1. Duurzaam VastgoeD
NieuwskraNt
Najaarseditie november 2010
Duurzaam iNkopeN 60%
50%
Energielabels 2010 Rgd (huur)
60%
50%
Energielabels 2020 Rgd (huur)
FOTO JO DAEMEN
kaNtoreN werkt! 40%
30%
20%
40%
30%
20%
10% 10%
Sinds 1 januari 2010 huurt de Rijksoverheid alleen kantoren met minimaal 0% 0%
A++ A+ A B C D E F G A++ A+ A B C D E F G
energielabel C. Onderzoeker Nils Kok van de Universiteit van Maastricht
voorspelde op de PROVADA 2009 dat dit Duurzaam Inkoop-beleid van de Impact van de Duurzaam Inkoop-criteria op de verdeling van energielabels van gehuurde
Naar eeN Duurzame grootste individuele eindgebruiker van kantoren in Nederland – de kantoorpanden van de Rijksgebouwendienst.
VastgoeDsector Rijksgebouwendienst heeft 11% van alle kantoren in gebruik – effect zou
sorteren. DHV-onderzoek: 16% energie- en CO₂-reductie haalbaar
Duurzaamheid in de vastgoedsector Het Duurzaam Inkoopbeleid voor kantoorgebouwen kan leiden tot een aanzienlijke
blijkt geen hype maar een trend. Energielabel C wordt de norm energiebesparing en CO2-reductie. In 2010 hebben Agentschap NL en Rijksgebouwen-
Bevestiging hiervan kreeg ik onder­ Duurzaam Inkopen is nu ruim 10 maanden een feit en uit de markt blijkt dat de dienst samen opdracht gegeven aan DHV om het energie- en CO2-reductiepotentieel
meer tijdens de laatste PROVADA label C eis van de Rijksoverheid de kantorenmarkt daadwerkelijk in beweging brengt. van Duurzaam Inkopen te berekenen voor de gebouwenvoorraad van de Rijks-
waar duurzaamheid hét thema was. Energielabel C is geleidelijk aan de norm aan het worden voor kantoren op de gebouwendienst, op basis van de criteria voor huur en aankoop en renovatie.
De uitdaging is dat duurzaamheid zogenoemde A-locaties. DTZ Zadelhoff, Jones Lang LaSalle en meerdere IVBN-leden Hieruit blijkt dat het reductiepotentieel zo’n 16% bedraagt, oftewel 31.000 ton CO2
vanzelfsprekend wordt. bevestigen dit beeld. ten opzichte van 2010. Het aantal gebouwen met label C neemt toe, en de labels F en
G verdwijnen.
De aanpak van Agentschap NL is Alex Vermeulen, Rijksgebouwendienst: ‘Enorme piek in de C-klasse’ De Duurzaam Inkoop criteria staan op www.agentschapnl.nl/duurzaaminkopen.
gericht op het versterken van trends Ook de Rijksgebouwendienst zelf onderschrijft deze positieve marktbeweging. De Het DHV-rapport is beschikbaar op www.duurzaamvastgoedportal.nl.
en marktmechanismen die duur­ Rijksgebouwendienst gebruikt circa 4 miljoen m2 kantoorgebouwen. En is al jaren
zaamheid versterken. Wij onder­ bezig met duurzaamheid, bij nieuwbouw, renovatie en beheer van alle rijksgebouwen. Checklist Duurzaam Inkopen Kantoren
steunen verduurzaming financieel Alex Vermeulen, directeur Advies en Architecten: “Duurzaam Inkopen werkt! Met Agentschap NL heeft een checklist opgesteld voor de aankoop of aanhuur van kantoren
vanuit de EIA, MIA en de Groen­ Duurzaam Inkopen kunnen we in een periode van tien jaar een majeure stap maken in door overheden. Deze bundelt de criteria voor de EPBD en Duurzaam Inkopen.
regeling. We laten onderzoek doen CO2-uitstoot en verduurzaming. We nemen afscheid van de F en G labels en zien een Zie www.duurzaamvastgoedportal.nl. Meer informatie over Duurzaam Inkopen bij
om de meerwaarde van duurzaam enorme piek in de C-klasse.” Verhuurders grijpen deze kans aan om gebouwen te Irma Thijssen, irma.thijssen@agentschapnl.nl.
vastgoed te onderbouwen. Want verduurzamen. Bij een meerderheid van de contractverlengingen waar de Duurzaam
wil verduurzaming echt vaste voet Inkoop-criteria van kracht zijn, zijn gebouweigenaren bereid zelfs ver boven de eis van
krijgen bij ontwikkeling, bouw, energielabel C te gaan. En ook bij aanhuren van een gedeelte van een gebouw, waar
renovatie en beheer, dan moet het de Duurzaam Inkoop-criteria niet verplicht zijn, wordt een C-label aangehuurd.
financiële plaatje kloppen. Ook Bekijk het interview met Alex Vermeulen op de PROVADA in juni 2010 op eNergiezuiNig kaNtoor Voor upc
volgen we de koplopers, zoals de www.duurzaamvastgoedportal.nl en zie ook het Jaarverslag 2009 van de
15 NESK­projecten. Zo verkrijgen wij Rijksgebouwendienst op www.rgd.nl/actueel/publicaties. Kabel­ en mediabedrijf UPC laat een nieuw kantoor bouwen in Leeuwarden.
een schat aan kennis en informatie Het wordt een energiezuinig gebouw met ‘groene longen’ om het personeel een
en die stellen we breed beschikbaar aangename werkomgeving te bezorgen. Architectenbureau Paul de Ruiter heeft
aan de markt. het 7.800 m2 omvattend pand ontworpen. In het gebouw zal veel daglicht zijn.
Op het dak komen groen, zonnepanelen en regenwateropvang. Het gebouw
Het komend jaar gaan we door met scoort BREEAM Excellent. De bouw is gestart in juni 2010, de oplevering is
onze missie om duurzaamheid te gepland eind 2011.
helpen verankeren in de primaire
bedrijfsprocessen van vastgoed­
partijen. We stimuleren gebouw­
gebruikers om de Duurzaam Inkoop
criteria te hanteren, werken aan
nieuwe input voor de afweging
renoveren versus sloop en nieuw­
bouw, we stimuleren de markt voor
energiediensten en we ondersteunen
het nieuwe Platform Duurzame
Huisvesting. Wij rekenen op u om
daadwerkelijk duurzame gebouwen
te realiseren.
Alex Vermeulen, directeur Advies en Architecten bij de Rijksgebouwendienst
Jo Daemen, Manager
Energiebesparing Utiliteitsbouw Wie volgt?
