ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930) Δ. ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΚΑΙ ΑΛΥΤΡΩΤΙΚΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΟ 19ο ΑΙΩΝΑ

1. Δ. ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΚΑΙ ΑΛΥΤΡΩΤΙΚΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑΚΑΤΑΤΟ 19ο ΑΙΩΝΑ
2. ΚΡΗΤΗ
Μπακάλης Κώστας : history-logotexnia.blogspot.com
 L’ Olocausto di Arcadi», φανταστική
σύνθεση του Ιταλού ζωγράφου G. L.
Gaterri (1867).
Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 1770-
2000, τ.4, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα
2004, σ.380.
http://www.greek-
language.gr/digitalResources/literature/
education/greek_history/index.html?sub
point=81#prettyPhoto[image]/5/

2. Μικρός αριθμός Κρητών είχε καταφύγει στην ελεύθερη Ελλάδα το 1841, μετά την αποτυχία κινήματος στην Κρήτη.
Η Κρητική επανάσταση όμως του 1866-1869 ήταν αυτή που προκάλεσε το μεγαλύτερο προσφυγικό κύμα στο
δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Οι πρώτες κρητικές οικογένειες έφθασαν τον Ιούλιο του 1866 στον Πειραιά και τη
Σύρο μέσω Κυθήρων. Την ίδια εποχή συστάθηκε στην Αθήνα η Κεντρική Επιτροπή υπέρ των Κρητών, που μαζί με
την αντίστοιχη της Σύρου ανέλαβαν την ενίσχυση του κρητικού αγώνα. Για τον ίδιο σκοπό, και ιδιαίτερα για την
περίθαλψη των αμάχων προσφύγων, ιδρύθηκαν στο εξωτερικό διάφορες επιτροπές, όπως αυτή του Λονδίνου, η
οποία, σε συνεργασία με την «Αγγλοελληνική Επιτροπή» στην Αθήνα, ανέλαβε την περίθαλψη 4.500 προσφύγων.
Ως τα μέσα του 1867, μικρός σχετικά αριθμός αμάχων κατόρθωσε να φύγει από την Κρήτη, όπου τα προβλήματα
διαβίωσης ήταν μεγάλα. Μερικά ξένα πλοία που τους μετέφεραν διέκοψαν στη συνέχεια για μήνες τη μεταφορά
γυναικόπαιδων, μετά από διαμαρτυρίες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Το μεγάλο προσφυγικό κύμα ξέσπασε τον
επόμενο χρόνο. Το Φεβρουάριο του 1868 είχαν φτάσει περίπου 10.000 πρόσφυγες στην Αθήνα. Μέσα στον ίδιο
χρόνο πρόσφυγες κατέπλεαν καθημερινά σε μεγάλες ομάδες, κυρίως άμαχος πληθυσμός, σε κακή κατάσταση. Το
κράτος, όπως βρέθηκε σε αδυναμία να στηρίξει σταθερά την Κρητική επανάσταση, έτσι απέτυχε και να
αντιμετωπίσει το οξύ προσφυγικό πρόβλημα.
Στις επόμενες δεκαετίες η προσφυγική κίνηση που συνδεόταν με τις κρίσεις του Κρητικού ζητήματος ήταν πολύ
μικρότερης κλίμακας και είχε προσωρινό χαρακτήρα. To 1895 ανακινήθηκε πάλι το Κρητικό. Τα γεγονότα όμως
αυτής της περιόδου (1895-1898), που ήταν καθοριστικά για την τύχη του νησιού, δεν προκάλεσαν κύμα μεγάλης
φυγής.
Πρόσφυγες το 1841
ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
1866-1869
• ΄Τόποι
καταφυγής
• Φορείς
ενίσχυσης
κρητικής
επανάστασης και
περίθαλψης
προσφύγων
Δυσκολίες
• Στη
μετακίνηση
• Στη
περίθαλψη
προσφύγων
Περίοδος
1869-1898

