Thời Hùng Vương qua truyền thuyết và huyền thoại 4

1. Hình aûnh minh hoïa söï phuïc cheá
y phuïc thôøi Huøng Vöông
Treân cô sôû nhöõng chieác caùn dao ñoàng, hình muùa roái nöôùc ñaõ minh
chöùng ôû treân. Ngöôøi vieát xin ñöôïc trình baøy veà hình thöùc y phuïc cuûa
coâng chuùa, hoaøng haäu döôùi thôøi Huøng Vöông nhö sau:
188

2. Y PHUÏC COÂNG CHUÙA, HOAØNG HAÄU THÔØI HUØNGVÖÔNG
Phuïc cheá treân cô sôû caùc di vaät vaø di saûn vaên hoùa coøn laïi
189

3. Y PHUÏC NGÖÔØI LAO ÑOÄNG THÔØI HUØNG VÖÔNG
190

4. 191
Y PHUÏC TRÍ GIAÛ LAÏC VIEÄT Y PHUÏC THÖÔØNG DAÂN LAÏC VIEÄT

5. Veà y phuïc cuûa taàng lôùp treân nhö: Hoaøng ñeá, Laïc haàu, Laïc töôùng,
Boà chính…thì traûi qua haøng thieân nieân kyû phaùt trieån cuûa lòch söû, kieåu
daùng y phuïc cuõng seõ phaûi coù söï thay ñoåi theo thôøi gian. Nhöng treân cô
sôû nhöõng di saûn vaên hoùa truyeàn thoáng coøn laïi trong daân gian, thö tòch
vaø di vaät, ngöôøi vieát xin ñöôïc trình baøy vôùi baïn ñoïc cô sôû cho söï phuïc
cheá y phuïc cuûa taàng lôùp treân trong xaõ hoäi Vaên Lang. Chuùng ta baét ñaàu
töø nhöõng hình aûnh treân troáng ñoàng Laïc Vieät.
Döôùi ñaây laø nhöõng hình ñöôïc toâ laïi töø nhöõng baûn daäp treân troáng
ñoàng.
HÌNH TREÂN TROÁNG ÑOÀNG
Qua hình treân, baïn ñoïc cuõng nhaän thaáy ngay ñaây khoâng phaûi laø ø
hình veõ taû thöïc veà moät ngöôøi. Trong ngoân ngöõ hoäi hoïa ñöôïc goïi laø hình
caùch ñieäu vaø hình veõ naøy cuõng nhö nhöõng hình treân troáng ñoàng noùi
chung ñeàu mang tính bieåu tröng cao. Thí duï nhö hình ñaàu roàng vaø ñaàu
chim phöôïng ñöôïc veõ raát lôùn vaø nhö ñöôïc moïc trong ñaàu hình ngöôøi
naøy. Töø nhöõng hình ñaàu roàng vaø ñaàu chim phöôïng treân ñaàu hình ngöôøi
trong troáng ñoàng, lieân heä vôùi ñoaïn trong kinh Thö :
“Teân cuûa ba loaïi quaàn aùo laø döïa vaøo hình veõ treân y phuïc maø goïi,
nhö “coån” thì coù long coån, coån mieän coù chín baäc trong ñoù coù long coån ñöùng
192

6. ñaàu. Teä töùc laø chim tró, teä trieàu coù baûy loaïi trong ñoù coù hoå ñöùng ñaàu.”
Nhö vaäy, chuùng ta ñaõ tìm thaáy moät söï töông quan hôïp lyù do tính
truøng khôùp giöõa hình ñaàu roàng vaø ñaàu chim phöôïng treân troáng ñoàng vaø
phaàn ñöôïc mieâu taû trong kinh Thö. Töø ñoù chuùng ta coù theå khaúng ñònh
raèng: hình ngöôøi coù ñaàu roàng vaø ñaàu chim treân troáng ñoàng laø söï theå
hieän hình aûnh cuûa nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo vöông trieàu Vaên Lang. Tuy
nhieân, nhöõng hình treân troáng ñoàng do tính caùch ñieäu cao, neân khoâng
theå hieän moät caùch cuï theå veà y phuïc cuûa caùc vò laõnh ñaïo vöông trieàu
Vaên Lang. Nhöng thaät laø may maén, nhöõng di saûn vaên hoùa daân gian coøn
laïi seõ tieáp tuïc cho chuùng ta thaáy moät söï lieân heä hôïp lyù qua nhöõng neùt
ñaëc tröng caên baûn, maø coát loõi cuûa noù chính laø töø nhöõng hình aûnh troáng
ñoàng Laïc Vieät. Ñoàng thôøi, nhöõng söï lieân heä vôùi nhöõng di saûn vaên hoùa
lieân quan naøy laïi laø söï tieáp tuïc minh chöùng cho söï lieân heä töông quan
giöõa hình treân troáng ñoàng vaø kinh Thö. Xin baïn ñoïc tieáp tuïc xem vaø so
saùnh caùc hình tö lieäu döôùi ñaây.
HÌNH MUÕ OÂNG COÂNG OÂNG TAÙO
Trong tin ngöôõng daân gian Vieät Nam
Hình treân ñaây laø chieác muõ “oâng Coâng, oâng Taùo” trong tín ngöôõng
daân gian Vieät nam do nhöõng ngöôøi soáng baèng ngheà haøng maõ laøm vaø
baùn ngay trong naêm 2001 ôû Haø Noäi phuïc vuï nhu caàu tín ngöôõng daân
gian. Nhöng neáu ai ñaõ töøng soáng ôû Haø Noäi vaøo nhöõng naêm 60 – vaø gia
193

7. ñình thuoäc loaïi coù tín ngöôõng – chaéc coøn nhôù chieác muõ oâng Coâng, oâng
Taùo hoài aáy hôi khaùc baây giôø laø: nhöõng hình ñaàu roàng vaø ñaàu chim
phöôïng ñöôïc laøm baèng giaáy veõ phaåm maàu vaø ñöôïc gaén vaøo muõ baèng
moät coïng keõm(baây giôø laøm baèng giaáy trang kim vaø gaén thaúng vaøo
muõ). Nhöõng ngheä nhaân phoá haøng Maõ cuõng xaùc nhaän ngaøy nay hoï gaén
thaúng hình ñaàu roàng vaøo muõ vaø khoâng coøn laøm hình ñaàu chim phöôïng
nöõa. Thaät ñaùng tieác, nhöng chæ nhöõng phaàn coøn laïi cuûa chieác muõ oâng
Coâng, oâng Taùo traûi qua bao thaêng traàm cuûa lòch söû, cuõng ñuû thaáy tính
gaàn guõi cuûa hình troáng ñoàng Laïc Vieät vôùi chieác muõ hình ñaàu roàng cuûa
nhöõng ngheä nhaân phoá Haøng Maõ. Ñieàu naøy ñöôïc minh chöùng qua so
saùnh hai hình döôùi ñaây:
HÌNH MINH HOÏA SO SAÙNH
Hình muõ treân troáng ñoàng vaø muõ oâng Coâng oâng Taùo
trong tín ngöôõng daân gian Vieät Nam
Qua hai hình treân, baïn ñoïc seõ nhaän thaáy nhöõng boä phaän cô baûn
cuûa chieác muõ “oâng Coâng, oâng Taùo” vaø phaàn ñaàu cuûa hình ngöôøi treân
troáng ñoàng hoaøn toaøn gioáng nhau. Chuùng goàm caùc boä phaän chính sau
ñaây:
* Hai vaïch daøi ôû ñaàu ngöôøi treân troáng ñoàng gioáng hai caùnh muõ.
* Hình choùp phía sau ñaàu ngöôøi treân troáng ñoàng gioáng phaàn choùp
muõ.
* Ñaëc bieät hình ñaàu roàng laø daáu aán khaúng ñònh söï lieân quan giöõa
194

8. hai hình vaät theå naøy.
Baïn ñoïc coù theå thaéc maéc veà moät soá chi tieát khoâng truøng khôùp
hoaøn toaøn, nhö:
* Phaàn choùp muõ treân troáng ñoàng coù nhieàu vaïch, treân muõ oâng
Coâng, oâng Taùo laïi khoâng coù.
* Boá cuïc thöù töï cuûa hình ñaàu ngöôøi treân troáng ñoàng laàn löôït laø:
Choùp muõ, ñaàu roàng, caùnh muõ; coøn treân muõ “oâng Coâng, oâng Taùo” laø:
ñaàu roàng, choùp muõ, caùnh muõ.
Nhö vaäy, maëc duø coù khaùc moät soá chi tieát, nhöõng taát caû caùc boä
phaän chính treân hai hình naøy ñeàu gioáng nhau. Qua ñoù chuùng ta coù theå
khaúng ñònh raèng: Chieác muõ oâng Coâng, oâng Taùo coøn löu truyeàn trong
daân gian phaûn aùnh nhöõng neùt caên baûn chieác muõ cuûa nhöõng ngöôøi laõnh
ñaïo vöông trieàu Vaên Lang, ñöôïc theå hieän trong kinh Thö vaø treân troáng
ñoàng. Thoå Coâng, Taùo Coâng trong tín ngöôõng daân gian laø caùc vò vua cai
quaûn moät vuøng ñaát (Thoå coâng), hoaëc chòu traùch nhieäm ñöùng ñaàu moät
hieän töôïng sinh hoaït troïng yeáu cuûa con ngöôøi (vua beáp).
Baây giôø chuùng ta tieáp tuïc xeùt ñeán y phuïc cuûa nhöõng nhaø laõnh
ñaïo Vaên Lang, qua nhöõng hình aûnh so saùnh trong trang sau:
195

9. HÌNH NGUÕ PHUÛ
COÂNG ÑOÀNG
TRONG TÍN
NGÖÔÕNG DAÂN
GIAN VIEÄT NAM
196
(Ñaõ söû duïng kyõ thuaät
vi tính ñeå laøm noåi baät
hình töôïng trong
tranh

10. Treân ñaây laø hình chuïp trong moät ñieän thôø taïi tö gia theo tín
ngöôõng daân gian Vieät Nam. Hình töôïng naøy raát phoå bieán trong caùc
ñieän thôø Nguõ phuû Coâng ñoàng. Söï lieân heä nhöõng neùt ñaëc tröng gioáng
nhau ôû ñaây chính laø caùnh muõ vaø hình khoái chieác muõ, cuõng nhö hình
roàng trang trí treân muõ. Taát caû söï lieân heä treân so vôùi hình troáng ñoàng laø
coå vaät thuoäc veà vaên minh Laïc Vieät, cho thaáy chuùng baét buoäc phaûi coù
cuøng chung moät coäi nguoàn xuaát xöù vaø coù theå khaúng ñònh ñöôïc raèng
chuùng phaûn aùnh y phuïc cuûa nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo vöông trieàu Vaên
Lang. Bôûi vì, taát caû nhöõng hình töôïng trong tín ngöôõng daân gian ñeàu
ñaõ coù töø raát laâu vaø tröôùc khi tìm ñöôïc troáng ñoàng Laïc Vieät. Do ñoù,
khoâng theå coi nhöõng hình töôïng trong tín ngöôõng daân gian ñoù laø ñöôïc
phuïc cheá töø troáng ñoàng. Ñieàu naøy chæ coù theå giaûi thích raèng chuùng coù
cuøng moät nguoàn goác coäi nguoàn vaên hoùa vaø phaûn aùnh söï hieän höõu y phuïc
cuûa thôøi ñaïi ñaõ saûn sinh ra neàn vaên hoùa ñoù. Taát caû nhöõng söï so saùnh vaø
minh chöùng treân ñaây, cho thaáy moät cô sôû khoa hoïc ñeå keát luaän veà moät
heä thoáng y phuïc hoaøn chænh töø nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo cao caáp cho ñeán
nhöõng taàng lôùp khaùc nhau soáng trong ñaát nöôùc Vaên Lang, hoaøn toaøn
xöùng ñaùng vôùi moät nieàm töï haøo veà moät truyeàn thoáng gaàn naêm ngaøn
naêm vaên hieán.
HÌNH PHUÏ CHÖÔNG
Y phuïc daân toäc Dao ôû Phuù Thoï
Trích töø baøi “Caïy cöûa tìm nhau” - Ngoïc Vinh & Löông Ngoïc An
(Baùo Tuoåi Treû ra thöù 7 ngaøy 08/06/2002)
Daân toäc Dao laø moät daân
toäc coù neàn vaên hoùa laâu ñôøi toàn
taïi trong coäng ñoàng caùc daân toäc
Vieät Nam. Khoâng loaïi tröø khaû
naêng daân toäc naøy chòu aûnh höôûng
cuûa vaên hoùa Vaên Lang. Treân y
phuïc cuûa caëp vôï choàng ôû hình beân,
baïn ñoïc cuõng nhaän thaáy raèng
ngöôøi ñaøn oâng aùo vaït ñöa sang
beân traùi, ngöôøi phuï nöõ vaït ñöa
sang beân phaûi.
197