Agentschap NL Nu is de vraag of andere (grote) kantoorgebruikers het goede voorbeeld van de
Rijksoverheid volgen. Hierbij valt bijvoorbeeld te denken aan banken en verzekeraars,
samen de grootste gebruikers van kantooroppervlakte in Nederland en al langere
tijd trendsetters op het gebied van Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen. www.duurzaamvastgoedportal.nl
Een dergelijke breed gedragen markteis helpt vastgoedeigenaren het ingezette ondersteunt u met informatie over
verduurzamingsbeleid van hun vastgoedportefeuilles te versnellen. rendement, techniek en wetgeving
agentschap NL Duurzaam VastgoeDkraNt 1

2. De NooDzaak VaN Duurzaam LeiDraaD prestatiecoNtract
VastgoeD Bij veel opdrachtgevers en financiers in
Nederland is de werking van ESCo’s en
energieprestatiecontracten nog
onbekend. Ter ondersteuning van deze
Vastgoedbeheerder Hans Copier (ING REIM) stelt dat het marktpartijen heeft Agentschap NL een
vastgoedestablishment duurzaamheid heeft omarmd. Leidraad Prestatiecontract Beheer en
Uit maatschappelijke verantwoordelijkheid, maar ook Onderhoud Gebouwen laten opstellen.
omdat het niet anders kan. Copier: “Als ik het niet doe, Hierin vindt u onder meer tools voor
diskwalificeer ik mezelf bij mijn beleggers en huurders.” monitoring, het definiëren van Key
Performance Indicatoren (KPI’s) en
Copier, sinds kort voorzitter van de Vereniging van Institutionele het gebruikersgedrag in relatie tot
Beleggers in Vastgoed (IVBN) maakt duidelijk dat de werelden gebouwprestaties. U kunt de leidraad
van de grote beleggers en duurzaamheid al lang niet meer op gratis downloaden via
gespannen voet met elkaar staan. Zelf formuleert Copier het www.duurzaamvastgoedportal.nl.
kraakhelder: “Zou ik niet in duurzaamheid zitten dan zou ik mij
zowel ten opzichte van mijn aandeelhouders als ten opzichte
van mijn huurders diskwalificeren. Het is bedrijfseconomisch
heel verantwoord om vooruit te lopen op de dingen die toch
gaan komen.” Nieuwe oNtwikkeLiNgeN: esco’s eN
Duurzaam taxeren
eNergieprestatiecoNtracteN
Duurzaamheid mag dan zijn plek in het vastgoed hebben
verworven, in taxaties is dat nauwelijks zichtbaar. “Maar dat zal Er zit schot in de ontwikkeling van energiediensten of Energy Service Companies
in de toekomst veranderen”, verwacht Copier, “niet duurzame (ESCo’s) in Nederland. Energiediensten bieden organisaties de mogelijkheid om,
gebouwen zullen afgestraft worden in taxatie, omdat de met gesloten beurs, een gegarandeerde energiebesparing te realiseren. De basis
huurders ze niet meer zullen accepteren”. Copier praktiseert voor deze samenwerking vormt het energieprestatiecontract. De ESCo is
daarbij wat hij preekt: “Voor de kantorenmarkt werken wij nu verantwoordelijk voor de investeringen en voor het realiseren van een
al met taxateurs aan een duurzaamheidparagraaf.” waarde van het pand. Dan heb je al twee budgetten. Voeg daar gegarandeerde besparing.
Copier voelt hierbij ongetwijfeld de zachte dwang van zijn nog het geld bij dat vrijkomt door energiebesparing; dat is je Recente ontwikkelingen in Nederland laten het succes zien van deze manier van
aandeelhouders. Het afgelopen jaar hebben de Nederlandse derde budget. Ik durf te beweren dat als je die drie delen samen samenwerken aan energiebesparing. Zo laat de gemeente Rotterdam al haar
pensioenfondsen onder aanvoering van PGGM en APG een neemt, je een redelijk budget hebt om echt te verduurzamen: publieke gebouwen verduurzamen door de inzet van ESCo’s, te beginnen met
duidelijk signaal richting verduurzaming van de portefeuille bij verlenging van het huurcontract met vijf à tien jaar, zijn ten de zwembaden waar veel energiebesparing valt te behalen. Bouwfonds REIM
afgegeven. Invulling geven aan de wensen van zijn investeerders minste twee labelsprongen realiseerbaar.” ING REIM benadert zijn tekende in mei van dit jaar een intentieverklaring met de ESCo Honeywell
doet Copier het liefst door verduurzaming van zijn bestaande huurders daarom actief om uit te leggen hoe ze zich duurzamer Building Solutions voor de verduurzaming van een Haags kantoorpand met de
portefeuille: “Ik kan ook cynisch verduurzamen, namelijk door kunnen huisvesten terwijl hun totale lasten gelijk blijven. Fijn Rijksgebouwendienst als huurder. En in Zeist garandeert de installateur bij het
mijn portefeuille van 2,3 miljard te verkopen en om te wisselen voor de huurder die in zijn jaarrapportage kan laten zien nieuwe kantoor van CBW­Mitex dat dit energieneutraal wordt op basis van een
voor nieuwe panden. Ik vind dat dat niet mag gebeuren; het maatschappelijk verantwoord te ondernemen, maar ook fijn voor energieprestatie­ en onderhoudscontract. Agentschap NL initieert en onder­
enige dat je daarmee creëert is meer leegstand op voorraad- ING REIM. Copier tenslotte: “Toen ik aan duurzaamheid begon, steunt bovengenoemde initiatieven.
niveau en schijnduurzaamheid. De opgave is juist om dat wat we dacht ik aanvankelijk ‘dat is alleen maar goed geld naar kwaad
al in gebruik hebben maximaal te laten renderen. Dat is echt geld brengen’. En wat blijkt: dat is helemaal niet aan de orde. Er is
duurzaam!” financiële ruimte, je verbetert je gebouw, je verbetert je concur-
rentiepositie, je houdt je huurders tevreden. En je investeerders
Drie budgetten
Verduurzamen van de bestaande bouw geniet dus de voorkeur
zijn blij omdat ze zien dat je verstandige dingen doet.” trioDos VastgoeDfoNDs haNteert
boven nieuwbouw. Copier liet al eerder zien dat bij upgraden Jan Sijbrandij heeft dit interview gehouden in opdracht van greeN Lease coNtract
van G naar C label, zowel de huurder als de eigenaar financieel Agentschap NL, in het kader van de Circle of Blame. Het artikel
quitte kunnen spelen. Voor de huurder blijft de total housing heeft gestaan in Property Day van 10 juni 2010 en is te lezen op Triodos Vastgoedfonds heeft een nieuwe service- en huurcontractvorm ontwikkeld
cost gelijk. Uiteraard moeten eigenaar en huurder het wel eens www.circle-of-blame.nl. die het energieverbruik van gebouwen zal beperken: het Green Lease contract.