3. Κρήτη

4. Μικρός αριθμός Κρητών
• είχε καταφύγει στην ελεύθερη Ελλάδα το 1841,
 μετά την αποτυχία κινήματος στην Κρήτη.
Η μεγάλη κρίση του Ανατολικού Ζητήματος κατά τα έτη
1839-1841, με το δεύτερο τουρκοαιγυπτιακό πόλεμο,
επηρέασε, όπως ήταν φυσικό, και τα κρητικά πράγματα.
Η ήττα του Μωχάμετ Άλυ στη Συρία κλόνισε την
αιγυπτιακή κυριαρχία στην Κρήτη. Οι Μεγάλες Δυνάμεις,
των οποίων οι αντιθέσεις ευνοούσαν την Τουρκία, αφού
το δόγμα της ακεραιότητάς της εξασφάλιζε τις λεπτές
ισορροπίες της ευρωπαϊκής ειρήνης, αποφάσισαν με τη
Συνθήκη του Λονδίνου (3 Ιουλίου 1840) να αποσπάσουν
την Κρήτη από την Αίγυπτο και να την επαναφέρουν
στην απόλυτη κυριαρχία του σουλτάνου. Σχολικό
εγχειρίδιο, σ.σ. 184/185.
Οι νέες αυτές εξελίξεις έδωσαν την ευκαιρία στους
εξόριστους Κρήτες οπλαρχηγούς να επιστρέψουν στην
Κρήτη και να οργανώσουν νέα επανάσταση,
υπολογίζοντας να επαναφέρουν στο τραπέζι της
διεθνούς διπλωματίας το Κρητικό Ζήτημα. Η
επανάσταση, που εκδηλώθηκε μόλις το Φεβρουάριο
του 1841 (επανάσταση Χαιρέτη και Βασιλογεώργη), είχε
περιορισμένη έκταση και ήταν από την αρχή
καταδικασμένη σε αποτυχία. Η ελληνική κυβέρνηση
βρισκόταν σε παντελή αδυναμία να βοηθήσει τους
επαναστάτες, ενώ οι Μεγάλες Δυνάμεις καταδίκασαν
από την αρχή το κίνημα. Σχολικό εγχειρίδιο, σ.σ. 185.

5. Η Κρητική επανάσταση όμως του 1866-1869 ήταν αυτή που προκάλεσε το ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΚΥΜΑ στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα.
Αρχικοί τόποι
καταφυγής
Οι πρώτες κρητικές οικογένειες έφθασαν τον Ιούλιο του 1866
✓στον ΠΕΙΡΑΙΑ
✓και τη ΣΥΡΟ
μέσω Κυθήρων.
ΦΟΡΕΙΣ
• για την
ενίσχυση
• για την
περίθαλψη
Την ίδια εποχή συστάθηκε στην Αθήνα
✓η ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΚΡΗΤΩΝ,
✓που μαζί με την αντίστοιχη της ΣΥΡΟΥ
ανέλαβαν την ΕΝΙΣΧΥΣΗ του κρητικού αγώνα.
Για τον ίδιο σκοπό, και ιδιαίτερα για την ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ των αμάχων προσφύγων, ιδρύθηκαν στο εξωτερικό διάφορες επιτροπές,
✓όπως αυτή του ΛΟΝΔΙΝΟΥ,
✓η οποία, σε συνεργασία με την «ΑΓΓΛΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ» στην Αθήνα,
ανέλαβε την περίθαλψη 4.500 προσφύγων
Ως τα μέσα 1867
δυσχέρειες στη
μεταφορά
προσφύγων
Ως τα μέσα του 1867, μικρός σχετικά αριθμός αμάχων κατόρθωσε να φύγει από την Κρήτη, όπου τα προβλήματα διαβίωσης ήταν μεγάλα.
Μερικά ξένα πλοία που τους μετέφεραν
✓ διέκοψαν στη συνέχεια για μήνες τη μεταφορά γυναικόπαιδων,
μετά από διαμαρτυρίες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.
186 8:
• Μεγάλο
προσφυγικό κύμα
• Κράτος σε
αδυναμία
Το μεγάλο προσφυγικό κύμα ξέσπασε τον επόμενο χρόνο.
✓Το Φεβρουάριο του 1868 είχαν φτάσει περίπου 10.000 πρόσφυγες στην Αθήνα.
✓Μέσα στον ίδιο χρόνο πρόσφυγες κατέπλεαν καθημερινά σε μεγάλες ομάδες, κυρίως άμαχος πληθυσμός, σε κακή κατάσταση.
Το κράτος,
1. όπως βρέθηκε σε αδυναμία να στηρίξει σταθερά την Κρητική επανάσταση,
2. έτσι απέτυχε και να αντιμετωπίσει το οξύ προσφυγικό πρόβλημα.