11. Y PHUÏC THÔØI HUØNG VÖÔNG THEO QUAN ÑIEÅM MÔÙI VAØ
NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ LIEÂN QUAN
Ngöôøi vieát ñaõ trình baøy vôùi baïn ñoïc veà hình ngöôøi treân troáng
ñoàng maø ngoân ngöõ hoäi hoïa ñöôïc goïi laø hình caùch ñieäu vaø hình veõ naøy
mang tính bieåu tröng cao ñoä. Cho neân, khoâng theå coi maáy vaïch daøi
treân ñaàu laø: “Phía tröôùc ñieåm cheâm, cao voït leân laø nhöõng boâng lau, coù
khi cao baèng caû ngöôøi”; hoaëc “thôøi ñoù toå tieân ta khoâng coù trang phuïc ôû
phaàn chaân, taát caû ñeàu ñi chaân ñaát…”chæ vì khoâng thaáy veõ giaày deùp
quaàn…Vôùi nhöõng nhaän xeùt quaù ñôn giaûn naøy, khoâng khaùc gì xem nhöõng
tranh laäp theå vaø keát luaän nhöõng ngöôøi maãu cuûa nhöõng tranh chaân dung
laäp theå ñöôïc caáu taïo baèng nhöõng hình khoái!? Tieáp theo, baïn ñoïc so
saùnh hình ngöôøi treân troáng ñoàng vôùi hình minh hoaï veà y phuïc veà thôøi
Huøng Vöông trong boä lòch söû Vieät Nam baèng tranh cuûa nhaø xuaát baûn
Treû – theå hieän quan ñieåm môùi veà thôøi Huøng Vöông, voán ñöôïc “Haàu
heát nhöõng nhaø söû hoïc thoáng nhaát quan ñieåm” vaø “coäng ñoàng khoa hoïc
theá giôùi thöøa nhaän” – döôùi ñaây:
VUA HUØNG
VAØ CAÙC QUAN LANG
Hình minh hoïa trong
“Lòch söû Vieät Nam baèng tranh”
Nxb Treû 1996
Qua hình treân vaø so vôùi hình treân troáng ñoàng; baïn ñoïc seõ nhaän
thaáy: khoâng theå coù moät cô sôû khoa hoïc naøo ñeå lieân heä hình aûnh cuûa moät
ngöôøi aên maëc hao hao gioáng thuû lónh Toâ cai toâ trong phim “Nhöõng ñöùa
con cuûa gaáu meï vó ñaïi”, ñöôïc mieâu taû laø vua Huøng vôùi hình ngöôøi treân
troáng ñoàng Laïc Vieät. Ngöôïc laïi, neáu so saùnh caùi muõ oâng Coâng, oâng
198

12. Taùo cuûa caùc ngöôøi thôï thuû coâng ôû phoá Haøng Maõ – Haø Noäi vôùi hình
troáng ñoàng Laïc Vieät thì chuùng ta laïi thaáy chuùng gaàn guõi nhau hôn veà
nhöõng hình aûnh treân phaàn ñaàu cuûa hình ngöôøi treân troáng ñoàng vaø ñoaïn
ñaõ trích daãn trong kinh Thö.
Treân cô sôû söï phaân tích vaø so saùnh daãn ñeán söï phuïc cheá y phuïc
thôøi Huøng Vöông cuûa ngöôøi vieát ôû treân. Baây giôø baïn ñoïc xem tieáp
nhöõng yù töôûng cuûa quan ñieåm môùi veà y phuïc thôøi Huøng Vöông theå hieän
qua tranh döôùi ñaây :
HÌNH MINH HOÏA Y PHUÏC THÔØI HUØNG VÖÔNG
THEO QUAN ÑIEÅM MÔÙI
Hình treân ñaây ñaõ daãn chöùng vôùi baïn ñoïc ñöôïc cheùp laïi töø cuoán
Lòch söû Vieät Nam baèng tranh, Nxb Treû 1996. Mieâu taû y phuïc thôøi Huøng
Vöông theo quan ñieåm môùi; ngöôøi giaø ñöùng giöõa tranh ñöôïc mieâu taû
laø vua Huøng. Baïn ñoïc coù theå so saùnh hình treân vôùi hình ñöôïc trình baøy
ôû trang sau. Chuùng ta thaáy raèng y phuïc cuûa hai hình naøy gioáng heät
nhau. Thaäm chí ngöôøi ñöôïc coi laø vua Huøng y phuïc coøn thoâ sô hôn caû
ngöôøi trong tranh döôùi ñaây. Nhöng y phuïc trong tranh sau laïi laø y phuïc
daân toäc ôû Taây Nguyeân ñöôïc caùc ngheä só maëc ñeå theå hieän khi bieåu dieãn
ngheä thuaät coàng chieâng treân saân khaáu.
199

13. Y PHUÏC DAÂN TOÄC TAÂY NGUYEÂN
Maëc duø gioáng heät nhau nhöng chuùng laïi khoâng theå lieân heä ñöôïc
vôùi nhau. Bôûi vì y phuïc cuûa caùc daân toäc ôû Taây Nguyeân hieän ñaïi laïi
khoâng phaûi laø moät söï tieáp noái y phuïc cuûa ngöôøi Vieät coå. Bôûi vaäy söï
gioáng heät veà caáu truùc y phuïc ñöôïc phuïc cheá theo quan ñieåm môùi veà
thôøi Huøng Vöông vôùi y phuïc daân toäc Taây Nguyeân hieän ñaïi, coù theå
khaúng ñònh raèng hoaøn toaøn thieáu moät cô sôû khoa hoïc ít nhaát veà maët lyù
luaän. Do ñoù, quan ñieåm cho raèng ôû vaøo thôøi Huøng Vöông oâng cha ta ôû
traàn ñoùng khoá chæ laø moät nhaän xeùt khieân cöôõng vaø haäu quaû cuûa moät
caùch ñaët vaán ñeà sai laàm ngay töø ñaàu khi cho raèng: “Thôøi Huøng Vöông
chæ laø moät thôøi kyø chöa ñöôïc vaên minh laém” hoaëc laø “moät nhaø nöôùc sô
khai” hay laø “moät lieân minh boä laïc”.
Nhö vaäy quan ñieåm môùi veà thôøi Huøng Vöông, maëc duø nhaân danh
khoa hoïc, nhöng treân thöïc teá khoâng heà phaûn aùnh moät baûn chaát khoa
hoïc maø chæ laø nhöõng laäp luaän hoaøn toaøn chuû quan töø moät tö duy ñôn
giaûn veà lòch söû daân toäc.
200

14. CHÖÛ ÑOÀNG TÖÛ - TIEÂN DUNG
TAÏO DÖÏNG TÍN NGÖÔÕNG THÔØI HUØNG VÖÔNG
Chöû Ñoàng Töû laø moät trong boán vò thaàn hoä quoác thuoäc haøng baát töû
trong tín ngöôõng daân gian Vieät Nam, ñöông nhieân khoâng phaûi vì laáy
coâng chuùa Tieân Dung vaø laøm phoø maõ cuûa vua. OÂng xuaát thaân töø ñòa vò
moät ngöôøi ngheøo vaø ñaït ñeán ñænh cao cuûa söï phuù quyù, nhöng vaãn saün
saøng boû heát ñeå taàm sö hoïc ñaïo. Chæ caàn nhö vaäy, cuõng ñuû ñeå oâng coù söï
tín nhieäm cuûa ngöôøi ñöông thôøi vôùi nhöõng giaù trò tinh thaàn maø oâng
höôùng tôùi. Qua cuoäc ñôøi cuûa oâng cho thaáy ít nhaát caên baûn quan nieäm
nhaân sinh quan cuûa Chöû Ñoàng Töû laø: cuûa caûi theá nhaân vaø söï thaêng traàm
cuûa cuoäc ñôøi chæ laø phuø du. Trong truyeàn thuyeát Ñaàm Nhaát Daï noùi tôùi
söï kieän Chöû Ñoàng Töû, Tieân Dung ñaéc ñaïo vaø taïo döïng moät vöông quoác
hö aûo cho mình baèng quyeàn naêng cuûa thaàn thaùnh. Ñaây laø hình aûnh cuûa
moät theá giôùi taâm linh taïo neân tín ngöôõng cuûa ngöôøi daân Laïc Vieät thôøi
Huøng.
Hình aûnh cuoái cuøng cuûa truyeàn thuyeát naøy laø laâu ñaøi, cung ñieän
nguy nga bieán maát chæ trong moät ñeâm, ñeå laïi cho theá nhaân moät ñaàm
nöôùc long lanh, phaûn chieáu nhöõng hình aûnh hö aûo cuûa cuoäc ñôøi qua
haøng thieân nieân kyû.
Nhö nhöõng chöông treân ñaõ trình baøy: thuyeát AÂm Döông Nguõ
haønh laø heä tö töôûng vuõ truï quan chính thoáng cuûa thôøi Huøng Vöông, giaûi
thích töø baûn nguyeân vuõ truï laø Thaùi Cöïc ñeán söï vaän ñoäng cuûa noù laø AÂm
Döông Nguõ haønh. Tính bao truøm veà moïi maët vaø söï öùng duïng roäng raõi
treân thöïc teá ñaõ chöùng toû söï thuyeát phuïc cuûa hoïc thuyeát naøy. Do ñoù,
khoâng theå coù cô sôû töø ngay trong taâm lyù ñeå phaùt sinh vaø toàn taïi moät heä
tö töôûng toân giaùo vöôït ra ngoaøi giaù trò cuûa noù. Nhöng veà nhaân sinh
quan, xuaát phaùt töø nhöõng giaù trò ñaïo lyù ñeà cao tình ngöôøi vaø tính nhaân
baûn, coäng vôùi tri thöùc saâu saéc trong thieân vaên qua söï vaän ñoäng cuûa
nhöõng tinh tuù aûnh höôûng ñeán chu kyø sinh hoïc cuûa con ngöôøi – töùc laø söï
chi phoái cuûa söùc maïnh thieân nhieân. Ñoàng thôøi neàn vaên minh ñoù cuõng
thöøa nhaän khaû naêng cuûa con ngöôøi trong söï töông taùc giöõa con ngöôøi
vôùi thieân nhieân (Söï tích Döa Haáu). Do ñoù, tín ngöôõng maø ngaøi Chöû
Ñoàng Töû vaø coâng chuùa Tieân Dung taïo döïng, chæ coù theå höôùng con ngöôøi
vöôn tôùi söï hoøa nhaäp vôùi thieân nhieân hoaëc ñaït tôùi nhöõng quyeàn naêng
cuûa thieân nhieân trong söï vaän ñoäng cuûa AÂm Döông Nguõ haønh. Treân
thöïc teá, truyeàn thuyeát veà caùc thaùnh thaàn ôû Vieät Nam cho thaáy: moãi
201