worden over de verschuivingen van de aandelen huur en energie Normaal betaalt een huurder het energiebedrijf voor zijn energieverbruik. In de
in de totale huurlasten. Copier: “Aan het eind van het huur- nieuwe contractvorm wordt de energierekening aan Triodos Vastgoedfonds
contract kunnen er twee dingen gebeuren: de huurder vertrekt betaald. Dat heeft daardoor als verhuurder belang bij investeringen in energie-
of de huurder blijft. Rekening houdend met vertrek moet je als besparing. De huurprijs per m2 is hoger. Omdat de waarde van een pand sterk
eigenaar een reservering maken voor de kosten die dat met zich samenhangt met de huurprijs, gaat de taxatiewaarde van het pand omhoog.
meebrengt.” Copier somt op: “Leegstand, makelaarskosten van Het Green Lease contract is voor het eerst in Nederland toegepast bij een
zestien à twintig procent van de huurwaarde, herinvestering- kantoorpand van het Triodos Vastgoedfonds in Amersfoort. Ronald Bausch van
kosten omdat de huurder opnieuw moet inhuizen. Je hebt dan vastgoedexpert Jones Lang LaSalle taxeerde het pand. Bausch: “Dit unieke
een aardig budget, dat beschikbaar komt bij daadwerkelijke huurcontract is een nieuwe dimensie op het gebied van waarderingen. Het
huurcontractverlenging. Op het moment dat een huurcontract verhoogt de waarde van het pand.”
met meer dan vijf jaar wordt verlengd, geeft dat een lift aan de Bron: Triodos
BouwfoNDs ware kopLoper watertoreN
VerDuurzamiNg BestaaNDe Bussum geopeND
kaNtoreN September 2010 is de Watertoren in
Bussum geopend, het duurzaamste
Jean Klijnen: “Beleggers zouden moeten kiezen kantoor van Nederland op basis van
voor duurzame panden” GreenCalc. Het pand is CO2­neutraal
en heeft geen gasaansluiting, geen
Alleen duurzame panden zullen in de toekomst nog voor rioolaansluiting, en wekt zelf energie
een goed rendement zorgen. “Beleggers die nu in op via een windmolen, zonnepanelen
niet­duurzame panden zitten of stappen, stellen zich en bio­WKK. Warmte wordt ook
bloot aan een behoorlijk groter “risico op waardedaling”. gewonnen door het stoken van
Dat stelt Jean Klijnen, directievoorzitter van Bouwfonds plantaardige afvalolie zoals frituurvet
REIM. Vooral oudere kantoren voldoen niet meer aan de van horecabedrijven in de omgeving.
wensen van huurders op het gebied van energiezuinigheid De huidige eigenaar, accountants­
en bereikbaarheid. “Huurders kunnen verduurzaming kantoor Meeuwsen Ten Hoopen,
afdwingen, we hebben immers een huurdersmarkt”, stelt huurt een deel van de nieuwbouw;
Klijnen. Panden die niet voldoen, worden lege panden. “Als je panden eerst tot het skelet moet strippen, is de NIBE houdt kantoor bovenin de toren.
De niet­duurzame kantorenvoorraad zal op die manier investering de opbrengst waarschijnlijk niet waard. NB: Kees van Kooten en Wim de Bie
volgens Klijnen een enorme klap aan beleggers uitdelen. Dan moet je je afvragen of sloop niet beter is.” noemden de Bussumse Watertoren
Beleggers zullen snel moeten investeren in het duurzaam (Bron: Property NL, Telegraaf en ooit het middelpunt van de wereld, en
maken van hun portefeuilles. Maar een groot deel van de www.duurzaamgebouwd.nl). de top van de toren een horlogeknopje. De Watertoren heeft een GreenCalc-score
panden zal niet opgeknapt kunnen worden, vreest Klijnen. Zie www.watertorenbussum.nl. van 1026.
agentschap NL Duurzaam VastgoeDkraNt 2

3. kopLopers DoorBrekeN
De circLe of BLame
BestaaNDe Bouw
Guus Berkhout Robert Kuppens Bram Adema Huib Boissevain Gerard Jacobs Peter Jägers
Triodos Vastgoedfonds Cisco Systems Corporate Facility Partners Annexum AT Osborne Rijksgebouwendienst
Het gelijk van Get Concreet en Groene deals Niet duurder De overheid
de pionier Connected klantgericht met huurders wel beter neemt het
Triodos Bank levert maat­ ICT­leverancier Cisco Benchmark en scan Gezonde commercie Waarom huurder initiatief
werk met duurzaam Systems maakt vastgoed CO2­uitstoot helpen bij combineert fraai met AT Osborne kiest voor
vastgoedportefeuille slim en duurzaam verduurzamen van vastgoed maatschappelijke duurzame huisvesting Rijksgebouwendienst koopt
verantwoordelijkheid duurzaam in voor een
verbeterslag van de
gebouwenvoorraad
?
Eugene Grüter Norbert van Gisbergen Hans Copier Luc Smits Uw naam
DHV Wereldhave ING REIM en IVBN LSI project investment Uw bedrijf
Van G naar A Een duurzaam Investeren in Renovatie Komt hier uw
zonder gebouw moet duurzaamheid Central Post quote?
meerkosten waarde is bedrijfs- tot duurzaam
economisch
DHV verdient de investering
toevoegen verantwoord kantoor
in een integraal ontwerp­
proces terug: zowel Wie wil er straks nog langs de Onze huurders vragen Economische aanjager voor
financieel als in een betere snelweg zitten? Wij bouwen het; onze aandeelhouders Rotterdam Central District
werkomgeving alleen nog binnenstedelijk willen het
Onder de titel ‘Duurzaam vastgoed; hype of blijvertje?’ heeft
AgentschapNL vanaf januari 2008 een serie interviews met
koplopers in duurzaam vastgoed gemaakt. Het uitgangspunt
voor deze interviews was dat de zogenaamde Circle of Blame in
de vastgoedsector een grootschalige duurzame (her)ontwikkeling
in de weg zou staan. De interviewserie is nu afgerond.
Zie voor alle interviews: www.Circle-of-Blame.nl.
agentschap NL Duurzaam VastgoeDkraNt 3

4. VoorBeeLDprojecteN
ukp Nesk
Naar eNergieNeutraLe
schoLeN eN kaNtoreN
Het ministerie van VROM-WWI heeft via het Unieke Kansen
Programma UKP NESK in totaal 6,5 miljoen euro subsidie
beschikbaar gesteld voor zeer energiezuinige praktijkprojecten.