6.  Η πολιορκία του Αρκαδίου σε γκραβούρα που δημοσιεύθηκε στο
βρετανικό περιοδικό Illustrated London News τον Ιανουάριο του 1867.
Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 1770-2000, τ.4, Ελληνικά Γράμματα,
Αθήνα 2004, σ.382.
http://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/education
/greek_history/index.html?subpoint=81#prettyPhoto[image]/3/
 Η έκρηξη της πυριτιδαποθήκης στη Μονή Αρκαδίου, 8 Νοεμβρίου 1866 (Αθήνα,
Γεννάδειος Βιβλιοθήκη). Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.ΙΓ', Εκδοτική Αθηνών,
Αθήνα 1977, σ.263.
http://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/education
/greek_history/index.html?subpoint=81#prettyPhoto[image]/4/

7. .
Στις επόμενες δεκαετίες η προσφυγική κίνηση που
συνδεόταν με τις κρίσεις του Κρητικού
ζητήματος ήταν πολύ μικρότερης κλίμακας και
είχε προσωρινό χαρακτήρα.
To 1895 ανακινήθηκε πάλι το Κρητικό.
Τα γεγονότα όμως αυτής της περιόδου
(1895-1898), που ήταν καθοριστικά για
την τύχη του νησιού, δεν προκάλεσαν κύμα
μεγάλης φυγής.
Ξημέρωσε ο Θεός
απλώθηκε το φως στον Ψηλορείτη
κι έλαμψε το πληγωμένο κορμί της Κρήτης
κι η θάλασσα...
Τα σπίτια καίγονται
θρηνούνε οι γυναίκες
γυρίζουν τα παιδιά ορφανεμένα
κι οι άντρες απροσκύνητοι
πιάνουν τα διάσελα
χωρίς ψωμί, χωρίς φυσέκια...
Πού είναι ο Θεός
την Κρήτη μας να δει
να την πονέσει!
 Καπετάν Μιχάλης
Πού είναι ο Θεός
Μουσική/Στίχοι: Χατζιδάκις
Μάνος/Καζαντζάκης Νίκος

8. Η Κρήτη 1829-1869, μεταξύ δύο Επαναστάσεων
«Εγκαταλελειμμένοι πλέον από παντού, οι περισσότεροι από τους επαναστάτες της Κρήτης, υποχωρώντας μπροστά στην υπεροχή των εχθρικών
δυνάμεων και μη έχοντας ούτε τρόφιμα ούτε πολεμοφόδια, υποτάχθηκαν στους Τούρκους ή έφυγαν στην Ελλάδα ενώ μερικές μεμονωμένες ομάδες
εξακολουθούσαν να περιπλανιώνται στα φαράγγια και να παίρνουν μέρος σε μικροσυμπλοκές μέχρι τα τέλη της άνοιξης του 1869. Όσο κράτησε ο
ξεσηκωμός, χιλιάδες σκοτώθηκαν και από τις δύο πλευρές, εκατοντάδες χωριά πυρπολήθηκαν και λεηλατήθηκαν και η παραγωγική βάση του νησιού
υπέστη ισχυρό πλήγμα ενώ περίπου 50.000 γυναικόπαιδα βρέθηκαν πρόσφυγες στην Ελλάδα […] Παρά την αποτυχία στις άμεσες επιδιώξεις της, η
Επανάσταση του 1866-1869 είχε εν τούτοις ένα "παράπλευρο" αποτέλεσμα, που τη στιγμή εκείνη δεν εκτιμήθηκε στις πραγματικές του διαστάσεις και
συνέπειες. Προσπαθώντας να στερήσει την εξέγερση από τη διεκδικητική της βάση, η οθωμανική κυβέρνηση είχε εξαγγείλει, ήδη από το Νοέμβριο του
1867, διά στόματος του ίδιου του μεγάλου βεζίρη Ααλή πασά, που είχε μεταβεί επί τούτου στην Κρήτη και χειριζόταν προσωπικά την όλη υπόθεση,
έναν ειδικό διοικητικό κανονισμό, που υπογράφηκε από το Σουλτάνο στις 8 Ιανουαρίου 1868 κι έμεινε γνωστός ως ο Οργανικός Νόμος της Κρήτης.
Πέραν της διοικητικής αναδιάρθρωσης του νησιού, ο νόμος αυτός πρόβλεπε τη συμμετοχή χριστιανών σε όλη την κλίμακα του διοικητικού μηχανισμού
και στη σύνθεση των δικαστηρίων, την ισότιμη χρήση της τουρκικής και της ελληνικής γλώσσας ενώπιον της Διοίκησης, την ίδρυση τοπικής Τράπεζας
και, το σημαντικότερο ίσως, την εκλογή Γενικής Συνέλευσης με νομοθετικές αρμοδιότητες τοπικού χαρακτήρα.»
Καλλιβρετάκης Λ., «Η Κρήτη 1829-1869, μεταξύ δύο Επαναστάσεων» στο Παναγιωτόπουλος Β. (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-
2000, τ.4, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σ.386, 388.
http://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/education/greek_history/index.html?subpoint=81#prettyPhoto[mixed]/8/
 Πίνακας δημογραφικών πληροφοριών για την
Κρήτη το 19ο αιώνα.
Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 1770-2000, τ.4,
Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2004, σ.387.
http://www.greek-
language.gr/digitalResources/literature/education/g
reek_history/index.html?subpoint=81#prettyPhoto[im
age]/6/