15. thaàn ñeàu coù chöùc naêng
rieâng trong vieäc chi phoái
vaän ñoäng cuûa töï nhieân.
Nhö: Thieân Loâi laøm saám
seùt, Long vöông laøm
möa…Söï khaùc bieät so saùnh
vôùi heä thoáng ña thaàn cuûa
caùc neàn vaên minh coå ñaïi
khaùc nhö Ai Caäp, Hy Laïp
laø:
@ Caùc thaàn cuûa heä
thoáng ña thaàn trong sinh
hoaït tín ngöôõng daân gian
Vieät Nam khoâng coù quyeàn,
hoaëc quyeàn naêng raát haïn
cheá, trong vieäc quyeát ñònh
thay ñoåi ñònh meänh con
ngöôøi. Ngöôïc laïi, trong
thaàn thoaïi Ai Caäp , Hy
Laïp haàu nhö moãi vò thaàn
ñeàu coù quyeàn naêng thay
ñoåi soá phaän con ngöôøi.
@ Toå chöùc trong heä
thoáng baùch thaàn ôû Vieät
Nam raát chaët cheõ, coù thöù
baäc; trong ñoù Ngoïc Hoaøng
Thöôïng ñeá coù quyeàn naêng
toái cao. Ngöôïc laïi, trong
thaàn thoaïi Hy Laïp quyeàn
naêng cuûa thaàn Dôùt raát haïn
cheá vôùi caùc vò thaàn döôùi
LYÙ NGÖ VOÏNG NGUYEÄT
quyeàn. Hoaëc trong thaàn Tranh daân gian Haøng Troáng
thoaïi Ai Caäp, quyeàn naêng Phaûi chaêng ñaây laø moät böùc tranh mang maøu
cuûa caùc vi thaàn thöôïng saéc Ñaïo giaùo cuûa Chöû Ñoàng Töû, mieâu taû nhöõng
ñaúng nhö : thaàn Reâ, thaàn aûo voïng cuûa cuoäc ñôøi qua boøng traêng soi ñaùy
Tho… gaàn ngang nhau. nöôùc?
202

16. Ñieàu naøy laø cô sôû ñeå chöùng toû heä thoáng thaàn thoaïi Vieät Nam ñaõ
ra ñôøi raát laâu sau khi hình thaønh moät quoác gia coù toå chöùc chaët cheõ. Töø
ñoù, treân cô sôû cuûa nhöõng giaù trò tö töôûng chính thoáng chi phoái toaøn boä
xaõ hoäi Vaên Lang laø thuyeát AÂm döông Nguõ haønh vaø cuoäc ñôøi cuûa ngaøi
Chöû Ñoàng Töû, thì hoaøn toaøn coù cô sôû ñeå ñaët giaû thuyeát veà khaû naêng
hình thaønh moät tín ngöôõng ña thaàn vaøo cuoái thôøi Huøng Vöông maø vò
khôûi xöôùng laø ngaøi Chöû Ñoàng Töû. Tín ngöôõng naøy phaûn aûnh thöïc traïng
xaõ hoäi Vaên Lang ôû tính toå chöùc vaø quyeàn naêng haïn cheá cuûa caùc vò thaàn,
höôùng giaù trò taâm linh con ngöôøi trôû veà vôùi Thaùi Cöïc, hoaëc ñaït tôùi Thaùi
Cöïc ñeå thoaùt ly khoûi cuoäc soáng ñaày vöôùng baän traàn gian.
Hình töôïng vua Huøng ñem quaân tôùi maø khoâng coù söï traán aùp, ñaõ
chöùng toû vua Huøng khoâng thöøa nhaän nhöõng giaù trò tín ngöôõng ñöôïc
hình thaønh töø chính nhöõng giaù trò tö töôûng chính thoáng cuûa Vaên Lang,
nhöng cuõng khoâng phaûn öùng maïnh meõ. Maëc duø nhö vaäy, nhöng söï hieän
dieän cuûa coâng chuùa Tieân Dung - con vua Huøng - beân caïnh Chöû Ñoàng
Töû, vò saùng laäp ra moät heä thoáng tín ngöôõng cuûa ngöôøi Laïc Vieät cuõng
chöùng toû khaû naêng phaùt trieån saâu roäng cuûa noù trong xaõ hoäi Vaên Lang.
ÑAÏO ÑÖÙC KINH
VAØ TÍN NGÖÔÕNG CUÛA NGÖÔØI LAÏC VIEÄT
Hình aûnh cuoái cuøng tröôùc khi vaøo coõi baát töû cuûa ngaøi Chöû Ñoàng
Töû vaø coâng chuùa Tieân Dung laø chieác noùn vaø caây gaäy ñaõ taïo neân moät
vöông quoác taâm linh hö aûo cuûa ngaøi. Ñaây chính laø hình töôïng cuûa söï
vöôn leân ñaït tôùi Thaùi Cöïc, töùc laø söï hoøa nhaäp hoaøn toaøn vôùi vuõ truï
(theo truyeàn thuyeát keå laïi thì khoâng phaûi oâng sö taëng cho Chöû Ñoàng
Töû caây tröôïng, maø laø tieân taëng cho caây gaäy vaø caùi noùn).
Treân cô sôû vaán ñeà ñöôïc ñaët ra, ñaõ trình baøy ôû phaàn treân veà giaù trò
tín ngöôõng cuûa ngaøi Chöû Ñoàng Töû; neáu so saùnh vôùi tö töôûng cuûa Laõo töû
qua cuoán “Ñaïo Ñöùc Kinh” coù theå ñi ñeán moät nhaän xeùt veà söï töông
ñoàng giöõa tö töôûng cuûa Laõo töû vaø Chöû Ñoàng Töû. Trong “Ñaïo Ñöùc
Kinh” – töông truyeàn laø cuûa Laõo töû – coù theå cho raèng: neáu “Meï troøn,
con vuoâng” laø Lyù cuûa Thaùi Cöïc vaø söï khôûi nguyeân cuûa AÂm Döông theo
quan nieäm vuõ truï quan Vaên Lang, thì Ñaïo Ñöùc Kinh chính laø Lyù cuûa
AÂm Döông. Baïn ñoïc coù theå tìm thaáy nhöõng yù töôûng töông töï qua nhöõng
ñoaïn vaên sau ñaây:
Sang (Döông) laáy heøn (AÂm) laøm goác; Cao (Döông) laáy thaáp
203

17. (AÂm) laøm neàn (*).
Hoaëc:
Khoâng muoán ñöôïc quí nhö ngoïc (khoâng Döông), bò khinh nhö soûi
(taát AÂm) (*)
Neáu nhö tö töôûng “Ñaïo Ñöùc Kinh” höôùng con ngöôøi trôû veà vôùi
baûn theå thì cuoäc ñôøi vaø söï nghieäp cuûa ngaøi Chöû Ñoàng Töû, trong moät boái
caûnh xaõ hoäi ñaõ coi thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh coù nguoàn goác Thaùi Cöïc
(Ñaïo) laø yù thöùc heä chính
thoáng thì hoaøn toaøn coù khaû
naêng daãn ñeán moät lyù thuyeát
töông töï.
Töø tröôùc thôøi nhaø Taàn
vaø keát thuùc vaøo naêm 208 tr.CN
- ngoïai tröø Ñaïo Ñöùc Kinh -
caùc nhaø Lyù hoïc Trung Hoa
khoâng coù tröôùc taùc naøo noùi
ñeán söï khôûi nguyeân cuûa vuõ
truï . Maë c duø theo truyeà n
thuyeát vaø coå thö Trung Hoa
coù ñaët vaán ñeà naøy trong kinh
Dòch: Thaùi Cöïc sinh Löôõng
Nghi, Löôõng Nghi sinh Töù
Töôïng, Nhöng ñaây chæ laø moät
hieän töôïng, khoâng theå coi laø
moät hoïc thuyeát. Trong Ñaïo
Ñöùc Kinh, Laõo töû baøn ñeán
nhöõng vaán ñeà caên nguyeân cuûa
vuõ truï. Ngaøi quan nieäm veà
khôûi nguyeân cuûa vuõ truï:
“Khoâng – laø caùi baûn thuûy
cuûa trôøi ñaát; Coù – laø meï sinh ra
LAÕO TÖÛ vaïn vaät”
* Chuù thích: trích daãn trong “Laõo Töû – Ñaïo Ñöùc Kinh”. Nguyeãn Hieán Leâ. Nxb VHTT
1994.
204

18. (Voâ - danh thieân haï chi thuûy. Höõu - danh thieân haï chi maãu) (*)
So saùnh quan ñieåm vuõ truï quan cuûa Laõo töû qua ñoaïn trích daãn ôû
treân vôùi quan ñieåm vuõ truï quan cuûa Vaên Lang qua caâu tuïc ngöõ “Meï
troøn con vuoâng” vaø hình töôïng baùnh Chöng baùnh Daày thì hai quan
ñieåm naøy neáu khoâng phaûi laø hoaøn toaøn, cuõng gaàn nhö hoaøn toaøn truøng
khôùp.
Thaùi Cöïc – Döông töông öùng vôùi caùi “Khoâng” cuûa Laõo töû.
AÂm – lyù cuûa Nguõ haønh naèm trong baùnh Chöng laø nguoàn goác cuûa
vaïn vaät, töông öùng vôùi caùi “Coù” laø meï sinh ra vaïn vaät.
Coù theå noùi raèng: quan ñieåm vuõ truï quan cuûa Laõo töû chính laø söï
dieãn ñaït döôùi moät hình thöùc khaùc quan ñieåm vuõ truï quan cuûa Vaên
Lang; hoaëc chính laø söï boå sung laøm roõ hôn yù nghóa cuûa caâu tuïc ngöõ “Meï
troøn con vuoâng” vaø hình töôïng baùnh chöng, baùnh daày.
Neáu nhö thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh lyù giaûi hieän töôïng khôûi
thuûy cuûa vuõ truï thì Laõo töû noùi veà naêng löïc chi phoái söï vaän ñoäng, hình
thaønh vaø phaùt trieån cuûa vuõ truï. Ngaøi cho raèng naêng löïc ñoù laø Ñaïo vaø
ñaây laø neàn taûng cô baûn ñeå hình thaønh Ñaïo giaùo sau naøy. Ngaøi cho
raèng:
“Ñaïo laø caùi gì chæ maäp môø thaáp thoaùng, thaáp thoaùng maäp môø maø
beân trong coù hình töôïng; maäp môø thaáp thoaùng maø beân trong coù vaïn vaät; noù
thaâm vieãn, toái taêm maø beân trong coù caùi tinh tuùy; tinh tuùy ñoù raát xaùc thöïc vaø
raát ñaùng tin” (*).
“ÔÛ treân khoâng saùng, ôû döôùi khoâng toái, thaâm vieãn baát tuyeät; khoâng
theå goïi teân noù laïi trôû veà vôùi coõi voâ vaät; cho neân baûo laø caùi traïng khoâng coù
hình traïng, caùi töôïng khoâng coù vaät theå. Noù thaáp thoaùng, maäp môø. Ñoùn noù
thì khoâng thaáy ñaàu, theo noù thì khoâng thaáy ñuoâi” (*).
Söï lyù giaûi veà Ñaïo cuûa Laõo töû coù theå khaúng ñònh raèng ñoù laø söï lyù
giaûi baèng moät hình thöùc khaùc yù nieäm cuûa Thaùi Cöïc töø vaên minh Laïc
Vieät. Vaên minh Laïc Vieät – qua noäi dung”Meï troøn, con vuoâng” – quan
nieäm Thaùi Cöïc laø theå baûn nguyeân cuûa vuõ truï trong ñoù khoâng coù caùi
“Coù” ñeå noùi ñeán caùi “Khoâng”, traøn ñaày vieân maõn, töùc laø khoâng coù söï
phaân bieät. So vôùi yù nieäm cuûa Laõo töû “ÔÛ treân khoâng saùng, ôû döôùi khoâng toái,
* Chuù thích: trích daãn trong “Laõo Töû – Ñaïo Ñöùc Kinh”, saùch ñaõ daãn.
205