Met deze tender wil het ministerie van VROM de sector
stimuleren in de omslag naar energieneutraal bouwen.
Een belangrijk doel van de NESK is om te leren van ervaringen
– technisch, procesmatig en financieel – met verdergaand
energiezuinig bouwen. Agentschap NL zorgt voor begeleiding,
monitoring, communicatie en publiciteit.
Meer informatie over de projecten vindt u op
www.agentschapnl.nl/ukp_nesk en op
www.agentschapnl.nl/energieneutraalbouwen.
Optimalisatie zoninval PV panelen
PV panelen Centrale data server met
Optimalisatie glaspercentage warmtepompboiler
PV panelen
op gevel
Gebalanceerde ventilatie met WTW
Driedubbel glas Thin client
Betonkernactivering
HF verlichting
Aanwezigheidsdetectie
en daglichtafhankelijke
regeling
Hoge luchtdichtheid
Zware bouw
Zeer goede isolatie
Waterpomp Geen koudebruggen
Compacte bouw
Nieuwbouw Nieuwbouw Nieuwbouw Nieuwbouw
bakeN Poort so/vso school vMbo huygeNs basisschool iN hart
alMere oDyZee college eN De vaN oijeN
Amarantis goes Polsstok oijeN
Onderwijsgroep Stichting Emergis heerhugowaarD Eco-Maat Project
De Amarantis Onderwijsgroep Odyzee is een orthopedische en Gemeente Energieneutrale school in het Hart
wil een energieneutraal college orthodidactische onderwijsinstelling Heerhugowaard van Oijen in de gemeente Lith.
neerzetten met een gezonde voor leerlingen met gedrags­ of Energieneutrale school in stations­ Samenwerking van zes partijen met
leer­ en werkomgeving. Dit wordt psychiatrische problemen. Nieuw gebied zal huisvesting bieden aan veel expertise. De kracht zit in de
gerealiseerd door goede schoolgebouw wordt gebouwd twee scholen. Dankzij PPS construc­ koppeling van technieken, zoals
afstemming van technieken. volgens het Passief Bouwen concept tie is expertise en inventiviteit van biogas­WKK, zonnepanelen, drie
Een dubo­auditor zal de integrale en zal voldoen aan de vijf eisen van marktpartijen optimaal benut. Ook collectieve warmtepompen, LTV.
duurzaamheid en prestaties Frisse Scholen. lokaal energiebedrijf is betrokken. Het biogas komt van een nabij
waarborgen. Veel aandacht voor kwaliteitscon­ gelegen mestvergister.
trole en inregeling installaties.
agentschap NL Duurzaam VastgoeDkraNt 4

5. Nieuwbouw Nieuwbouw Nieuwbouw Nieuwbouw
hoofDkaNtoor tNt greeN office tweeDe huis villa flora
cbw-Mitex hoofDDorP goriNcheM veNlo
Zeist Triodos / OVG Ballast Nedam IPM Gemeente Venlo
Kropman Triodos en OVG bouwen een nieuw Ballast Nedam wil een eigen Villa Flora wordt eerst hoofd­
CBW­Mitex ontwikkelt een nieuw hoofdkantoor voor TNT, met energieneutraal en futuristisch gebouw voor de binnenexpo
hoofdkantoor. Via een energiepres­ ambitie GreenCalc 1017 en LEED kantoor bouwen, een boegbeeld van Floriade 2012, later kantoor.
tatie­ en onderhouds­contract met Platinum. Architect Paul de Ruijter van duurzaamheid, met ambitie Architect Kristinsson en adviseur
bonus­malusregeling voor 15 jaar ontwierp een compact gebouw met Breeam Excellent. Innovatieve Volantis hebben in opdracht van
beoogt Kropman Installaties te veel daglicht en atrium. Energie­ combinatie van duurzame energie Regio Venlo technieken van
garanderen dat dit energieneutraal concept via WKO en bio­WKK. technieken: koude opslag, de energieleverende kas en
wordt. Octalix levert een innovatief Realisatie en beheer in innovatieve warmtepomp, energiedak, PV, C2C­principes toegepast.
energiemanagementsysteem met contractvorm. zonnecollector en windmolens.
Energiezuil met MyWorkplace. Archi­
tect Rau past C2C­materialen toe.
reNovatie reNovatie Nieuwbouw
ProviNciekaNtoor De teMPel kaNtoor ZeswegeN
NoorD-hollaND DeN haag heerleN
haarleM Aurelius Monumenten BV IPMMC
Provincie Noord-Holland Aurelius Monumenten, dochter van IPMMC ontwikkelt een tweede
Noord­Holland wil met forse Motonic, heeft rijksmonument De kantoor binnen duurzame gebieds­
renovatie EPC van Provinciekantoor Tempel in Den Haag gerenoveerd ontwikkeling Zeswegen Heerlen.
Houtplein in Haarlem verlagen van van label G naar A. WarmBouwen Gevels zijn optimaal op de zon
1,7 naar 0,5. Dit kan door integrale zorgt ervoor dat beperkte bijver­ gericht. Het gebouw wordt gekoeld
benadering architect Kraaijvanger• warming en ­koeling nodig is, en verwarmd met mijnwater en
Urbis, adviseur Cauberg­Huygen en reguleert vocht en maakt natuurlijke krijgt PV­cellen en betonkern­
ontwerpteam. Het project heeft o.a. ventilatie mogelijk. De afdeling activering. Met aandacht voor het
veel daglicht, driedubbelglas, WKO, Archeologie van de Gemeente Den energiegebruik van huurders. EPC is
LTV/HTK, groen dak en wanden, Haag gaat De Tempel 10 jaar huren. 0,56, ruim 60% CO2­vermindering.
gebruik regenwater. GPR­score: 9.
