
niem i zmartwychwstaniem Chry-
stusa, obejmujące okres od XVI do
początku XX w. Ekspozycja będzie
czynna do 28 maja.
■FestiwalWielu Kultur i Narodów „Z
wiejskiego podwórza” w Czerem-
sze nie otrzymał od Ministra Kul-
tury dotacji na tegoroczną 28. edy-►

6. 6 V.2023
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
cję. Brak środków rządowych, sta-
nowiących dużą część festiwalowe-
go budżetu, może doprowadzić na-
wet do odwołania tej jednej z najbar-
dziej znanych w Polsce i za granicą
podlaskich imprez muzycznych. Co
rokukoncertująwCzeremszezespo-
ły z całego świata, w tym zazwyczaj
z Ukrainy i Białorusi. Fani i miłośni-
cy festiwalu rozpoczęli akcję zbie-
rania podpisów pod petycją do mi-
nistra o zmianę decyzji.
■11 kwietnia w wieku 78 lat zmarł
Stefan Kopa, białoruski muzyk,
folklorysta, animator kultury i in-
struktor muzyczny. Przez wiele lat
prowadził białoruskie zespoły mu-
zyczne na Podlasiu, w tym m.in.
„Rasśpiawany Haradok” z Gród-
ka. Wydał kilkanaście śpiewników
z białoruskimi pieśniami, w których
zgromadził setki utworów, w tym
„Pieśni białoruskie Ziemi Sokól-
skiej” czy „Pieśni białoruskie Zie-
mi Gródeckiej”. Stefan Kopa uro-
dził się w Malinnikach (gm. Orla),
ukończył II LO z Dodatkowym
Białoruskim Językiem Nauczania
w Bielsku Podlaskim, a następnie
Wyższą Szkołę Pedagogiczną w
Kielcach. Spoczął 13 kwietnia na
cmentarzu prawosławnym na biało-
stockiej Wygodzie. Czyt. str. 4
■14 kwietnia wręczono doroczne Na-
grody Literackie im. Wiesława Ka-
zaneckiego, przyznane przez Pre-
zydenta Białegostoku za rok 2022.
Wyróżnienia powędrowały do po-
etów: Marcina Mokrego – za tom
poetycki „Żywe linie nowe usta” i
Anouk Herman – za tom poetycki
„Right into pod tramwaj”.
Upublicznione 11 kwietnia wstępne wyniki ostatniego
spisu powszechnego odnośnie deklaracji narodowościo-
wych ludności w Polsce pokazały, że w ciągu dziesięciu
lat liczba osób z narodową tożsamością białoruską znacz-
nie wzrosła.To dla nas oczywiście dobra wiadomość, choć
budzi pytania i niejasności.
Główny Urząd Statystyczny przeprowadził ten spis w
2021 r. Po podliczeniu danych okazało się, że narodo-
wość białoruską jako pierwszą wskazało 41,9 tys. osób, a
jako drugą 12,4 tys., czyli łącznie 54,3 tys. Jest to znacz-
ny wzrost od poprzedniego spisu w 2011 r., kiedy ta licz-
ba wyniosła 47 tys.
Zważywszy na ogólnie znane problemy z zachowa-
niem tożsamości białoruskiej na Podlasiu od razu nasu-
wa się myśl, że o wyższym wyniku zdecydowały dekla-
racje Białorusinów zza wschodniej granicy. Nie jest to
jednak takie oczywiste.
W Polsce mieszka obecnie ponad 50 tys. obywateli Bia-
łorusi, ale jedna trzecia z nich, a może i więcej przyby-
ła po spisie, kiedy w połowie 2021 r. nasiliły się w ich
kraju represje polityczne. Bardzo wielu legitymuje się
przy tym Kartą Polaka, czyli dokumentem stwierdzają-
cym przynależność do narodu polskiego. Dlatego tacy w
spisie deklarowali prawdopodobnie narodowość polską,
a nie białoruską.
Przedstawiciele diaspory, uznając że skoro nie są oby-
watelami Polski, nie mieszkają tu na stałe lub nie mając
jeszcze do końca zalegalizowanego pobytu, często w spi-
sie nie brali udziału. Zapewne też informacja o nim do
wielu z nich po prostu nie dotarła.
Niektórzy oczywiście wypełnili formularz spisowy i ja-
kaś część z nich podała z pewnością narodowość biało-
ruską. Aby oszacować, ile w rzeczywistości takich osób
było, potrzebne są dokładniejsze analizy.
Bardziej szczegółowe dane w kwestii narodowości GUS
ma przekazać pod koniec roku. Ale podane w kwietniu
wstępne informacje tak czy inaczej nas podbudowują. Ci
co, powołując się na zniżkową tendencję poprzednich spi-
sów w 2001 i 2011 r. wieszczyli podlaskim Białorusinom
rychły koniec, okazuje się z takimi ocenami mocno się
pośpieszyli. Tak jak kojarzony z naszą mniejszością poseł
Eugeniusz Czykwin, który kilka lat temu powołując się
na dane spisowe domagał się nawet interwencjonalizmu
państwowego, co w obecnych czasach wydaje się nieco
absurdalne. Bo problemem jest przede wszystkim wciąż
niepełna świadomość narodowościowa w regionie, szcze-
gólnie wśród prawosławnych.
Nieprzerwana na Podlasiu duża aktywność organizacji
białoruskich, mnogość ich imprez, przedsięwzięć i inicja-
tyw oraz media („Niwa”, „Czasopis”, audycje w radiu i
telewizji) z pewnością powstrzymują niekorzystne proce-
sy asymilacyjno-polonizacyjne. W ostatnich latach wielką
rolę odgrywa w tym też Internet. Na Facebooku białostoc-
ko-podlaska białoruskość jest cały czas mocno widoczna,
zamilkły natomiast niegdyś tak liczne głosy odcinających
się od niej tzw. „prawosławnych Polaków”.
Na wyniki spisu z pewnością pozytywnie wpłynęła
przeprowadzona akcja uświadamiająca w naszym środo-
wisku, jak też podniesienie w przestrzeni medialnej statu-
su języka podlaskiego czy mowy prostej jako komponen-
tów nie kolidujących z tożsamością białoruską, a wręcz
odwrotnie. Groźba jej utraty jednak nie minęła. Na tym
polu jest jeszcze wiele do zrobienia.
Niestety spis pokazał także zniżkowe tendencje. O ile
dziesięć lat wcześniej język białoruski jako domowy po-
dało 26 tys. osób, to ostatnio już tylko 19 tys., choć ogól-
na liczba białoruskich identyfikacji wzrosła. Mamy zatem
do czynienia z poszerzającym się kręgiem świadomych
Białorusinów, ale wyłącznie polskojęzycznych.
Jerzy Chmielewski
O danych na temat innych mniejszości na str. 8.
My tut byli, jość i budziem
►

7. 7
V.2023
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
■16 kwietnia (w pierwszy dzień pra-
wosławnej Wielkanocy) w VI Li-
ceum Ogólnokształcącym w Bia-
łymstoku odbyło się uroczyste
śniadanie, w którym wzięła udział
liczna grupa uchodźców z Ukrainy.
Spotkał się z nimi m.in. abp Jakub,
prawosławny ordynariusz diece-
zji białostocko-gdańskiej, hierar-
chowie katoliccy oraz prezydent
Białegostoku. Wydarzenie odbyło
się przy wsparciu Funduszu Naro-
dów Zjednoczonych na rzecz Dzie-
ci (UNICEF).
■18 kwietnia na polsko-białoru-
skim pograniczu (w gm. Narew-
ka) wolontariusze odnaleźli kolej-
ne ciało zmarłego migranta. To już
11. w tym roku i 40. w ogóle ofia-
ra śmiertelna kryzysu migracyjne-
go. Sprawą zajęła się policja i pro-
kuratura. W marcu i kwietniu wy-
raźnie wzrosła aktywność nielegal-
nych migrantów na polsko-białoru-
skiej granicy. Zdarzały się dni, gdy
do Polski usiłowało się dostać na-
wet 150 uchodźców. Byli to głów-
nie obywatele państw afrykańskich,
przywożonych na granicę przez bia-
łoruskie służby.
■19 kwietnia Fundacja Tutaka opu-
blikowała w Internecie informa-
cje o tegorocznej edycji Festiwalu
Przebudzonych Tutaka 2023. Im-
preza odbędzie się w dniach 14-15
lipca. Jak co roku wypełnią ją kon-
certy, dyskusje, projekty artystycz-
ne, wystawy, konferencje, a nawet
obóz sportowy. 9 czerwca natomiast
wystartuje już kolejna odsłona Fe-
stiwalu Białoruskiej Tradycji „Son-
cahraj”.
■W dniach 21-23 kwietnia na Stadio-
nie Miejskim w Białymstoku odby-
ły się jubileuszowe 10. Targi Ksią-
żek. Swoje oferty zaprezentowało
ponad 90 wydawnictw z całej Pol-
ski. Podczas targów odbywały się
liczne spotkania z autorami, a go-
śćmi byli także białoruscy pisarze:
MichałAndrosiuk, autor wielokrot-
nie nagradzanej, wydanej po biało-
rusku, książki „Połnia” oraz prze-
bywający na emigracji w Polsce
Uładzimir Arłoŭ. Organizatorem
imprezy jest Fundacja Sąsiedzi we
współpracy z Miastem Białystok.