19. thaâm vieãn baát tuyeät” hoaøn toaøn töông öùng vôùi tính khoâng phaân bieät, traøn
ñaày vieân maõn; cuõng coù theå goïi laø “traïng khoâng coù hình traïng, töôïng khoâng
coù vaät theå”, khoù dieãn ñaït cho neân noùi “thaáp thoaùng maäp môø”; vieân maõn traøn
ñaày cho neân noùi “ñoùn noù thì khoâng thaáy ñaàu, theo noù thì khoâng thaáy ñuoâi”.
Thaùi Cöïc laø theå baûn nguyeân cuûa vuõ truï, goác cuûa vaïn vaät, cho neân noùi
“beân trong coù hình töôïng” “coù vaïn vaät”.
Nhö chöông I ñaõ chöùng minh: thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh thuoäc
veà vaên minh Vaên Lang ñaõ xuaát hieän töø buoåi ñaàu laäp quoác, töùc laø tröôùc
Laõo töû xaáp xæ 2000 naêm. Söï truøng hôïp veà yù nieäm trong heä tö töôûng vuõ
truï quan trong Ñaïo Ñöùc Kinh vôùi vaên minh Laïc Vieät, ñaõ chöùng toû
nhöõng vaán ñeà sau:
@ Phuû nhaän taát caû nhöõng taùc giaû ñöôïc coi laø phaùt minh ít nhaát ra
thuyeát AÂm Döông, khi Laõo töû ñöôïc coi laø ngöôøi ñaàu tieân ñeà xöôùng
quan ñieåm vuõ truï quan trong xaõ hoäi Trung Hoa coå ñaïi.
@ Laõo töû ñaõ keá thöøa töø vuõ truï quan Vaên Lang ñeå höôùng tôùi moät
nhaân sinh quan theo quan ñieåm cuûa oâng vaø laø tieàn ñeà cuûa Ñaïo giaùo.
Nhö vaäy ñaõ chöùng toû raèng: Laõo töû laø ngöôøi coù nguoàn goác töø Vaên Lang,
nhöng ñaõ sang sinh soáng ôû phaàn ñaát nhaø Chu hoaëc laø Ñaïo Ñöùc Kinh
ñöôïc phaùt hieän sau khi Vaên Lang maát nöôùc.
Ñaïo Ñöùc Kinh laø moät taùc phaåm töø tröôùc ñeán nay vaãn ñöôïc caùc
nhaø nghieân cöùu lòch söû cho raèng thuoäc veà neàn vaên minh Trung Hoa vaø
thôøi ñieåm ra ñôøi cuûa noù xuaát hieän vaøo thôøi Xuaân Thu Chieán quoác.
Nhöng trong xaáp xæ 5000 töø cuûa Ñaïo Ñöùc Kinh, khoâng heà ñeå laïi moät
daáu aán naøo theå hieän thôøi kyø lòch söû naøy cuûa xaõ hoäi Trung Hoa. Ngöôïc
laïi, trong taùc phaåm naøy, ngoaøi nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán heä tö töôûng
vuõ truï quan cuûa ngöôøi Laïc Vieät nhö ñaõ trình baøy ôû treân, laïi coù nhöõng
daáu aán cuûa xaõ hoäi Vaên Lang; coù theå laáy laøm ví duï ñieån hình cho söï lieân
quan ñeán xaõ hoäi Vaên Lang, ñoù laø caâu:
“Baét daân duøng laïi loái thaét daây thôøi thöôïng coå” (*)
Veà vieäc “Chính söï duøng loái thaét nuùt” ñaõ ñöôïc trình baøy ôû chöông
I, ñieàu naøy chæ coù theå khaúng ñònh moät caùch hôïp lyù laø: ñoù laø coâng vieäc
* Chuù thích: trích daãn trong “Laõo Töû – Ñaïo Ñöùc Kinh”, saùch ñaõ daãn.
206

20. cuûa nhöõng nhaø laõnh ñaïo Vaên Lang coù töø gaàn 3000 naêm tr.CN. Ñieàu
naøy khaúng ñònh raèng Ñaïo Ñöùc Kinh cuûa Laõo töû hoaøn toaøn laø moät tröôùc
taùc coù nguoàn goác töø neàn vaên minh Vaên Lang. Laõo töû ñöôïc coi laø toå cuûa
Ñaïo giaùo; do ñoù hoaøn toaøn coù cô sôû ñeå cho raèng Ñaïo giaùo chính xuaát
phaùt töø neàn vaên minh naøy. Hieän töôïng “Chính söï duøng loái thaét nuùt” ñöôïc
noùi tôùi trong Ñaïo Ñöùc Kinh cuõng ñoàng thôøi chöùng toû raèng: Thôøi Huøng
Vöông khoâng theå toàn taïi vaøi traêm naêm; bôûi vì:
@ Neáu cho raèng Laõo töû laø ngöôøi thuoäc nhaø Chu thì phaûi chaêng
“Chính söï duøng loái thaét nuùt” cuûa caùc vua Huøng ôû thôøi ñieåm theá kyû thöù VI
hoaëc VII tr.CN (theo quan ñieåm lòch söû môùi) maø “Vieät söû löôïc” noùi tôùi
laø tieáp thu cuûa neàn vaên minh Trung Hoa coù töø hôn 3000 naêm tröôùc?
Ñaây hoaøn toaøn laø moät söï voâ lyù vaø khoâng theå lyù giaûi ñöôïc söï lieân heä cuûa
noù.
@ Nhöng khi khaúng ñònh Laõo töû laø ngöôøi goác Laïc Vieät, thì thôøi
ñieåm xuaát hieän Ñaïo Ñöùc Kinh (ñöôïc coi laø töông ñöông vôùi Khoång töû
hoaëc luøi vaøo thôøi Chieán quoác?) khoâng theå coi thôøi Chu Trang Vöông
töùc laø thôøi ñieåm laäp quoác cuûa Vaên Lang (theo quan ñieåm lòch söû môùi
veà thôøi Huøng Vöông) laø thôøi thöôïng coå ñöôïc.
Ñieàu naøy chæ coù theå coù moät nhaän xeùt hôïp lyù, khi cho raèng: ñaát
nöôùc Vaên Lang ñaõ toàn taïi gaàn 3000 naêm vaø “Chính söï duøng loái thaét nuùt” laø
coâng vieäc cuûa nhöõng nhaø laõnh ñaïo Vaên Lang coù ngay töø buoåi ñaàu laäp
quoác, töùc laø thôøi thöôïng coå maø Laõo töû noùi tôùi.
Vaøo ñaàu thôøi Huøng Vöông thöù XVIII veà thôøi gian töông ñöông
vôùi söï xuaát hieän “Ñaïo Ñöùc Kinh” cuûa Laõo töû, ñoàng thôøi coù söï töông
ñoàng veà tö töôûng cuûa Laõo – Chöû vôùi nhöõng hieän töôïng lieân quan ñeán
vaên minh Vaên Lang ñaõ trình baøy ôû treân. Trong truyeàn thuyeát Vieät
Nam, Chöû Ñoàng töû vaø coâng chuùa Tieân Dung bieán maát khi keát thuùc caâu
chuyeän vaø söï xuaát hieän huyeàn aûo cuûa Laõo tö,û ôû cuøng moät khoaûng thôøi
gian vaø trong khoâng gian cuûa hai quoác gia laùng gieàng vôùi nhöõng giaù trò
tö töôûng gaàn nhö hoaøn toaøn truøng hôïp. Do ñoù, hoaøn toaøn coù cô sôû ñeå ñaët
vaán ñeà veà taùc giaû cuûa Ñaïo Ñöùc Kinh – neáu do Laõo töû vieát – thì Laõo töû
207

21. vaø Chöû Ñoàng töû chæ laø moät ngöôøi duy nhaát. Ñaây cuõng laø moät vaán ñeà ñaõ
ñöôïc nhieàu hoïc giaû nghi vaán.
Ñoaïn döôùi ñaây ñöôïc trích laïi trong Tìm veà baûn saéc vaên hoùa Vieät
Nam nhaän xeùt cuûa giaùo sö Traàn Vaên Giaøu ñeå baïn ñoïc tham khaûo:
Giaùo sö Traàn Vaên Giaøu coù vieát: “Tö töôûng tín ngöôõng Ñaïo giaùo ...
saün coù töøng phaàn lôùn trong nhaân daân Vieät Nam töø nguyeân thuûy vaø trong caû
quaù trình lòch söû, ngöôøi Vieät chöa coù luùc naøo cheá taïo ñöôïc caùi teân chung
ñeå ñaët cho loaïi tín ngöôõng ñoù, rieâng nhöõng ngöôøi nghieân cöùu nhaän thaáy tö
töôûng tín ngöôõng ñoù cuøng baûn chaát vôùi Ñaïo giaùo neân xeáp vaøo moät loaïi vaäy
thoâi”.
Nhöõng luaän ñieåm naøy giaûi thích vì sao Chöû Ñoàng töû ñöôïc coi laø
moät trong boán vò thaàn hoä quoác cuûa ngöôøi Laïc Vieät.
Daáu aán cuûa ngaøi Chöû Ñoàng Töû
trong phong tuïc cuûa nguôøi Vieät Nam
Döôùi thôøi Huøng Vöông, tín ngöôõng cuûa Ngaøi Chöû Ñoàng töû coù theå
ñöôïc ñoâng ñaûo ngöôøi tin theo maø daáu aán coøn ñeå laïi ñeán taän baây giôø; ñoù
laø tuïc thôø caùc vò thaàn vôùi tö caùch laø moät tín ngöôõng, beân caïnh nhöõng vò
thaàn coù coâng traïng vôùi ñaát nöôùc.
Hình aûnh coøn laïi cuûa tín ngöôõng ñaàu tieân cuûa daân toäc Vieät ngaøy
nay, chính laø caây Neâu trong nhöõng ngaøy Teát ôû Vieät Nam. Maëc duø
truyeàn thuyeát veà caây Neâu hoaøn toaøn theå hieän daáu aán cuûa Phaät giaùo:
Ñöùc Phaät hieän thaân ñuoåi quæ cöùu ngöôøi vaø ñeå laïi caây Neâu. Nhöng tuïc
troàng caây Neâu vôùi tö caùch laø moät tín ngöôõng ñaëc thuø, hôn laø moät heä
quaû cuûa moät giaùo lyù phoå bieán laø Phaät giaùo (chæ ôû Vieät Nam, hoaëc coù
theå ôû nhöõng vuøng aûnh höôûng cuûa vaên minh Vaên Lang cuõ môùi coù caây
Neâu; coøn nhöõng vuøng aûnh höôûng Phaät giaùo khaùc treân theá giôùi khoâng coù
tuïc naøy). Ñieàu naøy ñöôïc lyù giaûi nhö sau:
Moät trong nhöõng giaùo lyù caên baûn cuûa Phaät giaùo quan nieäm raèng:
moïi haäu quaû cuûa con ngöôøi nhaän laõnh – haïnh phuùc hay ñau khoå – ñeàu
coù nguyeân nhaân do chính con ngöôøi taïo ra trong ñôøi hieän taïi hoaëc kieáp
tröôùc, goïi laø nghieäp baùo. Muoán loaïi tröø nghieäp baùo thì phöông phaùp
duy nhaát laø baûn thaân khoâng taùc nghieäp. Söï quaáy phaù cuûa ma quyû theo
quan ñieåm cuûa Phaät giaùo cuõng laø moät loaïi nghieäp baùo. Vieäc söû duïng
thaàn thoâng (caây Neâu) ñeå loaïi tröø ma quyû, hay noùi caùch khaùc laø söû duïng
208