9. .
Δεν ήταν νησί
Ήταν θεριό που κείτουνταν στη θάλασσα
Ήταν η γοργόνα, η αδερφή του Μεγαλέξαντρου
Που θρηνούσε και φουρτούνιαζε το πέλαγο
Άμα λευτερωθεί η Κρήτη
Θα λευτερωθεί και μένα η καρδιά μου
Άμα λευτερωθεί η Κρήτη, θα γελάσω
 Δεν ήταν νησί είναι τίτλος τραγουδιού του Μάνου Χατζιδάκι που έχει
τραγουδηθεί από αρκετούς Έλληνες τραγουδιστές. Τα λόγια του τραγουδιού δεν
είναι ούτε στίχοι, ούτε ποίηση, αλλά πεζό κείμενο το οποίο ο συνθέτης
προσάρμοσε από αυτούσιες φράσεις του βιβλίου του Νίκου Καζαντζάκη «Ο
Καπετάν Μιχάλης» (γράφηκε το 1953 και αναφέρεται
στην τουρκοκρατούμενη Κρήτη). Τα λ όγια εκφράζουν τον πόθο για την
απελευθέρωση.
 Οι εξεγέρσεις των Κρητών εναντίον του οθωμανικού ζυγού κατά τον 19ο αιώνα,
είχαν δημιουργήσει μεγάλο ζήτημα στις Αυλές της Ευρώπης. Ο καλλιτέχνης Grossi
δείχνει με τον δικό του τρόπο πως αντιλαμβάνεται το Κρητικό Ζήτημα. Οι Κρήτες
προσφέρονται απο την ευρωπαϊκή διπλωματία για ψήσιμο στο τηγάνι... Augusto
Grossi. Bibliothèque Nationale de France. | ΠΑΝΟΡΑΜΑ ΝΕΩΤΕΡΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ
ΙΣΤΟΡΙΑΣ 1828-1862 Εκδόσεις Κ. Κουμουνδουρέα
Δημοσιεύτηκε 27th November 2019 από τον χρήστη ΓΙΩΡΓΟΣ Α. ΑΡΓΥΡΙΟΥ
https://anemourion.blogspot.com/2018/03/blog-post_146.html?view=classic

10. ΘΕΜΑΤΑ Κ.Ε.Ε.

11. ΘΕΜΑ 1
 Νόμος τον 1867, με τον οποίο επιβλήθηκε έκτακτη εισφορά για
την περίθαλψη των Κρητών προσφύγων
Με βάση την αφήγηση του βιβλίου σας και το περιεχόμενο του πιο
πάνω παραθέματος, να απαντήσετε στα εξής ερωτήματα:
α) Ποια ήσαν τα μεγαλύτερα προσφυγικά κύματα Κρητών προς
την Ελλάδα κατά το διάστημα 1866 - 1869;
β) Σε ποιες περιοχές κατέφυγαν οι Κρήτες πρόσφυγες;
γ) Με ποιους τρόπους το ελληνικό κράτος αντιμετώπισε το οξύ
προσφυγικό πρόβλημα που προκάλεσε η Κρητική Επανάσταση;