■Blisko 2,2 mln zł rozdysponował
w tym roku Podlaski Wojewódzki
Konserwator Zabytków. Do Woje-
wódzkiego Urzędu Ochrony Zabyt-
ków w Białymstoku wpłynęło 76
wniosków o przyznanie dotacji na
prace konserwatorskie, restaurator-
skie i roboty budowlane przy zabyt-
ku wpisanym do rejestru. Udzielo-
no 49 dotacji. Beneficjentami zosta-
ły liczne obiekty sakralne (katolic-
Падчас Х Літаратурнага фестывалю„На паграніччы культур”быў таксама
стэнд з беларускімі выданнямі Фонду Kamunikat.org (на здымку яго стар-
шыня Яраслаў Іванюк)
Радыё
Рацыя
Niepokój biskupów
4 kwietnia Sobór biskupów polskiej Cerkwi prawosławnej w wydanym
przez siebie komunikacie „wyraził ubolewanie z powodu podziału światowe-
go Prawosławia, nasilonego aktualną sytuacją cerkiewną w Ukrainie”. Czy-
tamy tam również, iż sobór biskupów Polskiego Autokefalicznego Kościoła
Prawosławnego „podtrzymuje swoje stanowisko w sprawie zwołania spotka-
nia zwierzchników Cerkwi lokalnych w celu likwidacji podziałów”. Komu-
nikat ma związek z działaniem władz ukraińskich związanym z Ławrą. Mi-
nisterstwo kultury Ukrainy zdecydowało, że mnisi – uznający zwierzchnic-
two patriarchatu moskiewskiego – mają opuścić pomieszczenia Ławry (kom-
pleks ten jest własnością państwa); ci odmówili wykonania postanowienia do
czasu rozstrzygnięcia sądowego. Tymczasem ukraiński sąd nałożył na prze-
łożonego ławry, metropolitę Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej patriarcha-
tu moskiewskiego Pawła, dwa miesiące aresztu domowego. Jest on oskarżo-
ny o wzniecanie nienawiści na tle religijnym oraz usprawiedliwianie rosyj-
skiej agresji na Ukrainę.
Prawosławni biskupi wyrazili też niepokój odnośnie „różnych wywiadów,
wypowiedzi, artykułów itp. w przestrzeni medialnej”. Stwierdzili, że „jest to
działalność destabilizacyjna, mająca na celu marginalizację i degradację ży-
cia cerkiewnego, służąca osłabieniu Prawosławia i zniechęceniu obywate-
li do Cerkwi. Informacje te są działaniem umyślnym i złośliwym, są nierze-
czywiste i kłamliwe”.
►

8. 8 V.2023
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
kie i prawosławne).Wsparcie otrzy-
mały m.in. parafie prawosławne św.
Jakuba w Łosince (30 tys. zł) oraz
Podwyższenia Krzyża Pańskiego w
Kożanach (50 tys. zł).
У Польшчы
■9 kwietnia Paweł Łatuszka, miesz-
kający w Polsce przedstawiciel
Zjednoczonego Gabinetu Przej-
ściowego, powiedział na antenie
Telewizji Biełsat, że zebrał fak-
ty dotyczące przymusowej depor-
tacji dzieci z okupowanej części
Ukrainy do Białorusi. Opozycyj-
ny polityk poinformował, że za-
mierza w najbliższym czasie prze-
słać do Międzynarodowego Trybu-
nału Karnego w Hadze dokumenty
potwierdzające deportację. Według
danych, którymi dysponuje, z oku-
powanych terenów Ukrainy wywie-
ziono do Białorusi około 1050 dzie-
ci z Donbasu.
■13 kwietnia minister spraw zagra-
nicznych Zbigniew Rau wygłosił
expose na temat kierunków pol-
skiej polityki zagranicznej. Część
jego wystąpienia dotyczyła Biało-
rusi. – Naszym długookresowym
celem jest Białoruś demokratycz-
na, wolna i niepodległa – powie-
dział szef MSZ. Rau podkreślił,
że miejsce Białorusinów jest „we
wspólnym europejskim domu”, a
Polska będzie konsekwentnie do
takiej przyszłości Białorusi dążyć,
udzielając tymczasowego schro-
nienia wszystkim, którzy nie mogą
się dziś czuć w Białorusi jak u sie-
bie i którym grozi tam niebezpie-
czeństwo ze względu na ich poli-
tyczne przekonania. Dodał również,
iż obecnie Polska postrzega Biało-
ruś jako państwo całkowicie uzależ-
nione od agresywnej Rosji, rządzo-
ne przez pozbawiony jakiejkolwiek
demokratycznej i społecznej legity-
macji reżim, który udostępnia Rosji
swoje terytorium do przeprowadze-
nia ataków na Ukrainę.
■14 kwietnia odbyło się posiedzenie
sejmowej Komisji Administracji i
Spraw Wewnętrznych, podczas któ-
rego dyskutowano o sytuacji spo-
łeczno-ekonomicznej na pograniczu
polsko-białoruskim oraz programie
wsparcia i rekompensatach dla pol-
skich przedsiębiorstw dotkniętych
zamknięciem przejść granicznych
z Białorusią w Podlaskiem. W po-
siedzeniu komisji wzięły udział
kobiety przedsiębiorcy, prowadzą-
ce działalność w okolicy zamknięte-
go przejścia w Bobrownikach, któ-
rych firmy stanęły na skraju ban-
kructwa. Rząd właśnie przyjął spe-
cjalny program „Tarcza dla pogra-
nicza” o budżecie 21 mln euro. Pie-
niądze z tego programu mają być
przeznaczone na pomoc dla wspo-
mnianych firm. Takie wsparcie spo-
tkało się jednak z krytyką poszko-
dowanych przedsiębiorców, którzy
uznali je za niewystarczające.
■W Polsce została zarejestrowa-
Pierwsze dane spisowe o mniejszościach
11 kwietnia Główny Urząd Statystyczny opublikował kolejne wyniki Naro-
dowego Spisu Powszechnego z 2021 r. Tym razem dotyczyły one najbardziej
nas interesującej kwestii deklaracji narodowościowych obywateli.
Inną niż polska narodowość wskazało w spisie nieco ponad 1,3 mln miesz-
kańców Polski na ogólną liczbę blisko 38,5 mln obywateli. To daje 3,5 proc.
Wobec 473,3 tys. osób narodowo-etnicznej identyfikacji ustalić nie zdoła-
no.
Największą mniejszością w Polsce, mimo że oficjalnie nieuznawaną, są
Ślązacy. Taką przynależność zadeklarowało prawie 600 tys. osób. Następne
w kolejności to Kaszubi (231,8 tys.), Niemcy (132,5 tys.), Ukraińcy (80 tys.),
Białorusini (54 tys.) i Litwini (prawie 10 tys.).
W porównaniu do spisu poprzedniego (z 2011 r.) nasza mniejszość zwięk-
szyła się o 15,5 proc., społeczność ukraińska o 55,7 proc., zaś żydowska o
prawie 100 proc. W przypadku Ślązaków nastąpił spadek o 30 proc., podob-
nie Niemców o 10,5 proc.
Wśród używanych w kontaktach domowych innych języków niż polski naj-
częściej deklarowano angielski (704 tys. osób), następnie śląski (458 tys.),
niemiecki (199 tys.), kaszubski (88 tys.), rosyjski (60 tys.), ukraiński (53
tys.), francuski (37,2 tys.), włoski (34 tys.), hiszpański (26,3 tys.) i białoru-
ski (16,9 tys.).
Do końca br. mają być opublikowane szczegółowe informacje z podzia-
łem na województwa, uwzględniające też obywatelstwo i miejsce urodzenia
uczestników spisu.
►

9. 9
V.2023
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
►
na fundacja wspierająca działania
Zjednoczonego Gabinetu Przejścio-
wego. Przewodniczącym rady fun-
dacji został Alaksandr Azaraŭ. We-
szli do niej jeszcze Paweł Łatusz-
ka, Waleryj Kawaleŭski, Waler Sa-
chaszczyk, Alina Koŭszyk i Wol-
ha Garbunowa. 20 kwietnia człon-
kowie Gabinetu poinformowali, iż
został on w Polsce zarejestrowa-
ny i uzyskał osobowość prawną,
co jest niezbędne dla jego działal-
ności. Gabinet stał się faktycznym
białoruskim rządem na uchodź-
stwie. Za całościowe kierowanie
nim będzie odpowiedzialna lider-
ka białoruskiej opozycji Swiatła-
na Cichanoŭskaja.
■W dniach 22-23 kwietnia w War-
szawie odbył się Festiwal Różno-
rodni Warszawiacy. Wśród biało-
ruskich akcentów znalazł się spek-
takl „Spowiedź”, autorstwa i w wy-
konaniuAny Mackiewicz. Opowia-
da on o doświadczeniach artystki w
kontekście współczesnej sytuacji w
Białorusi.
У Беларусі
■Pod koniec marca białoruskie i ro-
syjskie władze poinformowały, iż
na terytorium Białorusi przy grani-
cy z Polską zostanie rozmieszczo-
na broń jądrowa. Moskwa oświad-
czyła, że robi to w odpowiedzi na
dostarczenie Ukrainie przez Wiel-
30 сакавіка ў ночы быў знесены помнік Ларысы Ге-
ніюш, які з 2003 г. стаяў ля царквы Святой Тройцы ў
Зэльве. Знік бясследна, дэмантаваны і вывезены невя-
дома кім і на чый загад. Хаця можна дадумацца.
Знесці помнік беларускай паэтцы – вязня сталінска-
га ГУЛАГу, якая адмовілася ад савецкага пашпарту,
патрабавала праўладная і прарасійская актывістка з
Гродна Вольга Бандарава. Паводле яе ён нібыта пару-
шае закон „аб недапушчэнні рэабілітацыі нацызму”.
Паводле парталу Hrodna.life пагадзіліся на гэта началь-
нік па ідэалагічнай працы Гарадзенскага аблвыкан-
кама Ігар Булаўка і намесніца старшыні Зэльвенскага
райвыканкама Галіна Раманчук.
Аднак яшчэ 29 сакавіка мясцовыя ўлады адмовіліся,
спасылаючыся на заканадаўства. Дзень пазней усё-
такі помнік хтосьці спратаў. Як першы агучыў гэтую
сумную вестку пражываючы ў Беластоку ўнук паэткі
Міхась Геніюш, якому ў той сам дзень з Зэльвы даслалі
здымак пустога месца па помніку. Адразу даў інфар-
мацыю ў Радыё Рацыя. Сказаў, што гэта яму вельмі
дзіўна, бо „нават пры савецкай уладзе, калі жыла яго
бабуля, выдавалі яе кнігі, друкавалі вершы, клікалі ў
Саюз пісьменнікаў”.