22. moät phöông phaùp khaùc ñeå loaïi tröø
nghieäp baùo, khoâng phaûi do baûn thaân tu
taäp (khoâng taùc nghieäp); ñieàu naøy ñi
ngöôïc laïi giaùo lyù caên baûn cuûa Phaät
giaùo. Vì vaäy, söï tích caây Neâu mang
daáu aán Phaät giaùo vaø tuïc troàng caây Neâu
khoâng theå do caùc thieàn sö taïo döïng vaø
phoå bieán. Trong lòch söû Phaät giaùo cuõng
khoâng ghi nhaän ñieàu naøy. Vì vaäy coù
theå khaúng ñònh raèng: tuïc troàng caây Neâu
laø moät tín ngöôõng rieâng cuûa ngöôøi Laïc
Vieät coù töø thôøi Huøng Vöông, toàn taïi
trong söï che chôû baèng daáu aán cuûa Phaät
giaùo trong thôøi ñoâ hoä. Coù theå truyeàn
thuyeát caây Neâu mang ñeán daáu aán Phaät
giaùo coù töø thôøi nhaø Minh. Ñaây laø thôøi
kyø lòch söû ghi nhaän söï ñoâ hoä raát haø khaéc,
ñaëc bieät laø söï tieâu dieät neàn vaên hoùa
Ñaïi Vieät. Do ñoù, toå tieân ta vaøo thôøi kyø
naøy, ñeå baûo veä di saûn vaên hoùa ñaõ ñaët
ra caâu chuyeän “Söï tích caây Neâu” mang
daáu aán Phaät giaùo – laø tín ngöôõng cuõng
phoå bieán ôû Trung Quoác. Do tuïc troàng
Neâu traûi qua haøng ngaøn naêm thaêng
traàm cuûa lòch söû neân ñaõ maát ñi noäi dung
ñích thöïc cuûa noù, töông töï nhö tröôøng
hôïp baùnh Chöng, baùnh Daày vaø chæ coøn
mang tính chaát theå hieän nhö moät phong
tuïc truyeàn thoáng. Vì vaäy, khi coù moät
noäi dung môùi – maëc duø khoâng phaûn
aùnh ñuùng thöïc teá vaø ñöôïc gaùn gheùp –
nhöng vaãn ñöôïc chaáp nhaän vaø phoå bieán
ñeán taän baây giôø.
Hôn nöõa, hình aûnh caây Neâu theå
hieän moät yù thöùc vöôn leân (caây tre coät
Neâu) ñeå ñaït tôùi söï hoøa nhaäp vôùi vuõ truï
(voøng troøn phía treân caây tre) phuø hôïp
209

23. vôùi hình aûnh cuoái cuøng cuûa hai thaàn vaät cuûa ngaøi Chöû Ñoàng töû: caùi noùn
ñaët treân ñaàu caây gaäy caém xuoáng ñaát, bieán thaønh cung ñieän laâu ñaøi ñeå
ngaøi truù qua ñeâm, taïi nôi maø sau naøy goïi laø Ñaàm Nhaát Daï. Voøng troøn
cuõng laø bieåu töôïng cuûa Döông, cuûa giaù trò taâm linh vaø cuõng laø cuûa Thaùi
Cöïc; söï khôûi nguyeân cuûa vuõ truï vaø cuõng laø muïc ñích ñaït tôùi cuûa Ñaïo
giaùo.
DAÁ U AÁ N CUÛ A NEÀ N VAÊ N HIEÁ N LAÏ C VIEÄ T , TRONG TÍN
NGÖÔÕNG DAÂN GIAN VIEÄT NAM VAØ ÑAÏO GIAÙO
Haïc vaø Ruøa bieåu töôïng ñoäc ñaùo
cuûa neàn vaên minh Laïc Vieät
Töø nhöõng luaän ñieåm ñaõ trình baøy ôû treân daãn ñeán moät söï lieân heä
tieáp noái vaø giaûi thích moät daáu aán lieân quan ñeán neàn vaên minh Vaên
Lang vaø Ñaïo giaùo. Ñoù chính laø hình aûnh con haïc ñöùng treân löng con
ruøa. Ñaây laø moät hình aûnh raát phoå bieán ôû taát caû caùc ñình ñeàn thôø thaùnh
thaàn cuûa Vieät Nam vaø ôû caû nhöõng vuøng Nam Trung Quoác; keå caû Trieàu
Tieân, Nhaät Baûn. Söï phoå bieán cuûa hình töôïng Haïc vaø Ruøa ôû khaép nhöõng
vuøng coù aûnh höôûng cuûa vaên hoaù Ñoâng Phöông, ñaõ chöùng toû tính bieåu
töôïng ñöôïc löïa choïn coù yù thöùc cho moät giaù trò vaên hoùa cuûa noù.
Taïi sao con haïc laïi ñöùng treân löng con ruøa? Taát nhieân khoâng theå
giaûi thích ñôn giaûn raèng: taïi vì con haïc chaêm chæ thoâng minh, coøn con
ruøa chaäm chaïp neân bò Thöôïng ñeá baét phaït phaûi laøm neàn cho con haïc
ñöùng chaàu tieân thaùnh.
OÂng cha ta ñaõ ñeå laïi moät caâu ca dao ñoäc ñaùo maø coù leõ cuõng nhieàu
ngöôøi bieát:
Thöông thay thaân phaän con ruøa,
Trong ñeàn ñoäi haïc, ngoaøi ñình ñoäi bia.
Nhöng taïi sao ngöôøi xöa laïi choïn bieåu töôïng naøy?
Tröôùc heát, chuùng ta baét ñaàu tìm hieåu töø hình aûnh con ruøa. Ñaây laø
moät linh vaät bieåu töôïng cho neàn vaên minh Vaên Lang: ñoù laø phöông
tieän chuyeån taûi chöõ vieát cuûa oâng cha ta, maø daáu aán xöa nhaát ñaõ ñöôïc
ghi nhaän trong saùch Thoâng Chí cuûa Trònh Tieàu (ñaõ trình baøy ôû phaàn
treân). Gioáng ruøa lôùn chæ coù ôû mieàn Nam soâng Döông Töû ñaõ bò tuyeät
chuûng, nhöng hình töôïng con ruøa laø phöông tieän chuyeån taûi nhöõng giaù
210

24. trò tinh thaàn laø moät hình aûnh truyeàn thoáng töø ngaøn xöa cuûa ngöôøi Laïc
Vieät.
RUØA ÑOÄI BIA
TRONG VAÊN MIEÁU HAØ NOÄI
Töø ñoù hình thaønh bieåu töôïng con ruøa ñoäi bia ôû caùc ñình ñeàn maø
hình aûnh taäp trung nhaát chính laø ôû Vaên Mieáu Haø Noäi. Nhöng nhöõng
con ruøa ôû tröôùc ñieän thôø thì khoâng ñoäi bia maø ñoäi treân löng noù con
chim haïc. Töø ñoù coù theå suy luaän raèng: con chim haïc phaûi laø moät bieåu
töôïng coâ ñoïng thay theá cho nhöõng gì maø loaøi ruøa ñaõ mang treân löng noù.
Xeùt hình daùng chim haïc coù nhöõng neùt ñaëc tröng gioáng heät hình töôïng
chim Laïc ñaõ caùch ñieäu treân troáng ñoàng Laïc Vieät. Baïn ñoïc cuõng deã
daøng nhaän thaáy ñieàu naøy ôû hai hình trình baøy sau ñaây.
211

25. HÌNH HAÏC HÌNH HAÏC
TREÂN TROÁNG ÑOÀNG TRONG ÑÌNH ÑEÀN
Töø söï gioáng heät giöõa hai hình töôïng naøy, keát hôïp vôùi bieåu töôïng
con ruøa ñaëc tröng cho söï chuyeån taûi nhöõng giaù trò tinh thaàn cuûa neàn vaên
minh Vaên Lang, coù theå keát luaän raèng: chim haïc trong ñình ñeàn chính
laø chim Laïc treân troáng ñoàng – bieåu töôïng cuûa neàn vaên minh Vaên Lang
maø con ruøa töø ngaøn xöa voán laø phöông tieän chuyeån taûi. Vôùi nhaän xeùt
treân thì coù theå cho raèng:
Tín ngöôõng thôø thaàn thaùnh ôû ñình ñeàn thuoäc veà neàn vaên minh
Laïc Vieät, maø nhöõng ngöôøi coù tín ngöôõng coù theå tìm thaáy nguoàn goác
cuûa noù ôû hình aûnh con chim Laïc ñöùng treân löng con Ruøa.
Luaän ñieåm naøy boå sung vaø chöùng minh roõ neùt hôn veà Ñaïo giaùo
vaø Laõo töû coù xuaát xöù töø vaên minh Laïc Vieät, khi tuïc thôø Tieân, Thaùnh laø
noäi dung cuûa Ñaïo giaùo.
212

26. Buøa chuù vaø thuyeát AÂm Döông Nguõ Haønh
Ñeå minh hoïa quan ñieåm
cho raèng: nhöõng tö töôûng tín
ngöôõng lieân quan ñeán Ñaïo
giaùo coù nguoàn goác töø thuyeát
AÂm Döông Nguõ haønh, xin
baï n ñoï c xem vaø so saù n h
nhöõng hình aûnh döôùi ñaây.
Hình beân ñöôïc cheùp laïi
töø cuoán “Tìm veà baûn saéc vaên
hoùa Vieät Nam”. Ñoù laø moät laù
buøa daân gian nhaèm muïc ñích
tröø taø, trò beänh, traán traïch,
ñem laïi söï bình an cho gia
ñình. Taát nhieân noù xuaát phaùt
töø moät tín ngöôõng tin vaøo
nhöõng khaû naêng sieâu nhieân
maø con ngöôøi coù theå söû duïng
ñeå laøm thay ñoåi soá phaän cuûa
mình. Ngöôøi ta tin raèng: ñeå
coù nhöõng khaû naêng sieâu nhieân
naøy, ngöôøi thöïc hieän noù phaûi
laø nhöõng ngöôøi ñaõ tu taäp theo
moät thöù tín ngöôõng lieân quan
ñeán Ñaïo giaùo (phuø thuûy hoaëc
ñaïo só). Nhöng nhö phaàn treân
ñaõ trình baøy, trong moät xaõ hoäi nhö Vaên Lang, ñaõ coù moät heä thoáng tö
töôûng chính thoáng laø AÂm Döông Nguõ haønh, thì khoù coù theå coù moät thöù
tín ngöôõng vöôït ra ngoaøi nhöõng giaù trò cuûa noù. Baïn ñoïc coù theå so saùnh
hình con coïp trong laù buøa noùi treân vôùi hình trong tranh daân gian döôùi
ñaây. Ñoù laø moät böùc tranh daân gian thuoäc doøng tranh Haøng Troáng veõ
moät “OÂng Ba Möôi”. Tuøy theo maøu saéc maø ngaøi ñaïi dieän cho moät
haønh thuoäc Nguõ haønh, maø thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh laø hoïc thuyeát
chuû ñaïo trong xaõ hoäi Vaên Lang. Baïn ñoïc seõ deã daøng nhaän thaáy raèng
“OÂng Ba Möôi” naøy gioáng heät con coïp trong laù buøa ôû hình beân. Söï
gioáng nhau ñeán möùc ñaùng kinh ngaïc naøy, chöùng toû söï lieân quan giöõa
tín ngöôõng cuûa ngaøi Chöû Ñoàng töû vôùi moät hoïc thuyeát vuõ truï quan chính
thoáng cuûa thôøi Huøng Vöông. Baïn ñoïc coù theå thaéc maéc veà nhöõng chöõ
Haùn treân laù buøa ñaõ chöùng toû coù theå 213 t hieän töø thôøi Baéc thuoäc hoaëc
noù xuaá
töø thôøi nöôùc Vieät höng quoác veà sau. Ñieàu naøy coù theå giaûi thích raèng:
raát coù theå tröôùc ñoù laù buøa khoâng coù chöõ Haùn, nhöng vaøo thôøi Baéc thuoäc