Nieuwbouw reNovatie Nieuwbouw Nieuwbouw
Mfc breDe school obs wilgeNstaM kliMaatNeutraal het klaverblaD
westergeest rotterDaM Dsk-ii aMsterDaM
trieMeN schiebroek haarleM Janssen de Jong
Gemeente Kollumerland Stichting Boor Stichting Spaarnesant Projectontwikkeling BV
De gemeente wil een energie­ Stichting BOOR verduurzaamt OBS Gemeente Haarlem heeft Stichting Stichting Bijzonderwijs en Stadsdeel
neutraal MultiFunctioneel Centrum De Wilgenstam (PO). De school Spaarnesant gevraagd om twee Zuidoost hebben via een tender
bouwen, ingepast in het Friese krijgt een isolerende schil, een klimaatneutrale basisscholen DSK II Janssen de Jong geselecteerd voor
landschap. Corporatie Woon­ klasse A binnenklimaat en koeling te bouwen. Adviseur Merosch heeft turn key ontwikkeling van energie­
Friesland treedt op als ontwikkelaar via vloersysteem, een gesloten een maatregelpakket ontwikkeld zuinige en frisse school Het
en gaat het MFC exploiteren en WKO­installatie met een warmte­ met WKO, 1000 m2 PV en veel Klaverblad (combi met apparte­
beheren. De duurzaamheid is pomp en lokale energieopwekking aandacht voor daglicht en ventila­ menten). Integraal ontwerp van
uitgewerkt volgens de Breeam met 300 m2 PV­panelen en tie. Via uitgestelde oplevering zal binnenklimaat, ventilatie, gebouw­
methodiek. windenergie. Opschalingspotentieel een dubo­auditor de aannemer en schil en licht. Exploitatie van PV
in Rotterdam is groot. installateur afrekenen op energie­ door ontwikkelaar, zonder budget­
prestaties. verhoging voor opdrachtgever.
agentschap NL Duurzaam VastgoeDkraNt 5

6. kopLopers DoorBrekeN
De circLe of BLame
NieuwBouw
Flip Verwaaijen Annemarie van Doorn Jack de Leeuw Jaap Gillis Kees Norman Bas Niese
TNT Real Estate ABN­AMRO SBR Redevco Europe Delta Development Group Facilicom
De klant is Meer dan Van push Wat is Cradle to Eerherstel
koning alleen naar pull duurzaam Cradle landt in voor de facility
Huurder TNT stelt duurzame DGBC neemt initiatief vastgoed? Nederland manager
duurzaamheideisen aan
de markt
stenen tot duurzaam vastgoed
Belegger en ontwikkelaar Delta ontwikkelt eerste Facilicom over de rol van
Redevco op zoek naar de Cradle to Cradle­kantoren­ facilitair beheerder in
Gezondheid, groen, goede pan­Europese norm park in Hoofddorp duurzaam vastgoed
voorzieningen, kunst en
inspiratie horen erbij
Marlon Huysmans Leon Thier Anne-Marie Rakhorst Adri Duivesteijn René Buck Syb van Breda
OVG Projectontwikkeling Studio Leon Thier Search Gemeente Almere BCI Architect, Haagse Hogeschool
Delft
Winnen De innerlijke Search and Van eend tot Duurzaam Duurzaamste
zonder strijd kracht van de create zwaan vastgoed: school van
OVG mikt op bouwmeester Anne­Marie Rakhorst van Almere kiest hype en/of Nederland
kwaliteitsbewuste klant
Hoe ver reikt de invloed van
Search bv over
duurzaam vastgoed
duurzame route
naar 2030
blijvertje? Dankzij compacte bouw en
de architect op het duur­ vraaggestuurd gebouwbeheer
zaam bouwproces René Buck over de duur­
zaamheid van duurzaam
vastgoed
agentschap NL Duurzaam VastgoeDkraNt 6

7. Nieuws!
Studie CO₂-neutraal, energie- Energiebesparingsverkenner
neutraal of klimaatneutraal? Utiliteitsbouw eerste DuurzaamheiDs- eerste zwemBaD met
De termen CO2-neutraal, energie-nul en Speciaal voor gebouwbeheerders en keurmerk Voor a++ LaBeL
klimaatneutraal zijn in korte tijd populair facilitair managers heeft Agentschap NL NieuwBouwwoNiNgeN
geworden. Lang niet altijd is duidelijk wat de Energiebesparingsverkenner Utiliteits- Half september 2010 is zwembad
Symposium over duurzame huis- er precies mee wordt bedoeld en op welke bouw (EBVU) laten ontwikkelen. De EBVU De Dutch Green Building Council Neptunus in Klazienaveen heropend
vesting op 10 februari 2011 wijze deze doelen worden bereikt. geeft snel inzicht in het energieverbruik (DGBC) presenteerde op 30 september door de wethouder van de gemeen­
Op 10 februari 2011 organiseert het Dit leidt tot misverstanden en inflatie van een gebouw, energiebesparingsopties een nieuwe versie van BREEAM­NL te Emmen. Dankzij een grondige
Platform Duurzame Huisvesting in van het begrip ‘energieneutraal bouwen’ en kosten- en milieubesparingen. Nieuwbouw, een keurmerk dat de renovatie wordt een besparing van
’t Spant in Bussum een symposium over dat ondermeer in het Lente-Akkoord een Daarnaast geeft de EBVU een indicatie van duurzaamheidprestatie van nieuwe ruim 75% gerealiseerd. Dit is het
het verduurzamen van vastgoed door prominente rol speelt. het huidige energielabel en het mogelijke gebouwen bepaalt. Deze Versie 2.0 eerste zwembad in Nederland met
samenwerking van partijen in de vast- De studie ‘Uitgerekend Nul’ biedt klare label na het nemen van de voorgestelde beschikt over een volledig energielabel A++.