12. Ο Χαρίλαος Τρικούπης και η εποχή του
«Το Κρητικό απασχόλησε την ελληνική εξωτερική και εσωτερική πολιτική μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα. Οι αλλεπάλληλες εξεγέρσεις των Κρητών (1841, 1858, 1866-69,
1878, 1889, 1896-97, 1905), με στόχο την ένωσή τους με την Ελλάδα, έθεσαν πολλές φορές σε δοκιμασία την αξιοπιστία των αλυτρωτικών διακηρύξεων και τη διπλωματική
θέση της χώρας. Η συνήθης κατάληξη, έπειτα από ποταμούς αίματος και ανθρώπινη δυστυχία, ήταν η παραχώρηση κάποιου βαθμού αυτονομίας στους κατοίκους της
Μεγαλονήσου.
Οι εξεγέρσεις ξεσπούσαν πάντοτε με αφορμή την καταπιεστική πολιτική της Πύλης και με την ενθάρρυνση αλυτρωτικών "εταιριών" από την Ελλάδα, που με τη σειρά τους
πίεζαν τις ελληνικές κυβερνήσεις να επέμβουν. Ευπρόσδεκτη ήταν συνήθως και η παρέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων, που είχαν, όμως, να σταθμίσουν τα αντικρουόμενα
συμφέροντά τους στην ευρύτερη περιοχή.»
Πόρτολος Δ. (επιμ.), Ο Χαρίλαος Τρικούπης και η εποχή του, ΕΛΙΑ, Αθήνα 1996, σ.27.
http://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/education/greek_history/index.html?subpoint=81#prettyPhoto[mixed]/1/
Η πολιτική κατάσταση της χώρας κατά το 1865 και το 1866
«Η θέση των χριστιανών της Κρήτης δε βελτιώθηκε ούτε μετά την έκδοση το 1856 του Χάτι Χουμαγιούν. Οι διατάξεις του, όπως και οι περισσότερες διατάξεις του φιρμανίου
του 1858, που παραχωρήθηκε στους χριστιανούς έπειτα από την ένοπλη διαμαρτύρησή τους τον ίδιο χρόνο, ελάχιστα εφαρμόσθηκαν. Η φορολογία αντί να ελαττωθεί έγινε
περισσότερο δυσβάστακτη, ιδιαίτερα από το 1863 και εξής, που για δεύτερη φορά ανέλαβε καθήκοντα γενικού διοικητή της Κρήτης ο Ισμαήλ πασάς. Συχνές ήταν οι
καταδιώξεις, οι φυλακίσεις και οι φόνοι των χριστιανών για ασήμαντες ή και ανύπαρκτες αιτίες. Παράλληλα οι προσπάθειες του Ισμαήλ έτειναν στο να επιτύχει τον αφοπλισμό
των κατοίκων (το προνόμιο να οπλοφορούν οι Κρητικοί αποτελούσε μια από τις βασικές διατάξεις του φιρμανιού του 1858) καθώς και το διορισμό πιστών οργάνων του στις
δημογεροντίες. Επιπλέον ο Ισμαήλ μεροληπτούσε υπέρ των Σφακιανών, αποβλέποντας σε διαμάχες και έριδες ανάμεσα στους χριστιανούς κατοίκους του νησιού, ώστε να
μην αναληφθεί κοινή τυχόν προσπάθειά τους εναντίον του.»
Δαφνής Γ., «Η πολιτική κατάσταση της χώρας κατά το 1865 και το 1866» στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.ΙΓ΄, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977, σ.253.
http://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/education/greek_history/index.html?subpoint=81#prettyPhoto[mixed]/2/
Η Κρήτη 1829-1869, μεταξύ δύο Επαναστάσεων
«Η εφαρμογή όμως των φιρμανιών του 1858-1859 έμελλε να καταστρατηγηθεί από έναν ανίκανο διοικητικό μηχανισμό και από ένα μουσουλμανικό πληθυσμό εχθρικό προς
οποιαδήποτε μεταρρύθμιση. Ο διορισμός, το 1861, του Ισμαήλ Χακίμ πασά στη θέση του Γενικού Διοικητή του νησιού δε βελτίωσε καθόλου την κατάσταση. Παλαιός
υπουργός Εμπορίου στην Κωνσταντινούπολη, ελληνικής καταγωγής, ο Ισμαήλ προσπαθούσε να προσελκύσει τους πάντες, "υποσχόταν τα πάντα σε όλους, χωρίς ποτέ να
τηρεί τις υποσχέσεις του", αυξάνοντας με τον τρόπο αυτό, εν τέλει, τον αριθμό των δυσαρεστημένων. Οι σχέσεις μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων ολοένα οξύνονταν, με
αποτέλεσμα στα τέλη του 1865 η δυσαρέσκεια να έχει λάβει τέτοιες διαστάσεις, ώστε η σύγκρουση να φαίνεται αναπόφευκτη.»
Καλλιβρετάκης Λ., «Η Κρήτη 1829-1869, μεταξύ δύο Επαναστάσεων» στο Παναγιωτόπουλος Β. (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ.4, Ελληνικά
Γράμματα, Αθήνα 2003, σ.380.
http://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/education/greek_history/index.html?subpoint=81#prettyPhoto[mixed]/3/
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