27. 214

28. OÂNG BA MÖÔI
Tranh daân gian Haøng Troáng
HÌNH COÏP TRONG LAÙ BUØA
215

29. PHUÏ CHÖÔNG
MOÄT NHAÄN ÑÒNH KHAÙC
VEÀ TRUYEÀN THUYEÁT NHAÁT DAÏ TRAÏCH
& NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ LIEÂN QUAN
Veà noäi dung Truyeàn thuyeát Ñaàm Nhaát Daï cuõng coù vaøi yù kieán
khaùc haún nhau vaø khaùc vôùi nhaän ñònh cuûa ngöôøi vieát. Haàu heát nhöõng yù
kieán ñoù – theo caùi nhìn cuûa ngöôøi vieát – mang tính khieân cöôõng vaø chuû
quan. Nhöng coù nhaän ñònh cuûa oâng Leâ Maïnh Thaùt raát ñaùng chuù yù vì
ñöôïc minh chöùng vôùi nhieàu tö lieäu lieân quan. Vì vaäy, ñeå baïn ñoïc tieän
tham khaûo vaø so saùnh vôùi nhaän ñònh cuûa ngöôøi vieát, xin trình baøy ñoaïn
sau ñaây ñöôïc trích daãn trong saùch “Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam”. Taäp
I (*). Leâ Maïnh Thaùt. Nxb Thuaän Hoaù – Hueá 1999:
Laïi baøi töïa truyeän phaùp cuûa töôùng quoác Quyeàn Ñöùc Dö (1) ñôøi
Ñöôøng noùi: “Sau khi Taøo Kheâ (2) maát ñi, thieàn phaùp thònh haønh, ñeàu coù
thöøa keá. Chöông Kính uaån thieàn sö (3) duøng taâm aán cuûa Maõ Toå haønh hoaù
ôû Ngoâ, Vieät. Voâ Ngoân Thoâng ñaïi só, ñem toân chæ cuûa Baùch Tröôïng khai ngoä
taïi Giao Chaâu”. Ñoù laø nhöõng chöùng cöù vaäy.
Cöù caâu traû lôøi naøy, thì tröôùc khi Phaät giaùo truyeàn vaøo Trung Quoác,
Vieät Nam ñaõ coù moät neàn Phaät giaùo hoaøn chænh, töùc bao goàm chuøa chieàn,
moät ñoaøn theå Taêng só vaø kinh saùch ñaày ñuû. Theo Thoâng Bieän, thì ôû nöôùc
ta luùc baáy giôø “coù chuøa hôn 20 ngoâi, ñoä Taêng hôn 500 ngöôøi, dòch kinh 15
quyeån”. Ñieàu ñaùng tieác laø Thoâng Bieän khoâng cho ta bieát neàn Phaät giaùo
hoaøn chænh naøy, vôùi soá chuøa chieàn kinh saùch vaø taêng só nhö vaäy, xuaát hieän
vaøo luùc naøo. OÂng chæ baèng loøng laäp laïi lôøi cuûa Ñaøm Thieân (4), baûo raèng ñoù
laø vaøo luùc “Giang Ñoâng chöa coù” Phaät giaùo. Giang Ñoâng chöa coù Phaät
(1) Xem Leâ Maïnh Thaùt, Thieàn uyeån taäp anh. Tu thö Vaïn Haïnh, 1976, chuù thích 20,
tr.207. Quyeàn Ñöùc Dö (757-818) laøm teå töôùng döôùi thôøi Ñöôøng Hieán Toân. Baøi töïa cho
cuoán saùch nhan ñeà truyeàn phaùp naøy ngay nay ñaõ thaát laïc.
(2) Töùc Luïc toå Hueä Naêng.
(3) Töùc thieàn sö Hoaøi Uaån (?-818) chuøa Chöông Kính ôû Kinh Trieäu. Xem Truyeàn ñaêng
luïc 7 tôø 252b19-c23
(4) Tieåu söû Ñaøm Thieân ñôøi Tuyø ñöôïc ghi trong Ñaøm Thieân phaùp sö truyeän, Tuïc Cao
Taêng truyeän 18 tôø 571b 12 – 574b 6, sinh naêm 542 maát naêm 607, thoï 66 tuoåi. Coøn
* Chuù thích: Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam taäp I. Saùch ñaõ daãn. Trang 12 ñeán 27.
216

30. giaùo, thì ngay caû baûn tieåu söû cuûa Khöông Taêng Hoäi (?-280) trong saùch
Xuaát Tam Taïng Kyù Taäp, taäp 13, Ñaïi Taïng Kinh 2145, tôø 96a 29 – 97a17
vaø trong Cao Taêng Truyeän quyeån 1, Ñaïi Taïng Kinh 2059 tôø 325a 13 –
326b 13, cuõng baûo “baáy giôø Toân Quyeàn (1) xöng ñeá Giang Taû (naêm 222
sdl) maø Phaät giaùo chöa löu haønh”. Theá cuõng coù nghóa ngay vaøo nhöõng
naêm 220 sdl, Phaät giaùo chöa coù maët ôû Giang Ñoâng. Vaäy phaûi chaêng neân
Phaät giaùo hoaøn chænh vöøa noùi chæ toàn taïi vaøo theá kyû thöù II – thöù III sdl?
SÖ PHAÄT QUANG
VAØ DI TÍCH ÑAÀU TIEÂN CUÛA PHAÄT GIAÙO VIEÄT NAM
Traû lôøi caâu hoûi naøy, ta may maén coù moät taøi lieäu vieát gaàn cuøng thôøi
vôùi Thieàn Uyeån Taäp Anh laø Lónh Nam trích quaùi. Truyeän Nhaát Daï Traïch
cuûa Lónh Nam trích Quaùi ghi laïi vieäc Chöû Ñoàng Töû ñaõ ñöôïc nhaø sö Phaät
Quang taïi nuùi Quyønh Vieân (cuõng coù baûn vieát Quyønh Vi) truyeàn daïy giaùo lyù
Phaät giaùo. Xöa nay Lónh Nam trích quaùi thöôøng ñöôïc xeáp vaøo loaïi truyeän
thaàn thoaïi hay huyeàn söû. Thaäm chí boä Vieät Nam Haùn vaên Tieåu thuyeát
Tuøng san (2), taäp I, môùi xuaát baûn gaàn ñaây cuõng laøm theá. Tuy nhieân, khi ñi
saâu vaøo nghieân cöùu noäi dung cuûa Lónh Nam trích quaùi, ta môùi thaáy roõ Lónh
Nam trích quaùi khoâng chæ ñôn thuaàn laø taäp hôïp nhöõng chuyeän thaàn thoaïi,
thaäm chí nhöõng chuyeän thaàn thoaïi hoang ñöôøng. Traùi laïi, noù chöùa ñöïng
nhieàu söï kieän coù thöïc, maø tröôøng hôïp nuùi Quyønh Vieân cuûa chuùng ta ñaây laø
moät thí duï cuï theå.
Nuùi Quyønh Vieân naøy, nhöõng ngöôøi chuû bieân Thô vaên Lyù Traàn ñaõ
chuù thích laø: “moät quaû nuùi trong truyeän thaàn thoaïi” (3). Daãu theá, neáu chòu
khoù ñoïc Minh löông caåm tuù do Leâ Thaùnh Toâng vieát veà 13 cöûa bieån cuûa ñaát
nöôùc ta trong khi tieán quaân chinh phaït Chieâm Thaønh vaøo naêm 1470, thì ta
gaëp baøi thô thöù 7, noùi veà “Nam giôùi haûi moân löõ thöù”, trong ñoù coù 2 caâu:
Di mieáu man truyeàn kim Vuõ Muïc
Danh sôn do thuyeát coå Quyønh Vieân.
Dòch:
Di mieáu coøn truyeàn nay Vuõ Muïc
moät Ñaøm Thieân khaùc ngöôøi Kinh sö, ñôøi Teà, ñöôïc ghi trong Cao Taêng truyeän 13 tôø
413a 18 – 26, nhöng khoâng phaûi Ñaøm Thieân ñôøi Tuyø voán coù nhieàu quan heä maät thieát
vôùi Tuøy Cao Toå vaø ñaëc bieät veà vieäc cuùng döôøng Xaù – lôïi nhö keå trong tieåu söû Thoâng
Bieän treân ñaây. Xem Leâ Maïnh Thaùt, Thieàn Uyeån Taäp Anh, ghi chuù 15, 16 & 19, tr.204
– 207.
(1) Töùc Ngoâ Toân Quyeàn, leân ngoâi naêm 222 maát thaùng 4 naêm Thaàn Phöôïng thöù nhaát
(262), thoï 70 tuoåi.
(2) Ñaøi Loan, Hoïc sanh thö cuïc aán haønh, 1986, do Traàn Khaùnh Haïo chuû bieân, theo
Publications de l Ecole francaise d Extreâme-Orient, goàm 7 taäp.
(3) Vieän Vaên hoïc, Thô Vaên Lyù Traàn III, Haø Noäi: NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, 1978, tr.657.
217