Паэт і перакладчык Андрэй Хадановіч у эфіры Ра-
дыё Рацыя сказаў, што цяперашняя антыбеларуская
ўлада паціху ўдарыла ў памяць Ларысы Геніюш, бо
яна была дзеячкай Беларускай Народнай Рэспублікі, а
ў Зэльве сімвалам беларускай незалежнасці і „да яе ў
дом як у месца паломніцтва прыязджалі дзеячы нашай
культуры, каб натхняцца, падыхаць свежым вольным
паветрам і набраць сіл”.
Гэты яўны гваўт быў учынены як ні дзіўна да сара-
кагоддзя смерці паэткі, якой не стала 7 красавіка 1983
г. Правесці яе ў апошні шлях прыбылі тады тысячы
людзей з Зэльвы, раёну ды іншых гарадоў і вёсак Бе-
ларусі. Як успамінаў пры жыцці прафесар Аляксей
Пяткевіч, „працесія цягнулася з Зэльвы да саміх мо-
гілак, а гэта даволі далёка. Людская плынь была гу-
стая, шырокая. Я помню, як аглядаўся ўвесь час і мяне
здзіўляла, што столькі людзей выйшла – практычна
ўся Зэльва”.
Рэжым ваюе нават з памерлымі
Помнік Ларысы Геніюш ля царквы ў Зэльве і пустое па ім месца
Радыё
Рацыя

10. 10 V.2023
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
ką Brytanię uzbrojenia i amunicji
zawierającej zubożony uran. Rosja
już przekazała Białorusi dziesięć sa-
molotów, które mogą przenosić po-
ciski jądrowe, a do 1 lipca mają zo-
stać zbudowane magazyny do prze-
chowywania takiej broni.
■W nocy z 28 na 29 marca zniknął
pomnik znanej białoruskiej poet-
ki Łarysy Hienijusz, który znajdo-
wał się w Zelwie. Miejscowe wła-
dze nic nie wiedzą o zaistniałej sy-
tuacji i nie potrafią wyjaśnić, co się
stało. Ślady dziennikarskiego śledz-
twa prowadzą do prorosyjskiej blo-
gerki Wolhi Bondarawaj, która tro-
pi wszelkie „antyrosyjskie” ślady na
białoruskiej ziemi i angażuje się w
ich niszczenie. Łarysa Hienijusz
jest pomnikową postacią niezależ-
nych białoruskich środowisk patrio-
tycznych, konsekwentnie niszczo-
nych przez reżim Łukaszenki. Po-
etka mieszkała w Zelwie od 1956 r.
po odsiedzeniu wyroku w sowiec-
kim łagrze. Czyt. str. 9
■31 marca podczas dorocznego prze-
mówieniadonaroduAleksanderŁu-
kaszenka „zaproponował” zwolnie-
nie z więzieniaAndrzeja Poczobuta
w zamian za przekazanie Białoru-
si przebywających w Polsce człon-
ków białoruskiego opozycyjnego
Narodowego Zarządu Antykryzy-
sowego na czele z Pawłem Łatusz-
ką. Białoruski dyktator ironizował
ponadto, iż odrzuca wymianę jeden
na jeden. W odpowiedzi białoruscy
opozycjoniści zaproponowali odda-
nie się w ręce reżimu w zamian za
zwolnienie… wszystkich więźniów
politycznych, których obecnie jest
w Białorusi ponad 1500. W swym
propagandowym orędziu Łuka-
szenka oskarżył kolejny raz Polskę
o plany inwazji na Białoruś. – Chcą
zniszczyć nasz kraj – mówił, zarzu-
cając też Polakom, że szkolą biało-
ruskich bojowników.
■4 kwietnia białoruska prokuratura
umorzyła sprawę przeciwkoAndże-
lice Borys, przewodniczącej nieza-
leżnego Związku Polaków na Biało-
rusi. W oficjalnym zawiadomieniu
napisano m.in., iż w trakcie trwają-
cego dwa lata śledztwa białoruskie
organy ścigania „nie dopatrzyły się
w jej sprawie znamion czynów za-
bronionego”, a tym samym została
ona oczyszczona z zarzutów „pod-
żegania do nienawiści i rehabilita-
cji nazizmu”. Andżelika Borys zo-
stała zatrzymana 23 marca 2021 r.
Wtej znakomitej powieści Michała Bułahakowa opisa-
na jest akcja enkawudzistów, gdy zajeżdżają przed wie-
lorodzinną kamienicę, by przeprowadzić rewizję w jed-
nym z mieszkań. W tym czasie z otwartych okien spoglą-
dają mieszkańcy, obserwując dziedziniec. W momencie,
gdy funkcjonariusze podążają w kierunku klatki schodo-
wej, w popłochu wszyscy jak na rozkaz chowają się na-
tychmiast do środka. Zamykają okna i zasuwają zasło-
ny, mimo że jest jeszcze widno.
Podobna scena jak w stalinowskiej Moskwie w latach
trzydziestych ub.r. rozegrała się kilka tygodni temu na
przedmieściu Mińska przed domem zaprzyjaźnionego z
redakcją „Cz” czytelnika, o której nam opowiedział bę-
dąc niedawno w Białymstoku. Otóż wiele lat pomaga on
pewnej organizacji kulturalnej w prowadzeniu dokumen-
tacji. Jej działalność wzbudziła podejrzenie służb. Pew-
nego dnia w południe uzbrojony oddział omonowców
dokonał nalotu na dom kolegi, by przeprowadzić rewi-
zję. Obecna była tylko żona z kilkumiesięcznym dziec-
kiem. Dowódca kazał zatelefonować do męża i wziął od
niej aparat do ręki. Powiedział, by przyjechał do domu.
Nasz kolega wykazał się jednak opanowaniem. – Mu-
żyki, rabiecie svaju rabotu, ja muszu być na pracy – po-
wiedział po białorusku i się rozłączył.
Kiedy przyjechał do domu, było już po wszystkim.
Mundurowi nic nie znaleźli, zabrali tylko laptopa. O
przebiegu całej akcji opowiedziała mu żona. Kiedy
przed dom zajechał ciemnozielony opancerzony ra-
diowóz, wystraszyła się. Wyszła na zewnątrz i zobaczy-
ła jak na kolejnych posesjach ludzie w pośpiechu zamy-
kają furtki i chowają się do domów. Ruch na ulicy prak-
tycznie zamarł.
Kolega wyjaśnił nam, że takie naloty są teraz w Biało-
rusi na porządku dziennym. Nasiliły się dwa lata temu.
Kiedy we wrześniu 2021 r. mieszkaniec Mińska pod-
czas takiej rewizji zastrzelił z myśliwskiej dubeltówki
oficera KGB, na kolejne akcje mundurowi zaczęli jeź-
dzić w większym składzie. Dom kolegi okrążyło kilku-
nastu uzbrojonych po zęby funkcjonariuszy.
Liczył się on z kontrolą służb, dlatego wrażliwych in-
formacji nie zapisywał w laptopie, tylko na pendrivie.
Dokumentację natomiast zawiózł na daczę pod Miń-
skiem, gdzie ma niewielką pasiekę pszczół i schował
ją do... ula.
Obrazki jak z„Mistrza i Małgorzaty”
►

11. 11
V.2023
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
na fali masowych protestów prze-
ciwko sfałszowanym wynikom wy-
borów prezydenckich. Po roku za-
mieniono więzienie na areszt do-
mowy. Część komentatorów uważa
krok białoruskich władz za ustęp-
stwo i gest dobrej woli w stosun-
ku do Polski, inni z kolei widzą w
nim element cynicznej gry reżimu
Łukaszenki, który ma na celu skłó-
cenie środowiska mniejszości pol-
skiej w Białorusi.
■Udostępniona 4 kwietnia do pu-
blicznej wiadomości uchwała Ko-
misji Mienia Państwowego Biało-
rusi znosi dotychczasowe zasady
transliteracji cyrylicy na zapis al-
fabetem łacińskim. Nowe przepisy
nakazują odchodzić od tzw. biało-
ruskiej łacinki (przenosiła w zapisie
brzmienie białoruskich nazw). Zda-
niem komentatorów, niechęć reżi-
mu rosyjskojęzycznegoAleksandra
Łukaszenki do takiego zapisu wy-
Na początku kwietnia rząd w Mińsku zniósł dotychcza-
sową transliterację nazw geograficznych, w tym miejsco-
wości i ulic, w oparciu o klasyczną łacinkę. Wyrugowano
litery «č», «š», «ŭ», «ž» і «h», które zastąpiono odpowied-
nio «ch», «sh», «w», «zh», «g». Oto przykłady:
•Плошча Савецкая – dotąd było Płošča Savieckaja
– teraz Ploshcha Savieckaja
•вуліца Гараднічанская – vulica Haradničanskaja
– vulica Garadnichanskaja
•Шчучыншчына – Ščučynšnčyna – Shchuchynshchy-
na
Naša Niva podała jeszcze następujące przykłady: Vie-
rabjovichy (Вераб’ёвічы), Safijewka (Сафіеўка), Tatar-
shchyna (Татаршчына), Ulukawje (Улукаўе), Sharkaw-
shchyna (Шаркаўшчына), Charnaruchcha (Чарнаручча),
Zhazhelka (Жажэлка), Murawjowka (Мураўеўка), Dzie-
daw Kurgan (Дзедаў Курган).
Jest to transliteracja, stosowana w paszportach, komu-
nikacji dyplomatycznej i kontaktach międzynarodowych.
Obowiązuje od dawna, dostosowując się do zapisu słów
z języka białoruskiego po angielsku, także przez zachod-
nich dziennikarzy.
Prawdziwym powodem wycofania klasycznej łacinki
białoruskiej z przestrzeni publicznej kraju były żądania
prorosyjskich aktywistów na czele z Volhaj Bandaravaj,
która latem ub.r. zaczęła domagać się likwidacji na dro-
gowskazach dublowanych zapisów nazw pisanych do-
tychczasowym sposobem, a swą inicjatywę nazwała „Ra-
zem obronimy kraj od kolabora-nacjonalistów”. Klasycz-
na łacinka zaczęła władzom łukaszenkowskim uwierać,
gdyż nawiązuje do nieuznawanych przez nie i atakowa-
nych historycznych białoruskich tradycji i wartości na-
rodowych. Można sie spodziewać, że w łukaszenkow-
skim kraju zakazane zostanie w ogóle używanie histo-
rycznej łacinki.