13. Η Κρητική Επανάσταση
«Η άφιξη των πρώτων εθελοντών και πολεμοφοδίων στην Κρήτη, καθώς και οι ενθαρρυντικές ειδήσεις από την Ελλάδα αλλά και η αγανάκτηση από
την πολιτική βίας που είχε αρχίσει να εφαρμόζει ο Ισμαήλ πασάς, συνέτειναν στο να κηρυχθεί και επίσημα πια από τη Γενική Συνέλευση η Ένωση
της Κρήτης με την Ελλάδα στις 21 Αυγούστου, στο χωριό Ασκύφου των Σφακιών. Σύμφωνα με το ψήφισμα που εκδόθηκε την ίδια μέρα και
αποστάλθηκε στους προξένους των Δυνάμεων και της Ελλάδος: "η Γενική Συνέλευσις των Κρητών…
Αov Καταργεί διά παντός επί της νήσου Κρήτης και πάντων των εξαρτημάτων αυτής την Τουρκικήν εξουσίαν.
Βον Κηρύττει την αδιάσπαστον και παντοτεινήν ένωσιν της Κρήτης και παντών των εξαρτημάτων αυτής μετά της Μητρός Ελλάδος υπό το σκήπτρον
της Α. Μεγαλειότητος του Βασιλέως των Ελλήνων Γεωργίου Α'.
Γον Την εκτέλεσιν του Ψηφίσματος… ανατίθησιν εις την ανδρείαν του γενναίου λαού της Κρήτης, ας την συνδρομήν των ομοφύλων και ομοεθνών και
πάντων των φιλελλήνων, εις την κραταιάν μεσολάβησιν των Προστάτιδων και Εγγυητριών Μεγάλων Δυνάμεων και εις την παντοδυναμίαν του
Υψίστου Θεού".»
Διαμαντούρου, Ι., «Η Κρητική Επανάσταση (1866-1869)» στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.ΙΓ', Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977, σ.257.
http://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/education/greek_history/index.html?subpoint=81#prettyPhoto[mixed]/4/
Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας
«Απ' το 1858, οι Κρητικοί ζητούσαν την εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων που τους είχαν υποσχεθεί. Το 1862 σημειώθηκε νέο κίνημα, που το 1866
γενικεύτηκε και πήρε μορφή πραγματικής εξέγερσης. Συστάθηκε τοπική κυβέρνηση που έκανε έκκληση στις δυνάμεις και κήρυξε την ένωση του
νησιού με την Ελλάδα. Η ελληνική κοινή γνώμη ενθάρρυνε τους επαναστατημένους. […] H κυβέρνηση Κουμουνδούρου, αν και διέθετε μεγάλη
πλειοψηφία στη Βουλή, αναγκάστηκε να παραιτηθεί κι ανατέθηκε στο Βούλγαρη (Ιανουάριος του 1868) να εφαρμόσει την πολιτική του βασιλιά για το
εθνικό ζήτημα, πολιτική που εναπόθετε τη λύση του κρητικού ζητήματος στις προστάτιδες δυνάμεις. Η υπόθεση διακανονίστηκε απ' τη Συνδιάσκεψη
του Παρισιού (1869), όπου δεν αντιπροσωπεύτηκε η Ελλάδα. Η Κρήτη παρέμεινε στο σουλτάνο, αλλά κηρύχτηκε προνομιούχος επαρχία,
κυβερνημένη σύμφωνα με ειδικούς καταστατικούς χάρτες που ο σουλτάνος είχε ήδη παραχωρήσει με τον "ιραντέ" του 1867.»
Σβορώνος, Ν., Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας, Θεμέλιο, Αθήνα 1983, σ.98-99.
http://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/education/greek_history/index.html?subpoint=81#prettyPhoto[mixed]/5/
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