goedketen. Het platform bestaat uit taal: energieneutraal is bruikbaar voor maatregelen. Zie www.slimme-energie.nl. geïntegreerd systeem voor de
partijen zoals IVBN, Vastgoedmanagement gebouwen; CO2-neutraal voor organisaties. beoordeling van woningen (zowel
Nederland, NeVaP, Facility Management Daarentegen is klimaatneutraal te weinig Schoon Licht Scan grondgebonden woningen als
Nederland, CoreNet, TVVL en ISSO. Ook eenduidig. De studie is uitgevoerd door In utiliteitsgebouwen gaat ongeveer 22% appartementen). BREEAM­NL
de Rijksgebouwendienst en Agentschap DHV in opdracht van Agentschap NL in van de energie op aan verlichting. Hierop Nieuwbouw 2.0 maakt het mogelijk
NL zijn lid van het platform. samenspraak met relevante marktpartijen kan op eenvoudige wijze 30 tot 60% worden woningen voortaan volledig op eigen
en is te vinden op bespaard. Of dat ook in uw kantoor, school niveau te beoordelen, in plaats van
www.duurzaamvastgoedportal.nl. of bedrijfshal het geval is kunt u eenvoudig hun duurzaamheidsprestatie af te
verkennen met de Schoon Licht Scan. leiden van een keurmerk dat tooLs Voor asset
Duurzame retail Deze berekent voor u de mogelijke gebaseerd is op de beoordeling van maNagers
De Nederlandse winkelvastgoedmarkt is energiebesparing, uw investering en de utiliteitsbouw. De DGBC verwacht
verantwoordelijk voor 18% van het ener- terugverdientijd. tijdens het Nationaal Sustainability Handige tools voor gebouw­
giegebruik in de totale utiliteitsbouw. Zie www.slimme-energie.nl. Congres op 24 november het eigenaren en asset managers om de
Hier zijn grote besparingen mogelijk. Een allereerste BREEAM­NL Nieuwbouw energie­efficiency en binnen­
complicerende factor is het grote aantal Toolkit Duurzaam ontwerpcertificaat voor een woning­ milieukwaliteit van gebouwen te
Platform Duurzame Huisvesting betrokken partijen met wisselende belan- Winkelvastgoed bouwproject te kunnen uitreiken. verbeteren en duurzaamheid te
gen. De retail- en vastgoedsector hebben Corio, SCM Europe, Grontmij Vastgoed- Meer informatie: www.dgbc.nl stimuleren kunt u snel vinden op
Recast EPBD hun krachten gebundeld. In maart 2010 is management, CBW-MITEX en BAM Advies onze websites www.duurzaam-
De Europese richtlijn EPBD is herzien. het Platform ‘Koplopers Duurzaamheid & Engineering, hebben zich aangesloten vastgoedportal.nl en
Vanaf eind 2012 worden belangrijke in Retail’ van start gegaan. De initiatief- bij het initiatief van gebieds- en vastgoed- Energielabelposter www.slimme-energie.nl.
wijzigingen doorgevoerd die gevolgen nemers zijn: Agentschap NL, Dutch Green ontwikkelaar AM om de Toolkit Duurzaam Agentschap NL heeft een energielabel- Een selectie:
hebben voor energiebesparing in de Building Council, IVBN, NEPROM, NeVaP Winkelvastgoed te ontwikkelen. De poster ontwikkeld die in één oogopslag • Stappenplan verduurzaming
gebouwde omgeving. De belangrijkste en NRW. Toolkit heeft als doel de duurzaamheid een (voorgenomen) energieprestatie- kantoren
wijzigingen van deze ‘recast EPBD’ zijn: van winkelcentra structureel te verbeteren. verbetering van uw gebouw inzichtelijk • Energiebesparingsverkenner
• Nieuwe gebouwen mogen na 2020 Interactieve website geeft maakt voor uw medewerkers en klanten. Utiliteitsbouw
‘nearly zero’ energie verbruiken. energiecijfers op maat Voorbeeldprojecten Op de poster staan ondermeer de label- • EPA­U Maatwerkadvies
De energie die nog nodig is, moet De interactieve website Energiecijfers.nl Energieneutrale en zeer energiezuinige klasse voor en na de renovatie en de • EPCheck
afkomstig zijn uit duurzame bronnen. levert een schat aan informatie over projecten utiliteitsbouw, woningbouw en vijf belangrijkste energiemaatregelen. • Installatie Performance Scan
• Wijzigingen t.a.v. het energielabel. energieprijzen, energielabels en alle gebiedsontwikkeling zijn te vinden in de Meer informatie bij Albert Hulshoff, • Schoon Licht Scan
• Er komen energieprestatie-eisen voor andere aspecten van energiegebruik in projectendatabase van Agentschap NL. albert.hulshoff@agentschapnl.nl. • Leidraad Prestatiecontract beheer
nieuwe gebouwen en voor ingrijpende de gebouwde omgeving. Energiecijfers.nl U vindt deze via en onderhoud gebouwen
renovatie, eisen voor technische biedt de mogelijkheid om zelf een grafiek www.duurzaamvastgoedportal.nl. • Maatregelendatabase voor
gebouwsystemen en een periodieke of tabel samen te stellen waardoor het kantoren, zorg­ en onderwijs­
keuring van verwarming- en aircondi- gegevensaanbod altijd aansluit bij uw gebouwen
tioningsystemen wordt vereist. specifieke wensen.
Zie www.agentschapnl.nl/energielabel- Zie www.energiecijfers.nl.
gebouwen.
fiNaNciëLe regeLiNgeN Voor aanmerking. Bedrijven die in 2010 investeren in energiebesparing kunnen via de Energie-investeringsaftrek
(EIA) in totaal 150 miljoen euro fiscaal terug krijgen. Voor meer informatie zie www.agentschapnl.nl/eia.
Duurzame utiLiteitsBouw De fiscale regelingen EIA, MIA en Vamil zijn aantrekkelijk voor organisaties die inkomsten- of vennootschaps-
belasting betalen en fiscaal eigenaar zijn van de bedrijfsmiddelen waarin zij hebben geïnvesteerd.
Groenfinanciering en EIA of MIA zijn te combineren. Dit geldt niet voor MIA en EIA.
Groenregeling
Op 30 maart is de nieuwe Groenregeling van het ministerie VROM in werking getreden. Voor zeer ambitieuze EOS - Energie Onderzoek Subsidie
nieuwe gebouwen is het voordeel van de nieuwe regeling tot drie keer zo groot geworden. Het bedrag dat EOS is een programma van het ministerie van Economische Zaken voor innovatie en onderzoek naar
groen gefinancierd kan worden is opgetrokken van € 400, - naar € 600, - per m2 bvo. Daarnaast is de beperking energie-efficiency en duurzame energie. Afhankelijk van het type project kan bij verschillende EOS-regelingen
tot 5.000 m2 per project geheel komen te vervallen. Nieuw in de regeling zijn de mogelijkheden voor een beroep worden gedaan op subsidie. Zie www.agentschapnl.nl/eos.
duurzaam renoveren. Het voordeel neemt hierbij toe naarmate er meer energie wordt bespaard. Projecten
met een Groenverklaring komen bovendien ook in aanmerking voor de Milieu Investeringsaftrek (MIA). SDE - Stimulering Duurzame Energieproductie
De eisen voor nieuwbouw en renovatieprojecten zijn te vinden op www.agentschapnl.nl/groenbeleggen, De SDE is een subsidieregeling van het ministerie van Economische Zaken. Zie www.agentschapnl.nl/sde.
of neem contact op met het Secretariaat Groen Beleggen, 088 - 602 24 16 of groenbeleggen@agentschapnl.nl.