Jak przypomina Naša Niva, która niedawno u siebie
uruchomiła wariant z klasyczną łacinką, język białoruski
posiada trzy alfabety. Pierwszy to powszechna obecnie
cyrylica, a drugi – alfabet łaciński, w którym ukazywała
się już 160 lat temu „Mużyckaja praŭda”. Istnieje też bia-
łoruski alfabet arabski. Stworzyli go Tatarzy w Wielkim
Księstwie Litewskim. Kiedy zatracili swój język, przeszli
na białoruski, a dokładniej na powszechną i dominującą
wtedy w ich nowej ojczyźnie mowę prostą, którą zaczęli
zapisywać literami arabskimi.
Amerykanizacja języka białoruskiego
У лукашэнкаўскай Беларусі на надпісах будуць ліквідаваць беларушчыну ў лацінскім варыянце мяняючы яго
на еўрапейска-амерыканскі. На ўсіх указальніках, нават на станцыях метро ў Мінску (на здымку). Нягледзячы
пры тым на велізарны кошт такой аперацыі...
►

12. 12 V.2023
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
nika m.in. z tego, że ta popularna
na przełomie XIX i XX wieku for-
ma kojarzona jest z ruchami anty-
rosyjskimi i prozachodnimi. Obec-
nie używają jej niektórzy działacze
i zwolennicy opozycji. Czyt. str. 11
■6 kwietnia na cztery lata pozbawie-
nia wolności w kolonii karnej został
skazany w Mińsku dyrektor gazety
„Białorusini i Rynek” Kanstancin
Załatych. Postawiono mu zarzuty
z czterech artykułów kodeksu kar-
nego: „podżegania do nienawiści”,
„znieważenia prezydenta”, „znie-
ważenia przedstawiciela władzy”
oraz „przekroczenia władzy lub
uprawnień służbowych”.
■7 kwietnia sąd w Mińsku skazał za-
ocznie Walera Capkałę – niedoszłe-
go kandydata na prezydenta Biało-
rusi – na 17 lat kolonii karnej o za-
ostrzonym rygorze. Proces odbywał
się bez obecności oskarżonego, któ-
ry przebywa za granicą. Capkała zo-
stał oskarżony przez reżimowe or-
gana ścigania o kilka przestępstw,
w tym „przyjęcia łapówki w posta-
ci środków pieniężnych i innych
korzyści majątkowych dla siebie i
swoich bliskich w szczególnie du-
żym rozmiarze”, gdy pracował jako
dyrektor Parku Wysokich Techno-
logii w Mińsku.
■Kolejne groby żołnierzy AK znaj-
dujące się w Białorusi zostały zde-
wastowane. Tym razem zniszczono
granitową tablicę z inskrypcją in-
formującą o pochowanych na nie-
dużym cmentarzu koło wsi Worzia-
ny żołnierzach VWileńskiej Bryga-
dyAK. Partyzanci polegli w 1944 r.
podczas zwycięskiej bitwy stoczo-
nej z regularnymi jednostkami nie-
mieckiego Wermachtu i żandarme-
rii wojskowej. Tablica pamiątko-
wa była umieszczona w miejscu
ostatniego spoczynku co najmniej
osiemnastu partyzantów. Nie wia-
domo, co stało się z tablicą, a wła-
dze nie prowadzą w tej sprawie żad-
nych czynności wyjaśniających.
■18 kwietnia w Mińsku odbyło się
spotkanie Aleksandra Łukaszenki
z szefem samozwańczej Doniec-
kiej Republiki Ludowej Denisem
Puszylinem. Zdaniem wielu ko-
mentatorów wydarzenie to popy-
cha Białoruś w kierunku bezpo-
średniego zaangażowania się w
wojnę z Ukrainą. Ministerstwo
Spraw Zagranicznych Ukrainy po-
tępiło to spotkanie i uznało je za
próbę legitymizacji rosyjskiej ad-
ministracji okupacyjnej w Doniec-
ku. Kijów wezwał na konsultacje
ambasadora Ukrainy w Białorusi
Ihora Kyzyma.
■Jak poinformowało Centrum Obro-
ny Praw Człowieka „Wiasna”, w
Homlu i Nowogródku zatrzyma-
no co najmniej 15 osób. Wszyscy
zostali oskarżeni o subskrybowa-
nie „ekstremistycznych” serwisów
w internecie. Funkcjonariusze pań-
stwowych służb rozpoczęli też za-
krojoną na szeroką skalę tego ro-
dzaju akcję w Mińsku.
■20 kwietnia niższa izba białoru-
skiego parlamentu uchwaliła pro-
jekt ustawy, ograniczającej prawo
wyjazdu za granicę określonym ka-
tegoriom obywateli. Nowe prawo
stanowi rozwinięcie projektu, który
pojawił się prawie rok temu. Prze-
widuje ono zakaz wyjazdu m.in. dla
pracowników organizacji i urzę-
dów państwowych, którzy mogą
mieć dostęp do informacji, sta-
nowiących tajemnicę państwową.
Typowaniem Białorusinów, któ-
rych dotkną ograniczenia podróżo-
wania za granicę „ze względów in-
teresów bezpieczeństwa państwa”,
zajmie się KGB.
■21 kwietnia sąd w Mińsku rozpa-
trzył apelację od wyroku, wydane-
go 3 marca w sprawie kierownictwa
Centrum Praw Człowieka Wiasna
z jego liderem, laureatem Pokojo-
wej Nagrody Nobla, Alesiem Bia-
lackim. Odwołanie złożyła zarówno
prokuratura, jak i oskarżeni. Po roz-
patrzeniu apelacji poprzednie wyro-
ki zostały utrzymane w mocy – 10
lat kolonii karnej dla Bialackiego,
9 lat dla Walancina Stefanowicza i
siedem lat dla Uładzimira Łabko-
wicza. Surowe kary stały się pra-
womocne i wszyscy niebawem zo-
staną odtransportowani w miejsce
ich odbywania. W świecie demo-
kratycznym skazanych uznano za
więźniów sumienia, domagając się
ich uwolnienia.
■22 kwietnia w wieku 70 lat zmarł
abp Artemiusz, który w latach
1996-2021 stał na czele diecezji
grodzieńsko-wołkowyskiej Bia-
łoruskiego Egzarchatu Rosyjskiej
Cerkwi Prawosławnej. Był jedy-
nym hierarchą prawosławnym w
Białorusi, który potępił przemoc
władz wobec uczestników pokojo-
wych protestów w sierpniu 2020 r.
Za to został pozbawiony katedry i
odesłany na emeryturę.
■Białoruska prokuratura domaga się
10 lat pozbawienia wolności dla Ra-
mana Pratasiewicza, opozycyjnego
blogera, współtwórcy i redaktora
projektu medialnego Nexta. Został
on zatrzymany w wyniku głośnego
aktu terroryzmu państwowego, gdy
w maju 2021 r. samolot cywilny le-
cący nad Białorusią zmuszono do
lądowania w Mińsku. Pratasiewicz
po zatrzymaniu podjął współpra-
cę z reżimem Łukaszenki, co jed-
nak nie zapobiegło procesowi, któ-
ry 16 lutego rozpoczął się w Miń-
sku. Oprócz niego zaocznie sądzo-
nych jest dwóch innych redaktorów
kanału Nexta – Sciapan Puciła i Jan
Rudzik. Prokurator zażądał dla nich
kary 20 i 19 lat więzienia.
■Wojska rosyjskie regularnie ćwiczą
na białoruskich poligonach. Jak po-
informował szef zarządu szkolenia
bojowego zbrojnych sił Białoru-
si generał major Aleksander Bos,
w szkoleniu żołnierzy uczestniczy
ponad pół tysiąca białoruskich in-
struktorów. Ma ono przygotować
Rosjan do walki w Ukrainie.
■Nowa, nieznana dotąd sieć Mak.by,
zastąpiła zamkniętego w ubiegłym
roku amerykańskiego McDonal-
d’sa. Restauracje Mak.by swoją es-
tetyką wiernie przypominają pier-
wowzór, oferują też podobne menu.
Właścicielem nowej sieci jest firma
KSB Wiktori Restorany.
►

13. 13
V.2023
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
У свеце
■28 marca liderka białoruskiej opo-
zycji Swiatłana Cichanoŭskaja spo-
tkała się z doradcą prezydenta USA
ds. bezpieczeństwa narodowego Ja-
kem Sullivanem. Omówiono wspar-
cie Stanów Zjednoczonych dla de-
mokratycznej opozycji oraz sank-
cje na reżim Alaksandra Łuka-
szenki. Cichanoŭskaja wystąpi-
ła też podczas posiedzenia senac-
kiej komisji spraw międzynarodo-
wych w Kongresie. Podziękowała
Stanom Zjednoczonym za dziesię-
ciolecia wsparcia dla demokratycz-
nej i niepodległej Białorusi, zapew-
niając o zmianie w przyszłości cha-
rakteru rosyjsko-białoruskich rela-
cji, w tym wycofanie się swego kra-
ju z sojuszu wojskowego z Moskwą
i wyjście z Państwa Związkowego
Białorusi i Rosji.
■4 kwietnia Finlandia stała się ofi-
cjalnie członkiem NATO. Wejście
tego kraju, mającego z Rosją grani-
ce o długości 1340 km jest w dużej
mierze „zasługą” rosyjskiej agresji
na Ukrainę.
■6 kwietnia Aleksander Łukaszen-
ka znów spotkał się w Moskwie
z prezydentem Władimirem Puti-
nem (obaj przywódcy spotykają się
ostatnio bardzo często). Dyktatorzy
rozmawiali wiele godzin o współ-
pracy wojskowej i politycznej w ra-
mach Państwa Związkowego Rosji i
Białorusi. Przekazy medialne z tego
spotkania zdominowały jednak ko-
mentarze Łukaszenki na temat kon-
dycji Putina. – Wyglądasz na zmę-
czonego – powiedział on do rosyj-
skiego przywódcy podczas oficjal-
nego powitania.