31. Danh sôn vaãn nhaéc coå Quyønh Vieân.
Vuõ Muïc ñaây töùc laø töôùng Leâ Khoâi, chaùu ruoät cuûa Leâ Lôïi. Naêm Thaùi
Hoaø thöù 2 (1444) ñi ñaùnh Chieâm Thaønh, baét ñöôïc vua Chieâm laø Bí Caùi, khi
trôû veà ñeán cöûa bieån Nam Giôùi thì maát. Daân thöông nhôù, laäp ñeàn thôø taïi cöûa
bieån naøy. Cöûa bieån naøy coøn ñöôïc goïi laø cöûa Soùt. Coøn nuùi Quyønh Vieân naèm
ôû phía Nam cöûa beå naøy vaø töø thôøi Leâ Thaùnh Toân ñaõ ñöôïc xaùc nhaän laø moät
danh sôn, töùc moät hoøn nuùi coù tieáng taêm cuûa ñaát nöôùc. Vaø tieáng taêm naøy laø
coù töø xöa, chöù khoâng phaûi ñôïi ñeán töø thôøi Leâ Thaùnh Toân, töùc töø naêm 1460
trôû ñi môùi coù. Ngay caû khi ta ñoàng yù vôùi Leâ Quí Ñoân trong Toaøn Vieät thi luïc
vaø Buøi Huy Ích trong Hoaøng Vieät thi tuyeån vaø xeáp caùc baøi thô veàâ 13 cöûa
bieån naøy vaøo loaïi “voâ danh thò”, thì vieäc noùi “oâng Vuõ Muïc ngaøy nay” (kim
Vuõ Muïc) vaø “nuùi Quyønh Vieân thuôû xöa” (coå Quyønh Vieân) vaãn khoâng ñaùnh
maát thôøi ñieåm cuûa baøi thô. Lyù do naèm ôû choã neáu ñaõ noùi Leâ Khoâi laø oâng Vuõ
Muïc thôøi nay, vaø Leâ Khoâi maát vaøo naêm 1444, thì roõ raøng taùc giaû noù cuõng
phaûi soáng vaøo thôøi Leâ Khoâi naøy, töùc khoaûng töø 1444 trôû ñi hay khoâng laâu
sau ñoù.
Noùi thaúng ra, vaøo theá kyû thöù XV, khi Kieàu Phuù vaø Vuõ Quyønh hieäu
ñính vaø cho ra ñôøi hai baûn Lónh Nam trích quaùi khaùc nhau, Quyønh Vieân ñaõ
thaät söï laø moät danh sôn, moät ngoïn nuùi noåi tieáng ñoái vôùi daân ta thôøi ñoù vaø
tröôùc kia. Noù döùt khoaùt khoâng phaûi laø moät ngoïn nuùi thaàn thoaïi, caøng khoâng
phaûi laø moät ngoïn nuùi khoâng coù ñòa ñieåm cuï theå taïi ñaát nöôùc ta. Noù quaû laø
moät ngoïn nuùi naèm taïi cöûa Soùt. Vaø treân nuùi Quyønh Vieân naøy coøn coù ngoâi
chuøa coå. Baûn Lónh Nam trích quaùi maø ta coù ngaøy nay thì hoaëc do Kieàu Phuù
kieåu chính laïi vaøo naêm 1490 hoaëc do Vuõ Quyønh san ñònh vaøi naêm sau ñoù,
vaøo naêm 1493, töø moät baûn Lónh Nam trích quaùi cuûa Traàn Theá Phaùp ñôøi
Traàn. Nhö vaäy neáu Lónh Nam trích quaùi maø ta coù ngaøy nay noùi tôùi nuùi
Quyønh Vieân, thì döùt khoaùt nuùi Quyønh Vieân naøy phaûi coù moät ñòa chæ cuï theå.
Vì theá, khi Chöû Ñoàng Töû ñaõ ñöôïc nhaø sö Phaät Quang truyeàn daïy
ñaïo Phaät taïi nuùi Quyønh Vieân, ta coù theå chaéc chaén söï vieäc naøy ñaõ
xaûy ra taïi cöûa bieån Nam Giôùi hay cöûa Soùt.
Ta coù theå ñaët vaán ñeà laø neáu quaû coù ngoïn nuùi Quyønh Vieân taïi cöûa
Soùt, thì vieäc truyeàn daïy giaùo lyù cuûa nhaø sö Phaät Quang cho Chöû Ñoàng Töû
chaéc gì ñaõ xaûy ra ôû ñoù, bôûi vì vieäc truyeàn daïy xaûy ra quaù xa caùch thôøi ñieåm
noù ghi laïi trong Lónh Nam trích quaùi. Noùi cuï theå ra, Lónh Nam trích quaùi
ñaõ ghi laïi moät söï vieäc xaûy ra caùch noù gaàn tôùi caû ngaøn röôõi naêm. Taát
nhieân, tröø phi ta thöïc hieän moät cuoäc khai quaät khaûo coå hoïc taïi nuùi Quyønh
Vieân ôû cöûa Soùt vaø tìm thaáy di vaät lieân heä vôùi Chöû Ñoàng Töû, thì vaán ñeà môùi
ñöôïc giaûi quyeát moät caùch döùt ñieåm. Nhöng tröôùc maét, neáu chöa laøm ñöôïc,
song qua phaân tích nhöõng truyeän khaùc trong Lónh Nam trích quaùi, ta thaáy
duø Lónh Nam trích quaùi coù ñöôïc Traàn Theá Phaùp bieân taäp laïi vaøo haäu baùn
theá kyû 14, thì nhöõng döõ kieän trong ñoù vaãn coù moät tính coå sô ñaùng muoán.
Chaúng haïn, khi nghieân cöùu veà truyeàn thuyeát Traêm tröùng trong
truyeän hoï Hoàng Baøng, ta thaáy truyeàn thuyeát naøy ñaõ xuaát hieän trong
218

32. Luïc ñoä taäp kinh 3 ÑTK152 tôø 14a 26 - cl8 truyeän 23 do Khöông Taêng
Hoäi dòch ra chöõ Haùn vaøo khoaûng nhöõng naêm 220 – 250 (1). Cuõng
moät caùch, truyeän Taây Qua cuûa Lónh Nam trích quaùi laø moät dò baûn
cuûa truyeän 7 trong Cöïu Taïp Thí Duï Kinh, ÑTK206 tôø 512a 16 – b7,
cuõng do Khöông Taêng Hoäi phieân dòch, v.v. Noùi khaùc ñi, duø nhöõng
truyeän do Traàn Theá Phaùp taäp hôïp laïi trong Lónh Nam trích quaùi xaûy
ra töông ñoái muoän, nhöng coù nhöõng döõ kieän ñaõ ñöôïc chöùng minh
laø xuaát hieän raát sôùm trong lòch söû vaên hoïc nöôùc ta. Do theá, truyeàn
thuyeát veà Chöû Ñoàng Töû ñöôïc nhaø sö Phaät Quang daïy ñaïo Phaät
cuõng coù khaû naêng xaûy ra raát sôùm trong lòch söû daân toäc, chöù khoâng
phaûi vì söï xuaát hieän muoän maøng trong Lónh Nam trích quaùi maø maát
ñi tính trung thöïc vaø coå sô cuûa noù.
Vaäy nhaø sö Phaät Quang naøy xuaát hieän ôû cöûa Soùt vaøo thôøi naøo? Qua
nhöõng chöùng côù ngoaïi taïi, giaùn tieáp vöøa keå treân, toái thieåu ta bieát laø nhöõng
gì Lónh Nam trích quaùi ghi laïi chöa haün laø khoâng xaûy ra, hay khoâng coù töø
xöa. Cuï theå laø truyeän veà truyeàn thuyeát Traêm Tröùng. Khoâng keå caùc daõ söû
hay nhöõng thoâng tin beân ngoaøi, cöù theo chính söû Trung Quoác cuõng ñaõ ghi
laø coù caùc chính quyeàn phöông nam ñi thoâng qua nöôùc ta ñeå ñeán phöông
baéc, ñoù laø chính quyeàn nöôùc Hoaøng Chi. Bình Ñeá Kyû trong Tieàn Haùn thö 12
tôø 4a 3 ghi: “Nguyeân thuyû thöù 2 (naêm thöù 2 sdl), muøa xuaân, nöôùc Hoaøng
Chi daâng teâ giaùc vaø boø”. Roài ñeán quyeån 28 haï, Tieàn Haùn thö tôø 32b 2 – 3,
nôi chuyeän Vöông Maõng, cuõng ghi: “Trong khoaûng Nguyeân thuyû (1 – 6
sdl) cuûa Bình ñeá, Vöông Maõng phuï chính, muoán laøm raïng rôõ uy ñöùc cuûa
mình ñaõ göûi bieáu haäu hyõ vua Hoaøng Chi khieán cho göûi söù coáng teâ giaùc vaø
boø soáng”. Nöôùc Hoaøng Chi naøy, cöù Tieàn Haùn thö 28 haï, tôø 32b 3 – 5, coøn
ghi tieáp: “Töø Hoaøng Chi ñi thuyeàn coù theå taùm thaùng ñeán Bì Toân, roài ñi
thuyeàn hai thaùng coù theå ñeán bieân giôùi Töôïng Laâm cuûa Nhaät Nam. Phía
nam Hoaøng Chi coù nöôùc Dó Trình Phaát. Dòch söù cuûa Haùn töø ñoù veà”.
Theá roõ raøng Hoaøng Chi laø moät nöôùc raát xa nöôùc Haùn, ñi thuyeàn ñeán
möôøi thaùng môùi ñeán. Ghi nhaän ñaàu tieân cuûa chính söû Trung Quoác veà söï
lieân heä giöõa chính quyeàn Trung Quoác vaø chính quyeàn Hoaøng Chi laø Hoaøng
Chi ôû phía taây nöôùc ta vaø phaûi ñi thoâng qua nöôùc ta môùi ñeán Trung Quoác
ñöôïc. Hoaøng Chi laø nöôùc naøo? Coù khaû naêng Hoaøng Chi ñaây laø moät trong
nhöõng nöôùc ôû AÁn Ñoä. Cho neân, noùi caùch khaùc, töø nhöõng naêm ñaàu Döông
lòch, quan heä chính thöùc giöõa AÁn Ñoä vaø Trung Quoác ñaõ coù veà ñöôøng bieån
vaø ñaõ ñöôïc chính söû Trung Quoác ghi laïi. Sau ñoù, töø theá kyû thöù hai trôû ñi thì
quan heä giöõa Aán Ñoä vaø Trung Quoác ñaõ ñöôïc ghi raát roõ, cho neân khaû naêng
tröôùc khi coù quan heä chímh thöùc treân bình dieän chính quyeàn thì phaûi coù
quan heä nhaân daân; töùc quan heä giöõa hai daân toäc phaûi ñi vôùi nhau roài hai
chímh quyeàn môùi ñi theo, hoaëc ñeå baûo trôï quyeàn lôïi cuûa daân toäc mình
hoaëc ñeå thieát laäp quan heä ngoaïi giao. Cho neân khaû naêng nhöõng thöông
thuyeàn buoân baùn cuûa ngöôøi AÁn Ñoä ñaõ ñeán Trung Quoác tröôùc thôøi Vöông
(1) Leâ Maïnh Thaùt, Khöông Taêng Hoäi toaøn taäp, taäp I, tr. 358-361.
219