NB: Dinsdag 21 september is de Miljoenennota 2011 aangeboden aan de Tweede Kamer. Hierin is aangegeven
MIA – Milieu-investeringsaftrek dat de Subsidieregeling Maatwerkadvies, de Isolatieglasregeling en de EIA voor huurwoningen eindigen op
De MIA en Vamil (Milieu-investeringsaftrek en Willekeurige afschrijving Milieu-investeringen) zijn fiscale 31 december 2010.
regelingen van de ministeries VROM en Financiën voor ondernemers die investeren in milieuvriendelijke
bedrijfsmiddelen. Een zeer duurzaam utiliteitsgebouw, renovatie van een bestaand utiliteitsgebouw, maar
ook milieu-investeringen zoals een vegetatiedak of gevelbegroeiingssysteem, een installatie voor het gebruik ageNtschap NL stimuLeert Duurzaam VastgoeD
van regenwater, milieuvriendelijke verlichting, low NOx-branders, waterbesparende toiletten en infiltratie-
systemen komen voor de regeling in aanmerking. Met ingang van januari 2010 komen ook utiliteitsgebouwen Agentschap NL voert het energiebesparing­ Agentschap NL biedt:
met een BREEAM-NL certificaat in aanmerking voor de MIA. Bij een certificaat 'good' of beter komt 15% van programma van het ministerie van VROM­ • kennis en instrumenten die hun effectiviteit
de investering in aanmerking voor fiscale aftrek. WWI voor de gebouwde omgeving uit. in de praktijk bewezen hebben
Wij ondersteunen koplopers die de Circle of • overzicht van fiscale regelingen en subsidies
Tijdelijk extra budget voor MIA Blame doorbreken en energieneutraal • ondersteuning op maat, inzet van ons
In verband met de extra maatregelen van het kabinet voor de bestrijding van de kredietcrisis, is extra budget vastgoed bouwen en bestaande kantoor­ netwerk
voor de MIA en Vamil beschikbaar gesteld. Ondernemers kunnen in 2010 gebruik maken van 20 procent extra gebouwen sterk verduurzamen. Ons doel is het • publiciteit via publicaties, artikelen, beurzen
MIA (tot een maximum van 500.000 euro extra steun per onderneming), mits zij vóór de economische crisis stimuleren en opschalen van nieuwe duurzame en congressen
financieel gezond waren. Voor meer informatie zie www.agentschapnl.nl/miavamil. technieken en samenwerkingsvormen. Onze adviseurs duurzaam vastgoed zijn:
EIA – Energie-investeringsaftrek
De EIA is een fiscale regeling van de ministeries van Financiën en Economische Zaken, vergelijkbaar met de
MIA-regeling. De regeling is bedoeld voor ondernemers die investeren in energiebesparende maatregelen
en duurzame energie. De aftrek van de fiscale winst bedraagt maximaal 44% van de investeringskosten.
Gemiddeld levert dit een voordeel op van 11% op de investering. Op de EIA-lijst staan ondermeer warmte-
pompen, WKO in de bodem, grondwarmtewisselaars, HR-pompen, PV-systemen, zonnecollectorsystemen,
diverse installaties voor verlichting, klimaatbesparingssystemen en WTW-installaties. Sinds 2009 komen
ook investeringen voor het verbeteren van het energielabel van een bestaand utiliteitsgebouw voor EIA in Hans Korbee Selina Roskam Albert Hulshoff Irma Thijssen
agentschap NL Duurzaam VastgoeDkraNt 7

8. spf VerDuurzaamt geBouw
15 kaNtoreN eN
De bijeenkomst werd afgesloten met een rondleiding door
friesLaNDcampiNa tot LaBeL a+ het TNT Green Office, een van de 15 NESK­projecten.
schoLeN Nu aL
Van alle 15 NESK­projecten zijn korte informatieve films
gemaakt. U kunt ze bekijken via
SPF Beheer bv heeft voor haar klant het Spoorwegpensioenfonds een leegstaand
eNergieNeutraaL
www.agentschapnl.nl/energieneutraalbouwen.
kantoorgebouw uit 1973 nabij het Centraal Station in Amersfoort duurzaam
gerenoveerd. Het gebouw heeft nu een energielabel A+ en is verhuurd aan
FrieslandCampina. Door nauwe samenwerking kon er rendabel in duurzame
Initiatiefnemers van zeven kantoren en acht scholen,
voorzieningen worden geïnvesteerd. “Investeren in duurzaamheid verhoogt de
die ervaring opdoen met energieneutrale utiliteitsbouw,
huurwaarde en vermindert het risico op leegstand” stelt Jeroen Knoester,
kregen op 23 september een NESK­certificaat uitgereikt
manager bij SPF Beheer. Vaak komen dit soort initiatieven moeizaam van de
door Frans van Ekerschot namens het ministerie van
grond omdat huurder en eigenaar het niet eens kunnen worden over de
VROM­WWI: “Dit zijn 15 zeer innovatieve projecten die nu
verdeling van de kosten en opbrengsten. SPF Beheer heeft een model
al voldoen aan de energie­eisen van 2020. Deze projecten
ontwikkeld om duurzaamheid te laten renderen.
en organisaties zullen een belangrijke rol spelen in het
stimuleren van andere koplopers en de mainstream
utiliteitsbouw in Nederland.”
Doel van de NESK­regeling is te leren van ervaringen met
verdergaand energiezuinig bouwen om uiteindelijk in
2020 energieneutraal te bouwen, conform de Rob Boerée, directeur van NL Energie en Klimaat, reikt een hazelaar,
Innovatieagenda Energie en de afspraken uit het Lente­ symbool voor het doorgeven van kennis, uit aan Cees van der Spek van OVG,
Akkoord. Op 23 september waren voor het eerst zo’n de projectontwikkelaar van het TNT Green Office.
60 vertegenwoordigers van de 15 NESK­projecten bijeen.
Tijdens een themadiscussie over de initiatieffase, kwam
naar voren dat enthousiasme en doorzettingsvermogen
essentieel zijn om dergelijke ambitieuze projecten ook
werkelijk te realiseren. Om verdergaand energiezuinig te
bouwen of renoveren, zijn niet zozeer nieuwe technieken
Nieuwe groeNregeLiNg nodig, maar juist ook nieuwe samenwerkingsvormen en
financieringsconstructies.
succes Voor Na afloop kregen de projectvertegenwoordigers een
hazelnootboom uitgereikt door Rob Boerée, directeur van
NL Energie en Klimaat. Boerée: “De boom staat voor het
utiLiteitsBouw opslaan en doorgeven van kennis. Daar willen wij de
NESK­projecten en deze groep koplopers dan ook graag
voor inzetten!” Frans van Ekerschot reikt namens het ministerie van VROM-WWI certificaten
kaNtoreN eNeco, upc eN Bosch siemeNs oNtVaNgeN groeNVerkLariNg
uit aan de 15 vertegenwoordigers van de NESK-projecten.