■11 i 12 kwietnia z wizytą na Wę-
grzech przebywał minister spraw
zagranicznych Białorusi Siarhiej
Alejnik. Uczestniczył w obradach
Międzyrządowej Białorusko-Wę-
gierskiej Komisji ds. Współpra-
cy Gospodarczej, spotkał się także
ze swoim węgierskim odpowiedni-
kiem ministrem Peterem Szijjarto.
Omówiono m.in. kwestie współpra-
cy w dziedzinie rolnictwa, przemy-
słu i energetyki. Podpisano Memo-
randum o współpracy w obszarze
energetyki jądrowej. Węgry są je-
dynym zachodnim państwem, któ-
re utrzymuje oficjalne stosunki z re-
żimem Łukaszenki.
■12 kwietnia w Pradze została otwar-
ta wystawa „Tolki ŭ Czechii ja była
całkam Biełaruskaj” („Tylko w
Czechach byłam w pełni Białoru-
sinką”), poświęcona zmarłej czter-
dzieści lat temu niepokornej biało-
ruskiej poetce Łarysie Gieniusz.
Prezentowano pamiątki, a także jej
wiersze w przekładzie na język cze-
ski. W imprezie uczestniczył miesz-
kający w Białymstoku wnuk poetki
Michał Gieniusz.
■W dniach 21-22 kwietnia w Wilnie
odbyła się II Konferencja Białoru-
sinów Świata. Takie forum, zaini-
cjowane we wrześniu 2021 r. z ini-
cjatywy Światłany Cichanoŭskiej,
tym razem było poświęcone zacie-
śnieniu współpracy środowisk bia-
łoruskich na emigracji, a także wy-
pracowaniu działań na rzecz odro-
dzenia białoruskiego i Białorusinów
w kraju, w tym więźniów politycz-
nych i ich rodzin.
■Ministerstwo Sportu i Młodzieży
Ukrainy opublikowało zarządze-
nie, w którym wprowadziło zakaz
udziału drużyn w zawodach w spor-
tach olimpijskich, nieolimpijskich i
dla niepełnosprawnych, jeśli miały-
by na swojej drodze napotkać dru-
żyny rosyjskie lub białoruskie. Do-
tyczy to drużyn o charakterze na-
rodowym (bez tenisistek i klubów
piłkarskich). Zarządzenie pojawiło
się bezpośrednio po opublikowaniu
przez MKOl rekomendacji dla fede-
racji sportowych, żeby zgodziły się
na powrót sportowców Rosji i Bia-
łorusi jako „neutralnych”.
■Białoruś nadal wysyła objętą sank-
cjami sklejkę i pellet do UE. W tym
celu stosuje prosty proceder omija-
nia sankcji sprzedając swój towar za
pośrednictwem firm z Kirgistanu i
Kazachstanu. W akcji tej uczestni-
czą również polskie firmy, które ku-
pują legalnie białoruskie produkty
i sprzedają na wspólnym unijnym
rynku. ■
21-22 красавіка ў Вільні адбылася ІІ Канферэнцыя беларусаў свету, у якой
прынялі ўдзел м.інш. Святлана Ціханоўская і Павел Латушка
Радыё
Рацыя

14. 14 V.2023
Czasopis
n
W HAJNÓWCE■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
Rok bez marszu narodowców
Na marszach narodowców w Haj-
nówce zawsze gloryfikowano pacyfi-
kację prawosławnych wiosek na Bia-
łostocczyźnie w 1946 roku rękami
wojów Romualda Rajsa „Burego”,
który kilka lat później za te zbrodnie
dostał karę śmierci.
Lokalna propaganda grupy pod na-
zwą Narodowa Hajnówka, a szczegól-
nie Bogusława Ł., katechety z zawo-
du, a od kilku lat pracownika biało-
stockiego IPN, z 79 cywilnych ofiar,
w tym kobiet i dzieci, nie potrafiących
przeżegnać się po katolicku, zrobiła
czerwonych kolaborantów.
Nic to, że przeprowadzone swego
czasu przez IPN wnikliwe śledztwo
w tej sprawie dowiodło niezbicie, że
„Bury” i jego kompani strzelając do
ludzi i paląc ich żywcem kierowali
się szowinistycznymi przesłankami,
to narodowcy idą w zaparte, że Rajs
to podobno niezłomny patriota.
Katecheta z dreadami
W 2016 roku Ł., jeszcze jako czło-
nek Prawa i Sprawiedliwości, wespół
z białostockim ONR-em i podlaski-
mi kibolami zorganizował w Hajnów-
ce, z której pochodzi, pierwszy marsz
ku czci „leśnych”, na którym glory-
fikowano powojenne zbrodnie, m.in.
skandowaniem hasła „Bury, Bury,
nasz bohater!”.
Potem z organizacji imprezy ofi-
cjalnie się wypisał, choć w kulisach
wspierał kolejne edycje, pomagając
logistycznie w tym dziele rodzeństwu
Barbary i Dawida P., obojgu skazywa-
nych w przeszłości a to za propagowa-
nie faszyzmu, a to za czynną napaść
na funkcjonariuszy policji.
Ciekawe, że Ł. z miłośnika Boba
Marleya w latach 80. ubiegłego wie-
ku ewoluował na pasjonata militariów
i „wyklętych”. Jak się porozmawia z
jego kolegami z tamtych lat, to nie
mogą uwierzyć w tę metamorfozę.
– To był taki miły, delikatny koleżka
z dreadami i pacyfizmem na ustach
– wspominają.
Cisza przed wyborami
„KOMUNIKAT DOTYCZĄCY
MARSZU PAMIĘCI ŻOŁNIERZY
WYKLĘTYCH. Jako organizatorzy
corocznego marszu ku czci żołnie-
rzy podziemia niepodległościowe-
go, chcemy poinformować, że marsz
w tym roku się nie odbędzie. Każde-
go zachęcamy do uczestnictwa w wy-
darzeniach organizowanych w swo-
jej okolicy oraz odwiedzin miejsc pa-
mięci. Bez względu na wszystko, my
dalej swoje! Bury! Bury! Nasz boha-
ter! CWP!”.
Tak napisano nagle w lutym na
profilu fejsbukowym „Narodowa
Hajnówka”.
Sam spiritus movens „marszu wy-
klętych”, ani rodzeństwo P. nie poda-
li powodów tej nagłej decyzji, cho-
ciaż wydają się one oczywiste. Jesie-
nią odbędą się arcyważne wybory par-
lamentarne, a zacięta walka na tych
terenach o głosy prawosławnych nie
może się przecież odbywać w cieniu
szowinistycznej imprezy, na którą pa-
sjami chodzą lokalni sympatycy PiS.
To byłoby przeciwskuteczne.
Poza tym Dawid P. ma proces w
sprawie propagowania faszyzmu na
marszu z 2018 roku, którego był ofi-
cjalnym organizatorem. W grudniu
2021 roku sąd skazał go na rok prac
społecznych, ale wyrok został skutecz-
nie zaskarżony i proces toczy się po-
nownie. Dochodzi do tego przedłuża-
jącesiępostępowaniesądowezaudział
w zorganizowanej grupie przestępczej
podlaskich pseudokibiców,
Dla kontrowersyjnego marszu to
zbyt duże obciążenie psychiczne i
marketingowo niepotrzebne. Sędziom
mogłoby się to bowiem nie spodobać i
mogliby potraktować organizację ko-
lejnego marszu jako pójście w zaparte,
a więc konsekwentne dążenie Dawida
P. do corocznej zadymy i profilowania
się na zapiekłego, niereformowalnego
kibola. Brak marszu to być może też
sposób na uniknięcie kary, niewyklu-
czone, że nawet i więzienia.
Żeby było ciekawiej, był on przez
chwilę żołnierzem Wojsk Obrony Te-
Hajnówka wreszcie odpoczęła od narodowców. Odbywają-
cego się tu od kilku lat Marszu Pamięci Żołnierzy Wyklętych
w tym roku nie było.
Fot.
Katarzyna
Pierzchała
(strajk.eu)
Kontrmanifestacja podczas jednego z marszów narodowców w Hajnówce

15. 15
V.2023
Czasopis
n
rytorialnej. Został z nich jednak wy-
rzucony, bo skłamał podczas rekru-
tacji, że nie był w przeszłości kara-
ny. Dowództwo podlaskiego batalio-
nu, kiedy się zorientowało z kim ma
do czynienia, postanowiło działać na-
tychmiast. Swoją drogą ciekawe, ile
osób o takich poglądach jak Dawid P.
trafiło do polskiej armii?
Spod znaku swargi?
Przy okazji hajnowskiego marszu,
który się nie odbył, warto wspomnieć
o innym wyroku, też podobno z na-
cjonalizmem w tle. 17 listopada 2021
roku podlaska policja zatrzymała trzy
osoby – kobietę i dwóch mężczyzn
– podejrzewane o zniszczenie kilka
dni wcześniej w Świnorojach (gmina
Narewka) aut Medyków na Granicy,
organizacji pomagającej migrantom
błąkającym się po lasach.
Wstępnie zebrane dowody okazały
się na tyle mocne, że sąd „przyklepał”
panom dwumiesięczny areszt, a ko-
biecie – policyjny dozór, zakaz opusz-
czania kraju oraz 10 tys. zł poręcze-
nia majątkowego. – Bo „tylko” robi-
ła za kierowcę swoich kolegów – sły-
szeliśmy wtedy od jednego ze śled-
czych, który dodawał: – Cała trójka
to na co dzień porządni obywatele,
mający stałą pracę.
W Internecie pojawiły się informa-
cje, że osoby te należą do białostoc-
kiego oddziału stowarzyszenia Niklot
– nacjonalistów spod znaku swargi,
czyli słowiańskiej swastyki. Takich,
co czczą przedchrześcijańskie bó-
stwa, ale i z ochotą maszerują z Ro-
bertem Bąkiewiczem w marszu nie-
podległości.
Sędzia, który wcześniej zatwierdził
oskarżonym areszt tymczasowy, po-
tem był już łagodniejszy. Cytujemy
za jedną z gazet: „Oskarżeni i oskar-
żona (odpowiadali już z wolnej sto-
py) nie przyznawali się do winy. Sę-
dzia postanowił, że oskarżona kobieta
i jeden z mężczyzn zostaną uniewin-
nieni. Trzeci z mężczyzn został uzna-
ny za winnego uszkodzenia samocho-
dów wolontariuszy, sędzia stwierdził,
że działał on samodzielnie. Wymie-
rzył mu karę roku pozbawienia wol-
ności z warunkowym zawieszeniem
tej kary na okres trzech lat próby.