14. Η πορεία του κρητικού ζητήματος στο 19ο αιώνα
«Τον Μάιο του 1866 οι χριστιανοί της νήσου υπέβαλαν "ευσεβάστως" στο Σουλτάνο ορισμένα αιτήματα, όπως η ανακούφιση από κάποιους φόρους, η βελτίωση της
συγκοινωνίας, η εκλογή των δημογεροντιών, η επανεισαγωγή της ελληνικής γλώσσας στις δικαιοπραξίες, η εξασφάλιση της προσωπικής ελευθερίας και η δημιουργία
σχολείων και νοσοκομείων. Η απάντηση της Υψηλής Πύλης έφθασε στις 20 Ιουλίου και ήταν απορριπτική και απειλητική, ενώ διατασσόταν η σύλληψη των αρχηγών της
"ανταρσίας". Ήδη οι μουσουλμάνοι κατέφευγαν με τις οικογένειές τους στις πόλεις, όπου αισθάνονταν ασφαλέστεροι, ενώ οι χριστιανοί οπλίζονταν και συγκεντρώνονταν στα
βουνά, κηρύσσοντας την "Ένωση".
Η κραυγή της Κρήτης συγκίνησε την ελληνική κοινή γνώμη, ιδίως μετά το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου (9 Νοεμβρίου 1866). Μέσω μιας ειδικής "Επιτροπής", συγκεντρώνονταν
και στέλνονταν στο επαναστατημένο νησί πολεμοφόδια και τρόφιμα, ενώ παράλληλα εθελοντές αποβιβάζονταν κατά καιρούς σε απόμερες ακτές.
Ακολούθησε η πλέον επίμονη και αιματηρή από όλες τις επαναστάσεις της Κρήτης του 19ου αιώνα. Διήρκεσε περίπου τρία χρόνια, χωρίς ωστόσο να καταφέρει να ανατρέψει
το διεθνές διπλωματικό κλίμα, που ευνοούσε τη διατήρηση του status quo της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Παράλληλα, η όξυνση των ελληνοτουρκικών σχέσεων έφθασε στο αποκορύφωμά της, καθώς οι δύο χώρες διέκοψαν τις διπλωματικές τους σχέσεις και έφθασαν στα πρόθυρα
πολέμου, ο οποίος αποσοβήθηκε με την παρέμβαση διεθνούς διάσκεψης που επέβαλε στην Ελλάδα να μην υποθάλπει το σχηματισμό εθελοντικών ομάδων και τον εφοδιασμό
των εξεγερμένων.»
Καλλιβρετάκης Λ., «Η πορεία του κρητικού ζητήματος στο 19ο αιώνα−Το σκηνικό των πρώτων πολιτικών σκιρτημάτων του Ελευθέριου Βενιζέλου», Στα χρόνια του
Βενιζέλου..., Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Βενιζέλος»-ΥΠΕΠΘ, Χανιά-Αθήνα 2010, σ.16-17.
http://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/education/greek_history/index.html?subpoint=81#prettyPhoto[mixed]/6/
Η Κρητική Επανάσταση
«Η επίθεση υπό το Σουλεϊμάν μπέη και το γιο του Μουσταφά Σαλή άρχισε αμέσως, αλλά ως το μεσημέρι δεν είχε κανένα αποτέλεσμα. Οι κλεισμένοι στο Αρκάδι, παίρνοντας
θάρρος από το Γαβριήλ και το φρούραρχο Δημακόπουλο, αντιστέκονταν ακλόνητοι στις ορμητικές επιθέσεις των εχθρών. Η κατάσταση άρχισε να γίνεται κρίσιμη από το
απόγευμα, οπότε οι Τούρκοι κατέλαβαν τον ανεμόμυλο και τους σταύλους του μοναστηρίου, όπως είχε προβλέψει ο Κορωναίος, με αποτέλεσμα να περισφιχθεί ο κλοιός των
αμυνομένων. Και τότε όμως απέρριψαν τις προτάσεις του Σουλεϊμάν για παράδοση, ενώ έστελναν απεγνωσμένο μήνυμα στον Κορωναίο: "προφθάσατε μιαν ώραν ταχύτερον,
διότι μας έκλεισε και τακτικός και άτακτος στρατός πολύς". Εκείνος όμως ελάχιστες ελπίδες πια τους έδινε: "Θέλομεν πράξει παν το δυνατόν, όπως έλθωμεν εις βοήθειάν σας,
αλλά μη όντες εις θέσιν να σας βεβαιώσωμεν περί τούτου πράξατε ό,τι η συνείδησίς σας υπαγορεύει". Ήταν φανερό ότι πλησίαζε το τέλος. […] Η τελευταία πράξη του
δράματος εκτυλίχθηκε στην πυριτιδαποθήκη, που ανατινάχθηκε από τον ηρωικό Κωνστ. Γιαμπουδάκη (ή σύμφωνα με άλλη εκδοχή από τον Εμμ. Σκουλά) αμέσως μετά το
σάλπισμα της τρίτης και γενικής εφόδου. […] Σύμφωνα με πολλές μαρτυρίες, από τα 964 άτομα που είχαν κλεισθεί στο Αρκάδι κατόρθωσαν να διαφύγουν μόνο 3 ή 4 και
αιχμαλωτίσθηκαν 114. Οι υπόλοιποι σκοτώθηκαν. Ο ηγούμενος Γαβριήλ φονεύθηκε προτού ανατιναχθεί η πυριτιδαποθήκη, ενώ ο Δημακόπουλος και λίγοι ακόμα εθελοντές
που αιχμαλωτίσθηκαν, βρήκαν μαρτυρικό θάνατο με λογχισμό. Τεράστιες όμως ήταν και οι τουρκικές απώλειες. Οι νεκροί και οι τραυματίες θα πρέπει να ξεπέρασαν τους
1.500.»
Διαμαντούρου, Ι., «Η Κρητική Επανάσταση (1866-1869)» στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.ΙΓ', Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977, σ.261.
http://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/education/greek_history/index.html?subpoint=81#prettyPhoto[mixed]/7/
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

15. ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ
• Μικρός αριθμός Κρητών είχε καταφύγει στην ελεύθερη Ελλάδα το 1841, μετά την αποτυχία κινήματος στην Κρήτη.
• Η Κρητική επανάσταση όμως του 1866-1869 ήταν αυτή που προκάλεσε το μεγαλύτερο προσφυγικό κύμα στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα.
• Οι πρώτες κρητικές οικογένειες έφθασαν τον Ιούλιο του 1866 στον Πειραιά και τη Σύρο μέσω Κυθήρων. Την ίδια εποχή συστάθηκε στην Αθήνα
η Κεντρική Επιτροπή υπέρ των Κρητών, που μαζί με την αντίστοιχη της Σύρου ανέλαβαν την ενίσχυση του κρητικού αγώνα.
• Ως τα μέσα του 1867, μικρός σχετικά αριθμός αμάχων κατόρθωσε να φύγει από την Κρήτη, όπου τα προβλήματα διαβίωσης ήταν μεγάλα.
• Το Φεβρουάριο του 1868 είχαν φτάσει περίπου 10.000 πρόσφυγες στην Αθήνα.
• To 1895 ανακινήθηκε πάλι το Κρητικό. Τα γεγονότα όμως αυτής της περιόδου (1895-1898), που ήταν καθοριστικά για την τύχη του νησιού,
δεν προκάλεσαν κύμα μεγάλης φυγής.
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
• Να αναφερθείτε στα προσφυγικά ρεύματα που
επέφερε η Κρητική Επανάσταση του 1866-1869
(τόποι καταφυγής, φορείς ενίσχυσης και
περίθαλψης, εξέλιξη και κρατική αντιμετώπιση).
• Ποια προσφυγική κίνηση, συνδεόμενη με τις
κρίσεις του κρητικού ζητήματος, υπήρξε την
περίοδο 1869-1898.