50 nieuwbouw overige renovatie
50
45 nieuwbouw overige renovatie
45
40
VerVoLgstuDies ‘reNoVereN of Nieuw BouweN?’
40
35
35
30
30
25
25
20 W/E adviseurs verrichtte voorjaar 2010 Integrale milieubelasting bij de vijf scenario’s
20
15 in opdracht van Agentschap NL 1. een pand in ongewijzigde vorm huren;
15
10 onderzoek naar de vraag: wat is beter 2. een pand na lichte renovatie huren
10
5 vanuit ‘Planet’ bezien: verduurzamen 3. een pand na ingrijpende renovatie huren
5
0 van een bestaand kantoor of nieuw­ 4. een nieuwbouwpand huren & slopen bestaande pand
0 2005 2006 2007 2008 2009 8 mnd 2010 bouw al dan niet in combinatie met 5. een nieuwbouwpand huren & slopen bestaande pand na leegstand.
2005 2006 2007 2008 2009 8 mnd 2010 sloop? Het onderzoek is begeleid door
Groenvermogen beoordeelde aanvragen in m€ een klankbordgroep met vertegen­ Schaduwprijs in € per m2 BVO per jaar
Groenvermogen beoordeelde aanvragen in m€ woordigers van IVBN, NEPROM, Rgd,
Per 29 maart 2010 is de Groenregeling voor gebouwen gewijzigd. De limitering ING REIM, TNT Real Estate en DTZ Energie Materialen
tot 5.000 m2 vloeroppervlak is vervallen. Nieuw in de regeling is een categorie Zadelhoff. Het rapport vindt u op 8,0
voor duurzame renovatieprojecten. Voor deze projecten neemt het voordeel toe www.duurzaamvastgoedportal.nl.
6,0
naarmate er meer energie wordt bespaard. De studie krijgt nu drie vervolgen,
waaronder een aanvullende studie 4,0
Eind augustus, 5 maanden na inwerkingtreding van de nieuwe regeling, is de eerste naar de ‘Profit’ en ‘People’ kant als­
tussenbalans opgemaakt. In 2009 is het aantal ingediende projecten teruggelopen mede de gevolgen van deze afweging 2,0
door de aanscherping van de energieprestatie-eisen in het Bouwbesluit en daarmee in op voorraadniveau. De resultaten
0 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5
de Groenregeling. In 2010 ligt het aantal beoordeelde utiliteitsprojecten nu al 50% komen voorjaar 2011 beschikbaar.
hoger dan in heel 2009, terwijl de energie-eis in de Groenregeling vrijwel overeenkomt Bouwjaar 1980 Bouwjaar 1990 Bouwjaar 2000
met het niveau dat in het Lente-Akkoord voor 2015 is afgesproken.
Renovatie in opkomst
In 2009 was er nog geen categorie ‘Renovatie’. Drie bijzondere projecten met een proVaDa 2010: stabielere bezettingsgraad. Onmiskenbaar aspecten die het
financieringsrisico verkleinen en die waardering verdienen.
wie Durft te
sterke verduurzaming van bestaande gebouwen; de huisvesting van de Archeologische
dienst van de gemeente Den Haag (De Tempel) en de hoofdkantoren van DHV en AT Objectieve gegevens
Osborne zijn daarom in 2009 beoordeeld in de categorie ‘overige projecten’. In 2010 Natuurlijk is de Amerikaanse markt anders dan de Nederlandse.
waarDereN?
betreft al eenderde van de beoordeelde projecten renovatie. Agentschap NL laat soortgelijk onderzoek daarom nu uitvoeren
naar de Nederlandse kantorenmarkt. Deze objectieve informatie
Opmars duurzaam bouwen en renoveren is nodig om taxateurs op afzienbare termijn in staat te stellen
Het schrappen van de limitering tot 5.000 m2 BVO per project betekent dat ook grotere Duurzaamheid, de PROVADA 2010 leek ermee doordrenkt. duurzaamheid op waarde te schatten, financiers te overtuigen van
projecten volop gebruik kunnen maken van de groenfinanciering. De tabel toont de Vooraf in vaktijdschriften, op de beursvloer, tijdens de druk de risico's van niet-duurzaam vastgoed, en beleggers de kansen te
eerste resultaten. Nu al is het projectvermogen dat ‘groen’ kan worden geleend hoger bezochte debatten van het Green Forum, en achteraf in de laten herkennen waarde te creëren door het verduurzamen van
dan in het topjaar 2008, terwijl de energie-eisen bijna 25% hoger liggen. Opmerkelijk, landelijke media. Duurzaamheid is duidelijk 'hot' in de hun vastgoedportefeuille. Zo kunnen alle partijen de Circle of
omdat het totale nieuwbouwvolume als gevolg van de recessie sterk terug is gelopen. vastgoedmarkt. Toch werd ook uit de PROVADA Green Forum Blame definitief doorbreken. Dan beseft iedereen: niets doen is
Duurzaam bouwen en renoveren zit duidelijk in de lift. debatten duidelijk dat belangrijke vastgoedpartijen nog niet geen optie meer.
zover zijn om waarde toe te kennen aan duurzaamheid. Robert
Dit is een publicatie van: van Deelen (ABN Amro) waarschuwt dat de sector geen te Inspirerende films
hooggespannen verwachtingen moet hebben van duurzaam- Voor en tijdens de PROVADA heeft Agentschap NL inspirerende
Agentschap NL heid. Volgens Peter Göbel (ING Real Estate Finance) zien filmpjes laten maken over verduurzaming van vastgoed. U kunt
NL Energie en Klimaat financiers wel kansen voor duurzaam vastgoed, maar zijn ze deze vinden op www.duurzaamvastgoedportal.nl.
Croeselaan 15 daarin niet beslissend. Volgens hem staan de financiers
Postbus 8242 | 3503 RE Utrecht achteraan de waardeketen. 'De markt bepaalt uiteindelijk de
www.agentschapnl.nl waarde'. Dat mag dan zo zijn, maar in een markt van vraag en
aanbod spelen banken, taxateurs en beleggers een belangrijke
© Agentschap NL |November 2010 rol als het gaat om waardebepaling van vastgoed. Er lijkt sprake
Publicatie-nr. 2EGOU1015 te zijn van een zekere passiviteit. Terwijl de nieuwste gegevens
van onderzoeker Nils Kok, die de Amerikaanse kantorenmarkt
Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld onderzoekt, bevestigen dat duurzaamheid leidt tot hogere
kan Agentschap NL geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten. huurinkomsten, hogere verkoopprijzen en bijdraagt aan een
agentschap NL Duurzaam VastgoeDkraNtkraNt 8