Mężczyzna został oddany pod dozór
kuratora sądowego. Wymierzona mu
też została kara grzywny w wysokości
3480 zł oraz nałożono na niego obo-
wiązek naprawienia szkody na rzecz
pokrzywdzonych w łącznej wysoko-
ści 39,7 tys. zł”.
W prokuraturze nie zgodzono się z
tym wyrokiem, wkrótce odbędzie się
proces apelacyjny.
Arkadiusz Panasiuk■
Inicjatywa Wiecznaja Pamiat’, powstała w sprzeciwie wobec hajnowskich
marszów, w tym roku także, 25 lutego, wspólną modlitwą i zapaleniem zniczy
oddala hołd niewinnym ofiarom czczonego przez narodowców„bohatera”
Fot.
Zmicier
Kościn
/
Polskie
Radio
Białystok
►
ZAPISKI■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
Dni i myśli
Nadajeło hawaryć pra niszto. Prajszła maja biełaruskaść.
Jana niszto. Chaj nichto ni każa, szto jana trywaja. Trywaja
dzieś ǔ jakichś kutkach. Kutki heta kutki. Tam ciemra. Jich
mało chto baczyć. I los zmianiajacca u niszto.
O jedenastej w nocy ktoś nam podpalił piętro. Płonęły
opony i całe piętro napełnił czarny duszący dym. Ponoć
zrobił to psychopatyczny były kochanek sąsiadki. To są-
siadom naprzeciw nas, na końcu długiego korytarza, zro-
bił taki dowcip, z zemsty, że ona go porzuciła. Podpalił im
kilka rowerów, i jeszcze czort wie co, może jakieś folie,
pełne śmieci. To jednak domysły. Ja już wzięłam moje leki
nasenne, a tu dym, czarny, duszący i gęstniejący. Straż wy-
prowadziła nas na ulicę. Wyłamała drzwi do pracowni, bo
może ktoś tam mógł być. Na lekach nasennych stałam na
mrozie, zdążywszy włożyć krótki kożuch na podkoszulkę.
Noszę ten kożuch po Marcelce. Kiedyś otrzymaliśmy ciu-
chy z Niemiec z tym kożuchem. Stać na mrozie w niekom-
pletnym stroju i na lekach nasennych to jak stać na apelu w
obozie zagłady. Czarny dym z opon wgryzł się w kożuch,

16. 16 V.2023
Czasopis
n
ZAPISKI■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
kiedy (szmata na twarzy) straż nas wyprowadzała. Do dru-
giej w nocy straż wypompowywała zatrute powietrze z całe-
go piętra i wszystkich pomieszczeń. Policja nie wpuszczała
do mieszkania. Ten straszny dym wgryzł się nawet we wło-
sy. Zaczęłam kaszlać, dusić się, nie mogłam się odkaszlać.
Nie wzięłam ze sobą ani leków, ani dokumentów, ani pie-
niędzy. Nic! Tak jak ty. Uciekaliśmy od śmierci.
Kiedy już wróciliśmy, musiałam wziąć nową dawkę na-
sennych, żeby jednak zasnąć. Spałam do drugiej po połu-
dniu, ale jak zawsze – z przerwami. Tymi cukrzycowymi:
muszę się napić, muszę się wysikać. Poza tym wybudził
mnie na dwie godziny sen z Marcelką, która krzyczała: Ra-
tuj mój kożuch, oddaj jutro do czyszczenia, inaczej umrę.
Ja krzyczę: Przecież ty nie żyjesz. Marcelka: Żyję! Prze-
cież mnie widzisz i słyszysz.
Znalazłam pralnię w Internecie. Na drugi dzień niosę ko-
żuch do czyszczenia. Idę i idę, a końca ulicy nie widać, i nie
wiem, jak daleko jeszcze do pralni. Straciłam orientację.
Nie sądziłam, że pralnia tak daleko. Czuję się jak uchodź-
ca wojenny z tobołkiem. Ciężko iść, ciężko nieść. W końcu
– jest pralnia. Miły pan: No nie wiem, czy to się da odczy-
ścić. Dym z opon ma to do siebie, że z dnia na dzień coraz
bardziej się wgryza. Dosłownie z godziny na godzinę. Zo-
baczymy. Jeśli dobry materiał, to poradzimy sobie.
Następnego dnia zadzwonił: Dało się odczyścić. Kosz-
tuje to dziewięćdziesiąt złotych.
Minął miesiąc od podpalenia. Korytarz ciągle w remon-
cie. Wszystko było czarne, ściany i sufity. Zaszło aż na
półpiętro niżej. Myją, malują. Nie wiadomo, kiedy wsta-
wią drzwi do pracowni. Siedzą w futrynach, całe w kawał-
kach, ale nie służą.
Od tego czasu śpię gorzej, nawet na nasennych. Ciągle się
wybudzam. Ciągle myślę, że jakiś psychopata może mnie
w nocy pozbawić w jednej chwili wszystkiego. I domu. I
nie mogę się pogodzić z tym, że to my zapłacimy za re-
mont, za czyszczenie ubrań. W pierwszej chwili chciałam
zanieść rachunek za czyszczenie tym sąsiadom. Musi baba
mieć faceta za wszelką cenę? I nie widziały gały, co brały?
Jeśli to prawda, że z byłego kochasia taki dowcipniś. Teraz
cała ulica trąbi, że podpalacz to kochaś. Policja zatrzyma-
ła go, ale puściła wolno. Ponoć brakuje dowodów. Ta tak
dowcipnie podpalona rodzina powywieszała po windach i
piętrach zdjęcie domniemanego podpalacza. Tolo zdarł tę
mordę w windzie. Strasznie nieprzyjemna twarz. Nie mógł
patrzeć. No i wywieszać zdjęcia osoby jako przestępcy na
podstawie tylko domniemania rodziny jednak nie należy.
Jednakże widziały gały, co brały. Ale uj wie, kto podpalił.
Do tego nieuchwytnego podpalacza rośnie we mnie żywa
nienawiść. Nóg mu z dupy nie powyrywam. Za mała na to
jestem. Ale mogę poobserwować, podsłuchać. I robię to.
Mordę mu obić mogę.
Włosy, myte kilka razy, ciągle dają czarną wodę.
Wiem, wiem. Człowiek nie może sobie pozwalać na roz-
rost nienawiści. Jednak nienawiść do palanta podpalacza
we mnie rośnie. I nie tłumię. Chwila, i ogień pożarłby cały
budynek, dotarłszy do licznika i przewodów. Budzę się w
nocy w strachu, że palant wróci.
Nie przeżyłabym bez leków. Mieszkamy w wątpliwym
domu. Dom nie jest pewny. Nie jest schronieniem tylko
dlatego, że znajdzie się taki palant. Jeden na całe miasto.
Ten, czy inny. Jeden. Policja i straż była miła. Przyjecha-
ło pogotowie. Nie zechcieliśmy do szpitala. Chcieliśmy do
domu! Tylko tyle chcieliśmy!
Rozmowy na ulicach stały się nudne, zdawkowe. Nikt nie
żartuje. Nikt się nie śmieje. Owszem, pędzi wesoła szkolna
klasa, ale to jakaś nie taka energia. Dzieje się w kółku. Nic
z niej nie wpada do ucha. Część klasy wpatrzona w smart-
fony, do nich gada. Słuchawki na uszach. Słyszę ćwierć
drętwej rozmowy. Idzie siostra z siostrą i nie rozmawia-
ją ze sobą, tylko z dwoma smartfonami. Słyszę ćwiartkę
tych „rozmów”. Mniej niż ćwiartkę. Nuda. Poszczekiwa-
nie, potakiwanie, pojękiwanie. Nie przypadkiem Sloterdijk
woła o wielki powrót z maszynki do prawdziwego życia,
do prawdziwej rozmowy. Ludzie, wracajcie do żywego ży-
cia! Brak żywych dialogów żywych ludzi z żywymi ludź-
mi. Ulica stała się cmentarzem ludzkiej mowy. Jakaż ni-
cość. Jedna, druga, trzecia baba idą i coś przed siebie krzy-
czą. Słuchawki. Kompletna głuchota na śpiew ptaka. Nic
nie widzą, nic nie słyszą, tylko przed siebie krzyczą. Mi-
jam je i zatykam sobie ucho, bo mnie ogłuszą. Oto kontakt
człowieka z człowiekiem. Z takiej nicości mogą powsta-
wać tylko martwe książki, wydumane, drętwe, bez związ-
ku z tu-oto-teraz, z trójcą wczoraj-dziś-jutro. Martwe dia-
logi w grubych książkach. Bo z czego mają się wziąć, sko-
ro rozmów nie ma. Trzeba je wydumać, żeby w ogóle ja-
kieś były, skoro zniknęły z życia. A tak się nie da. Książka
będzie oderwana od życia, bo życie zniknęło.
Ikonę, która się zestarzała i nie da się jej poddać reno-
wacji, chowa się w ziemi, jak człowieka, i śpiewa pieśni
pożegnalne. Ikona zawsze da jakiś znak, że żyje. Na przy-
kład jedna z moich ikon zapłakała długą pojedynczą łza. Nie
wiem, skąd się wzięła ta łza. I nie chcę wiedzieć. Z przy-
jemnością podtrzymuję dzieło tworzenia ikon, dodając coś
od siebie, barwę, słowa. Sieć symboliczna musi żyć, bo in-
aczej nawet Rilke stanie się niezrozumiały dla młodszych i
ciągle młodszych, bo przez całą swoją poezję podtrzymuje
naszą sieć symboliczną, z aniołami ze świętymi, z Chrystu-
sem, ze świątyniami, a młodsi i coraz młodsi tracą o tym
pamięć, ponoć sieć komputerowa zastępuje już wszystko.
W tej chwili mówię o życiu i dziele, mając mózg niepod-
łączony do sieci komputerowej. Takie podłączenie do sieci
komputerowej naszego mózgu niszczy życie, nas, rzeczy-
wistość – wyrzuca to wszystko na zewnątrz rzeczywistego
życia-bycia i stwarza niby to życie pełne, a niby to pełną
nicość tego niby to pełnego życia. Korzystanie z maszynek
zaszło za daleko, stało się uzależnieniem, a przecież powin-
►

17. 17
V.2023
Czasopis
n
niśmy poprzestać na poręczności, na praktyczności zasto-
sowania rozumnych maszynek – korzystamy wtedy, kiedy
naprawdę musimy.Anie stwarzać maszynkowe para-życie,
para-los, para-twarz, para-pieska i para-kotka, para-lustro i
para-słowo w para-ustach. Człowiek: w sieci jestem lepszy
niż jestem; w sieci jestem gorszy niż jestem; w sieci mam
zretuszowaną twarz; w sieci jestem ja i nie ja.
No więc ikona należy do kultury, a kultura nie wzmaga
nicości. Dobrze jest zająć się czymś, co nie wzmaga nico-
ści. Koniec.
Jeśli chodzi o sieć cyfrową, to ja przecież nie uważam
jej za jednoznaczne zło. Znajdę jakiegoś ważkiego filo-
zofa (coraz rzadziej), informację o tym, ko to jest Musk i
co to za tajny projekt Neuralink (z bałwochwalczymi ko-
mentami za i ostrożnymi przeciw). Mogę sprawdzić kto to
jest Alenka Zupančič, dowiem się, że to filozofka słowac-
ka, freudystka. O co innego mi chodzi. O tłum z wszcze-
pionym mózgiem, o para-człowieka, o para-słowo, o to,
że taki zbiorowy mózg przenosi z sieci w życie w sposób
bezrefleksyjny nienawiść do „obcego”, i ciągle tych „ob-
cych” znajduje. Nawet „wrogów ludzkości” znajdzie. O to,
że takiemu mózgowi książki pisze komputer, muzykę two-
rzy komputer, filmy robi komputer. Artysta on jest wielki,
bo wielka sieć pomaga mu w sławie doczesnej, i jest mu
jak w niebie. Nie dorównasz ze swoim ziemskim talentem,
co ma wysokość róży na długiej łodydze, a nawet topoli.
No i o to mi chodzi, że do projektu Neuralink czuję odra-
zę, mimo że jest w nim dobro osób, które z powodu cho-
roby nie mogą mówić. Gdyby to było ograniczone do ta-
kich osób, ale nie.
Czy refleksyjność zniknie, czy przetrwa jako opór – oto
jest pytanie naszych czasów. Dziś Slavoj o to pyta, a pytał
już Beckett w książce „Nienazywalne”. Nie wolno nam za-
pominać Becketta, ani tego pytania. Między mówieniem,
prowadzącym do sensu, a paplaniem w samotności jakoby z
całym światem przez sieć, zachodzi ogromna różnica. Mó-
wienie, prowadzące do sensu, jest mówieniem najpełniej-
szym w danym czasie, i ono wybiega daleko w przyszłość,
i ostrzega, a więc jest konieczne, aby przetrwała ludzkość,
pełna wolnych, odpowiedzialnych za swe czyny ludzi. Cza-
sy nasze, ujmijmy za Hamletem, Slavojem i Beckettem, do-
dawszy coś ode mnie, w następujące słowa:
Być albo nie być – oto jest pytanie.
Być i nie myśleć.
Myśleć i nie być.
Być i być w nieżywej maszynie.
Myśleć, że być w nieżywej maszynie to najprawdzi-
wiej być.
Już nie być, a w nieżywej maszynie być i być.
Być i być w nieżywej maszynie – coraz ładniej. Nie starzeć
się. Nie umierać. Nie chorować. Nie szczać i nie kakać.
Wierzyć, że nieżywa maszyna jest żywa, i że żywa jest
coraz bardziej.
Być znaczy – mieć uczucia, marzenia, wyobraźnię, nie
w maszynie, a na Ziemi.
Być znaczy: powstrzymywać się od krzywdzenia, od
przemocy, a maszyna do tego nawołuje – bardziej, niż nie
nawołuje. Być w oporze – w maszynie. Mieć gdzieś ma-
szynowych napastników.
Słowiańszczyzna nie miała swego Becketta.Ani Ukraiń-
cy, ani Białorusini. Na studiach miałam przegląd wszystkich
literatur słowiańskich, to wiem, co mówię. Jedynie rosyjska
literatura dorównuje Beckettowi pytaniami i głośnymi zda-
niami. Miała rozmach światowy, a nie lokalny jak w pozo-
stałej Słowiańszczyźnie, w której było stałe opędzanie się
od Rosji imperialnej, a przez to właśnie miała wzrastać lo-
kalność – nie było ani głowy, ani czasu na ogarnianie pla-
nety w myśleniu. Znowu westchnę sobie Czechowem: „Nie
chce się już myśleć”. Rosyjska popkultura jest straszniejsza
od wszelkiej popkultury na świecie. Jeszcze więcej papla-
nia, jeszcze więcej jęczenie. Karykatura Europy.
W sieci cyfrowej człowiek jest przeoczony, nawet jeśli
w niej jest. Nie ma w niej uczuć, a zwłaszcza zmiennych
uczuć. Jego codziennej krzątaniny tam nie ma, bo ona za-
wsze odbywa się poza maszyna. To znaczy jeszcze poza
maszyna. Jeszcze.
Slavoj wieszczy możliwość cyfrowej apokalipsy, zała-
manie się sieci, według niego organizującej i podtrzymu-
jącej nasze życie. Sieć może nie wytrzymać liczby ludno-
ści na globie, to jest liczby podłączonych mózgów. Zresztą
uważa, że w maszynie mamy maskę, a nie twarz. Raz ma-
skę taka, raz inną. Mnóstwo masek. Maszyna nie wytrzy-
ma rosnącej liczby masek jako twarzy i osoby. Więcej ich
niż rzeczywistych ludzi. To może i nie szkoda. Czy sieć to
wzlot czy upadek? Oto jest pytanie.
Uważam, że mamy czasy rozmaitych reakcji na poraż-
kę człowieka. Same reakcje na porażkę człowieka. Nawet
zmiana płci zbyt często okazuje się porażką.Awojna to już
na pewno porażka. Wyjawianie porażki jest stopniowane
przez rządy, zarazem przez media, żeby się człowiek przy-
zwyczaił, ale on wcale się nie przyzwyczaja i wciąż mamy
same reakcje na porażkę.
Czyli, bracie, mamy, jak było. Rak, wojna, zaraza, rak,
wojna. Jeśli ma być tak jak było, to niech chociaż reflek-
syjność przetrwa, gdziekolwiek i jakkolwiek. Żebyś mógł
krzyknąć: a nie mówiłem?! Chociaż po to, żebyś mógł
stwierdzić: skoro ja uprzedzałem, to może nie jest tak strasz-
nie, jak mogło być. Ktoś wysłuchał ostrzegawczych słów i
się zachował jak człowiek, a nie post-człowiek i nadczło-
wiek w post-humanizmie. Trochę się cieszysz. Generalnie
w prawdziwym życiu wszystko przybiera postać, zawartą
w sowie „trochę”. Trochę się cieszysz, trochę śpisz, trochę
się zanurzysz w jakiś przedpotopowy film, a nie ma innych,
a ten już kiedyś był, i znowu był, i znowu jest, trochę się
podleczysz, bo ciągle kolejki do specjalisty, trochę zjesz, bo
nie masz grosza, setny raz obejrzysz kryminał „Columbo”,
co ciągle leci w telewizji, i jest w nim zwycięstwo sprawie-
dliwości i nieuchronna kara za zbrodnię, i dlatego naresz-
cie czujesz się komfortowo, przez godzinę.
Tamara Bołdak-Janowska ■

18. 18 V.2023
Czasopis
n
Кнігарня
Навуковую працу пра позні пра-
тэстантызм у Заходняй Беларусі
1921-1939 гадах асобнай кнігай вы-
пусціла Таццяна Лісоўская. Кніга
выйшла з друку напрыканцы 2021
года ў Брэсце. Але неяк яна заста-
лася незаўважанай, ды і мне выпад-
кова трапіла ў рукі ў мінскай краме
„Акадэмічная кніга”. Выданне на
рускай мове „Поздний протестан-
тизм в Западной Беларуси 1921-
1939 гг.” я прапусціць не змог. Тым
больш, што шмат гадоў даследую
жыццёвы шлях пісьменніка Га-
льяша Леўчыка (1880-1944), пера-
кладчыка Яна Пятроўскага (1905-
2002), пастара і перакладчыка Лу-
каша Дзекуць-Малея (1888-1955),
шведскага метадыста Джона Віта
(1885-1973) і іншых асоб, якія мелі
дачыненне да евангельскага руху ў
Заходняй Беларусі.
Раней за выданне сваёй кнігі
Таццяна Лісоўская апублікавала
шэраг цікавых матэрыялаў пра
пратэстанцкі рух у Заходняй Бе-
ларусі ў 1921-1939 гадах. Чатыры
вялікія артыкулы яе друкаваліся ў
зборніках „Евангельская Царква
Беларусі: гісторыя і сучаснасць”
(Мінск, 2014-2021). Гэта артыку-
лы пра пратэстанцкі рух Заход-
няй Беларусі ў 1921-1939 гадах як
складовая частка еўрапейскага пра-
тэстантызму, пра пратэстантызм у
кантэксце этнаканфесійных пра-
цэсаў у Заходняй Беларусі (1921-
1939), пра міжканфесійныя каму-
нікацыі: пратэстантызм у полі-
канфесійным грамадстве Заходняй
Беларусі (1921-1939 гадах), пра
месца і ролю евангельскага руху ў
канфесійным жыцці Заходняй Бе-
ларусі (1921-1939 гады). Наогул,
пра гісторыю Евангельскай Цар-
квы Беларусі часцей за ўсё пішуць
гісторыкі па-беларуску. І мне зда-
ецца, гэта дзякуючы ўсё ж тым Га-
льяшу Леўчыку, Яну Пятроўскаму,
Лукашу Дзекуць-Малею, а таксама
сённяшнім гісторыкам гэтай тэмы
Андрэю Унучаку, Юрасю Бачышчу,
Алене Глагоўскай і многім іншым
даследчыкам. Чаму я пра гэта пішу,
ды таму, што, чытаючы кнігу Тац-
цяны Лісоўскай, адчуваецца, што
яна яе перакладала з беларускай
мовы на рускую. Ды і чытаецца
выданне па-руску неяк па-чужому,
даволі цяжка і непісьменна. Хаця
даследаванне вельмі сур’ёзнае і
патрэбнае, таму што пасля Другой
сусветнай вайны на гісторыю пра-
тэстантызму ў Беларусі не звярталі
асаблівай увагі, ды і не дазвалялася
пратэстантызм грунтоўна даследа-
ваць.
Пачну з памылак, бо іх у кнізе
вельмі шмат. Адчуваецца, што рэ-
дактары кнігі і карэктар нехта Р.М.
Усік яе не чыталі зусім. Ды і аўтар-
ка, перш чым аддаць кнігу ў друк,
павінна была яе яшчэ раз уважліва
перачытаць. Вось некалькі пры-
кладаў. Калі па-беларуску пішацца
Лукаш Дзекуць-Малей, то па-руску
трэба пісаць Лукаш ДекуТь –Ма-
лей, а не ДекуЦь-Малей, як напіса-
на ў кнізе. Кандыдат гістарычных
навук Андрэй Унучак раптам стаў
у кнізе А. У. Унуак. Піша аўтарка і
пра Л. Шэндэроўскага-малодшага і
пра Л. Шэндэроўскага-старэйшага.
Позні пратэстантызм
у Заходняй Беларусі
У Беларусі пратэстанцкія погляды пачалі распаўсюдж-
вацца з сярэдзіны XVI стагоддзя, што спрыяла эвалюцыі
грамадскагаладу,фарміраваннюшляхецкайдэмакратыі,
развіццюрэнесансна-гуманістычныхірацыяналістычных
тэндэнцый у духоўным жыцці, станаўленню новых форм
культуры,пашырэннюміжнародныхкультурныхсувязей.
РэфармацыюпадтрымліваліРадзівілы,Тышкевічы,Сапе-
гі, Кішкі, адукаваная частка грамадства. Пратэстантызм
пашырыўсяўвыглядзекальвінізму,лютэранства,арыян-
стваііншых.УXIX-XXстагоддзяхз’явілісябаптысты,еван-
гельскія хрысціяне, пяцідзесятнікі, сведкі Іеговы і г.д.
Вокладка кнігі

19. 19
V.2023
Czasopis
n
На с.83 прыгадваецца і А. Шэндэ-
роўскі. Гэта іншая асоба, ці нехта
з Л. Шэндэроўскіх?..
З 1926 года ў кіраўніцтва Саюза
славянскіх абшчын баптыстаў у
Польшчы ўваходзіў Антон Кірцун
(с.157). А на старонцы 81 напісана,
што ён А. Кірчун. Ды якое на самой
справе яго прозвішча?.. І такіх пры-
кладаў можна прывесці безліч.
Я шмат гадоў сябраваў з Янам
Пятроўскім, перапісваўся з ім, у
мяне захоўваецца стос яго лістоў,
маю ў асабістай бібліятэцы ўсе яго
кнігі. Але ніколі Ян Пятроўскі не
быў Іванам Пятроўскім. У кнізе
Таццяна Лісоўская яго ахрысціла
на Івана. Калі б жыў Пятроўскі, ён
вельмі пакрыўдзіўся б на аўтарку.
Хаця на старонцы 126 аўтарка пры-
гадвае Я. Пятроўскага, які рэдага-
ваў часопіс „Светач Хрыстовае на-
вукі”. Напачатку біяграфіі Гальяша
Леўчыка напісана, што ён памёр у
верасні 1940 года, яшчэ да вайны.
У канцы біяграфіі Гальяша Леў-
чыка паведамляецца, што „умер в
1944 г. у Варшаве”. Дык якой даце
верыць?..
Шмат радкоў у кнізе адведзена
аднаму з самых славутых пратэ-
станцкіх пастараў Беларусі Лука-
шу Дзекуць-Малею (1888-1955).
Таццяна Лісоўская піша, што Дзе-
куць-Малей „родился в Слоним-
ском районе Гродненской области”.
Ужо вядома, што Лукаш Дзекуць-
Малей нарадзіўся ў вёсцы Шастакі
Дзятлаўскага раёна…
А цяпер давайце пагартаем кнігу
„Поздний протестантизм в Запад-
ной Беларуси 1921-1939 гг.” Тац-
цяны Лісоўскай. Яна складаецца з
чатырох частак, заключэння і бія-
графічнага даведніка.
У першай частцы кнігі аўтарка
распавядае пра гістарыяграфію
позняга пратэстантызму Заходняй
Беларусі, пра крыніцы і метады да-
следавання. Аўтарка спыняецца на
беларускай гістарыяграфіі позняга
пратэстантызму Заходняй Белару-
сі, польскай і ўкраінскай. Адной з
першых прац, прысвечаных непа-
срэдна развіццю евангельска-бап-
тысцкага руху ў Заходняй Беларусі,
стала калектыўная праца пад рэдак-
цыяй беларускага філосафа Міхаіла
Ленсу „Баптызм і баптысты. Сацы-
ялагічны нарыс” (Мн., 1969).
У другой частцы кнігі Таццяна
Лісоўская спынілася на распаў-
сюджванні і прававым станові-
шчы позніх пратэстанцкіх рухаў
у Заходняй Беларусі. Аўтарка
падкрэслівае, што „фарміраванне
канфесійнай палітыкі Польскай
дзяржавы ў адносінах новых пра-
тэстанцкіх рухаў Заходняй Бела-
русі праходзіла на працягу ўсяго
міжваеннага перыяду і было цесна
звязана з распрацоўкай прынцыпаў
нацыянальнай палітыкі”. А гэтых
новых рухаў павялічвалася. Най-
перш з’явіліся вернікі пяцідзесят-
ніцкага руху і метадысты.
Трэцяя частка кнігі – найгалоў-
нейшая, яна распавядае пра ста-
наўленне і развіццё позняга пра-
тэстантызму ў Заходняй Беларусі.
У 1930-я гады евангельскія аб-
шчыны надавалі вялікае значэнне
працы сярод моладзі, так як 30%
сяброў абшчын складалі вернікі ва
ўзросце 16-30 гадоў. Моладзевыя
гурткі былі створаны пры абшчы-
нах ЕХБ у Беластоку, Ваўкавыску,
Лідзе, Наваельні, Нараўцы, Гайнаў-
цы, Слоніме і г.д. Распавядае аўтар-
ка пра розныя саюзы, аб’яднанні,
таварыства, уніі, місіі баптыстаў у
Польшчы, пра міжнародныя сувязі
беларускіх абшчын і арганізацый.
Добра, што Таццяна Лісоўская
звярнула ўвагу ў сваёй кнізе на
супрацоўніцтва метадыстаў з бе-
ларускай творчай інтэлігенцыяй,
з ТБШ, з беларускімі гімназіямі
ў Вільні, Клецку і Радашковічах.
Вядома ж, хацелася б, каб пра гэта
быў у кнізе асобны вялікі раздзел,
бо тэма цікавая і пісаць ёсць пра
што. Толькі пра аднаго Джона Віта
і яго ўзаемаадносіны з Клецкай і
Радашковіцкай беларускімі гімна-
зіямі можна было распавесці шмат
цікавага і новага, а таксама пра сяб-
роўства Джона Віта з Аляксандрам
Уласавым.
Нагадаю трохі пра яго я. У дру-
гой палове 1920-х гадоў шведскі
місіянер метадыстаў Джон Віт
вельмі часта наведвае Вільню,
дзе ён сустракаецца з Радаславам
Астроўскім, Браніславам Тарашке-
вічам, Сымонам Рак-Міхайлоўскім,
Аляксандрам Уласавым і Антонам
Луцкевічам. Але найбольш Віт па-
сябраваў з Аляксандрам Уласавым.
Спадар Віт цікавіўся не толькі цар-
коўнымі справамі, але і праблема-
мі беларускага нацыянальнага руху.
Як піша гісторык Алег Латышонак,
з гэтае пары ён стаў самым шчы-
рым заступнікам беларусаў у цар-
кве метадыстаў (Алег Латышонак.
Беларускія палітыкі і пратэстанты.
Ад „Гомана” да Грамады// Пратэ-
станцкая царква і беларускі нацы-
янальны рух на пачатку ХХ стагод-
дзя. Мн., 2006.С.5).
Джон Віт быў вельмі адукава-
ным чалавекам. Акрамя роднай
шведскай мовы, добра валодаў
англійскай, нямецкай, польскай.
Ведаў рускую мову, хаця яе не лю-
біў. Хутка пачаў вывучаць беларус-
кую мову, стараўся на ёй размаў-
ляць з беларусамі, вучыў і ведаў
беларускія народныя песні. Сярод
беларусаў яму было добра і дужа
цікава. Ён адразу зразумеў прабле-
мы беларускага люду, праблемы
беларускай інтэлігенцыі. І колькі ў
яго хапала сіл стараўся дапамагаць
беларусам.
Дзякуючы Джону Віту, царква
метадыстаў была фундатарам школ
і інтэрнатаў у Радашковічах, Віль-
ні, Слоніме, Клецку. Віт трымаў пад
кантролем беларускія гімназіі, пе-
рад ім рабілі пэўныя справаздачы,
інфармавалі яго наконт беларускіх
спраў на ніве адукацыі Астроўскі,
Рак-Міхайлоўскі, Тарашкевіч, Ула-
саў, Луцкевіч. Джон Віт пастаянна
выяўляў зацікаўленасць вучэбным
працэсам, становішчамі вучняў
і настаўнікаў, развіццём і станам
школьніцтва і беларускай працы
ў Польшчы, а таксама беларускім
рэлігійным, культурным, нацы-
янальным і палітычным рухам у
Польшчы. Ён вывучаў адносіны
і настрой беларусаў да польскай
дзяржаўнасці. Сам вельмі часта
бываў на Слонімшчыне, у Радаш-
ковічах, у Клецку. Аляксандр Ула-►