33. Maõng töø laâu laø moät söï thaät.
Thöïc teá thì ngay trong Söû kyù ta ñaõ tìm thaáy nhöõng töø tieáng Phaïn
ñöôïc phieân aâm ra tieáng Trung Quoác, cuï theå laø töø löu ly, vaidurya. Töùc laø
nöôùc Trung Quoác ñaõ bieát nöôùc AÁn Ñoä töø laâu. Noùi caùch khaùc, töø nhöõng theá
kyû ñaàu döông lòch, quan heä giöõa AÁn Ñoä vaø Trung Quoác ñaõ thieát laäp vaø coù
quan heä buoân baùn giöõa thöông nhaân hai nöôùc (1). Tieàn Haùn thö 9, tôø 3a 3
– 6 (truyeän Taây nam di löôõng Vieät Trieàu Tieân ñaõ noùi vieäc thöông nhaân
nöôùc Thuïc ñem vaûi vaø gaäy truùc Thaân ñoäc veà Trung Quoác baùn vaøo naêm
Nguyeân thuù thöù nhaát (120 tdl). Vaø truyeän Vöông Maõng ghi vì “ muoán laøm
raïng rôõ uy ñöùc cuûa mình, (oâng) ñaõ haäu hó vua nuôùc Hoaøng Chi vaø khieán
daâng teâ giaùc vaø boø soáng”, coù nghóa hai chính quyeàn ñaõ coù moái quan heä
bang giao töø laâu. Maø tröôùc khi Vöông Maõng bieát ñeán nöôùc nay thì ngöôøi
nöôùc naøy ñaõ coù quan heä vôùi Trung Quoác roài, cho neân Vöông Maõng môùi
bieát ñeå khieán daâng vaät coáng vôùi muïc ñích laøm cho hai nöôùc quan heä chính
quyeàn vôùi nhau. Noùi caùch khaùc vaøo nhöõng theá kyû tröôùc vaø sau döông lòch,
ñaõ coù nhöõng quan heä giöõa Trung Quoác vaø caùc nöôùc khaùc veà ñöôøng bieån
thông qua Vieät Nam. Cho neân giaû thieát söï toàn taïi cuûa nhaø sö Phaät Quang
giöõa theá kyû thöù III hay thöù II tdl coù theå chöùng thöïc ñöôïc.
VEÀ NHAØ SÖ PHAÄT QUANG
Truyeän Nhaát Daï Traïch trong Lónh Nam trích quaùi keå laïi vieäc Chöû
Ñoàng Töû hoï ñöôïc ñaïo Phaät nhö sau:
“Thöông nhaân nöôùc ngoaøi tôùi lui buoân baùn kính thôø Tieân Dung (vaø)
Ñoàng Töû laøm chuùa. Coù moät khaùch buoân lôùn ñeán baûo Tieân Dung raèng: “Quí
nhaân haõy boû ra moät daät vaøng naêm nay cuøng thöông nhaân ra nöôùc ngoaøi
mua vaät quí, ñeán sang naêm ñöôïc laõi möôøi daät”. Tieân Dung vui möøng baûo
Ñoàng Töû: “Vôï choàng ta laø bôûi Trôøi maø neân. Nhöng caùi aên caùi maëc laø do
ngöôøi laøm laáy. Nay neân ñem moät daät vaøng cuøng thöông nhaân ra nöôùc
ngoaøi mua vaät quí ñeå sinh soáng”. Ñoàng Töû beøn cuøng thöông nhaân ñi buoân
baùn leânh ñeânh ra khaép nöôùc ngoaøi. Coù nuùi Quyønh Vieân treân nuùi coù am nhoû.
Thöông nhaân gheù thuyeàn vaøo laáy nöôùc. Ñoàng Töû leân am daïo chôi. Trong
am coù moät tieåu Taêng teân Phaät Quang truyeàn phaùp cho Ñoàng Töû. Ñoàng Töû
ôû laïi ñeå nghe phaùp, ñöa vaøng cho thöông nhaân ñi mua haøng. Ñeán luùc
thöông nhaân trôû veà laïi tôùi am ñoù chôû Ñoàng Töû trôû veà nhaø. Nhaø sö beøn taëng
cho Ñoàng Töû moät caây gaäy vaø moät caùi noùn, vöøa baûo: “Caùc vieäc linh thoâng
ñeàu ôû ñoù roài”. Ñoàng Töû trôû veà, ñem ñaïo Phaät noùi heát vôùi Tieân Dung. Tieân
Dung giaùc ngoä, beøn boû caû quaùn chôï ngheà buoân ñeå cuøng Ñoàng Töû du
phöông tìm thaày hoïc ñaïo”.
Vieäc Chöû Ñoàng Töû vaø Tieân Dung, nhöõng ngöôøi Vieät Nam ñaàu tieân
maø ta bieát teân tieáp thu ñaïo Phaät laø nhö theá. Coù hai ñaëc ñieåm maø ta caàn löu
1/ Saàm Troïng Mieãn, Nha phieán chieán tranh dó tieàn Haùn ngöõ trung ñích taù töø, Trung
Sôn Ñaïi hoïc hoïc baùo 4 (1959) 146 – 154.
220

34. yù. Thöù nhaát, vieäc tieáp thu naøy ñaõ xaûy ra taïi nuùi Quyønh Vieân. Nuùi Quyønh
Vieân töø thôøi Leâ Thaùnh Toân ta ñaõ bieát laø naèm taïi cuûa Nam Giôùi, hay cöûa
Soùt. Ngaøy nay, taïi bôø nam cuûa cöûa Soùt, coøn coù moät hoøn nuùi goïi laø Nam
Giôùi sôn (1). Phaûi chaêng ñaây laø ñòa ñieåm caàn tìm hieåu khaûo coå hoïc ñeå khai
quaät xem coù veát tích gì cuûa Chöû Ñoàng Töû vaø Phaät Quang chaêng? Tröôùc
maét, ít nhaát ta ñaõ xaùc ñònh ñöôïc laø Quyønh Vieân khoâng phaûi laø moät ngoïn nuùi
thaàn thoaïi, maø thaät söï laø moät hoøn nuùi coù teân tuoåi taïi cöûa Soùt. Do nhöõng
daáu veát cuûa Chieâm Thaønh coøn toàn taïi ñeán ngaøy nay, ta cuõng hieåu theâm töø
cöûa Soùt veà nam laø mieàn ñaát thuoäc vöông quoác Chieâm Thaønh. Nhö theá, ñaát
nöôùc Vieät Nam thôøi Huøng Vöông phaûi chaêng ñaõ laáy cöûa Soùt laøm moät ñòa
ñieåm cuûa mieàn cöïc nam cuûa toå quoác ta?
Caàn löu yù, töø vuøng cöûa Soùt trôû ra mieàn baéc, ta khoâng tìm thaáy coù
baát cöù di chæ naøo lieân heä vôùi neàn vaên hoùa cuûa Chieâm Thaønh. Ngöôïc laïi, töø
cöûa Soùt trôû veà nam, cuï theå laø caùc vuøng phía nam tænh Ngheä An, töùc töø
Vinh trôû veà nam vaø caùc tænh Haø Tænh, Quaûng Bình, Quaûng Trò vaø Thöøa
Thieân, cho ñeán ngaøy nay, vaãn coøn nhöõng veát tích cuûa neàn vaên hoùa Chieâm
Thaønh. Noùi theá, töùc laø muoán noùi Phaät giaùo truyeàn vaøo nöôùc ta caên cöù vaøo
Lónh Nam trích quaùi laø töø phía nam, qua trung gian nhaø sö Phaät Quang ôû
nuùi Quyønh Vieân, taïi Nam Giôùi hay cöûa Soùt, giaùp vôùi Chieâm Thaønh. Nhaø sö
naøy chaéc haún khoâng phaûi laø ngöôøi Vieät, vì raèng truyeän Chöû Ñoàng Töû noùi
“Ñoàng Töû linh ñinh ra khaép nöôùc ngoaøi (phuø du xuaát haûi ngoaïi)”. Vuøng nuùi
Quyønh Vieân naøy coù khaû naêng vaøo thôøi Chöû Ñoàng Töû chöa thuoäc baûn ñoà
nöôùc ta. Nhö nhaø sö Phaät Quang naøy coù theå laø moät ngöôøi Chieâm Thaønh,
hoaëc laø ngöôøi AÁn Ñoä, ñang tìm caùch truyeàn baù Phaät giaùo vaøo Vieät Nam.
Vaø Chöû Ñoàng Töû laø ngöôøi Vieät Nam ñaàu tieân ñaõ tieáp xuùc vôùi oâng, ñeå roài sau
ñoù, trôû thaønh ngöôøi Phaät töû Vieät Nam ñaàu tieân coù teân tuoåi. Truyeän Chöû
Ñoàng Töû naøy sau ñoù ñöôïc Thieân Nam Vaân Luïc (2) cuûa moät taùc giaû voâ danh
cheùp laïi.
Theá thì Chöû Ñoàng Töû ñaõ tieáp thu ñaïo Phaät nhö theá naøo? Ñaây laø ñaëc
ñieåm thöù hai maø ta caàn löu yù. Truyeän Chöû Ñoàng Töû chæ noùi khi Ñoàng Töû trôû
veà queâ “nhaø sö beøn taëng cho Ñoàng Töû moät caây gaäy vaø moät caùi noùn, vöøa
baûo: “Moïi vieäc linh thoâng ñeàu ñaõ ôû ñaây caû”. Noùi vaäy, Lónh Nam trích quaùi
baùo ta bieát laø truyeàn thoáng Phaät giaùo maø Chöû Ñoàng Töû tieáp thu laø moät
truyeàn thoáng Phaät giaùo quyeàn naêng, ñeà caäp ñeán nhöõng vaán ñeà linh dò vaø
thaàn thoâng (linh thoâng). Truyeàn thoáng Phaät giaùo naøy nhö ta seõ thaáy, xuaát
hieän trong Maâu Töû cuõng nhö trong Khöông Taêng Hoäi, vaø toàn taïi cho ñeán
moät thôøi truyeàn thoáng Phaät giaùo môùi ra ñôøi, ñoù laø truyeàn thoáng Phaät giaùo
Thieàn cuûa Phaùp Vaân. Caàn nhaán maïnh Phaät giaùo quyeàn naêng naøy cho ñeán
theá kyû thöù VI ñöôïc boå sung bôûi truyeàn thoáng Phaät giaùo Thieàn, nhöng
(1) Henri Le Breton, Le vieux An Tònh trong Bulletin des Amis du Vieux Hue, 22(1935)2.
(2) Nhaát Daï Traïch truyeän, Vieät Nam Haùn vaên Tieåu thuyeát tuøng san 2. Ñaøi Loan: Hoïc
sinh thö cuïc aán haønh, 1992. 202 – 204.
221

35. khoâng vì theá maø maát ñi aûnh höôûng cô baûn cuûa noù. Noù vaãn toàn taïi nhö moät
lôùp truyeàn thoáng Phaät giaùo ñaàu tieân cuûa Phaät giaùo Vieät Nam, moät lôùp cô
baûn ñeå töø ñoù xaây döïng neân nhöõng truyeàn thoáng Phaät giaùo môùi, boå sung
cho noù qua lòch söû phaùt trieån cuûa Phaät giaùo ôû Vieät Nam. Nhaän thöùc ñieàu
naøy, ta seõ deã daøng hieåu ñöôïc nhöõng hieän töôïng ñaëc thuø cuûa nhöõng truyeàn
thoáng khaùc nhau cuûa Phaät giaùo Vieät Nam trong lòch söû. Ta seõ ñi saâu veà
vaán ñeà naøy döôùi ñaây.
CHÖÛ ÑOÀNG TÖÛ
NGÖÔØI PHAÄT TÖÛ VIEÄT NAM ÑAÀU TIEÂN
Tröôùc maét, neáu Chöû Ñoàng Töû laø ngöôøi Phaät töû Vieät Nam ñaàu tieân,
thì vaán ñeà ngöôøi Phaät töû ñaàu tieân naøy ñaõ soáng vaøo luùc naøo? Truyeän Nhaát
Daï Traïch chæ vieát moät caâu heát söùc mô hoà, laø: “Vua Huøng truyeàn ñeán chaùu
ñôøi thöù 3” (Huøng Vöông truyeàn chí tam theá toân). Ta bieát lòch söû nöôùc ta, teân
hieäu Huøng Vöông ñöôïc duøng ñeå goïi cho nhieàu ñôøi vua thôøi coå ñaïi. Ñaïi Vieät
söû kyù toaøn thö ngoaïi kyû I, tôø 2b9 – 5b, ghi nhaän Huøng Vöông laø trieäu ñaïi
ñaàu tieân cuûa hoï Hoàng Baøng, vaø baûo: “Hoï Hoàng Baøng töø Kinh Döông Vöông
naêm Nhaâm Tuaát thuï phong cuøng vôùi Ñeá Nghi cuøng thôøi, truyeàn ñeán ñôøi
Huøng Vöông cuoái cuøng gaëp naêm 257 tdl cuûa Noaõn Vöông nhaø Chu, laø naêm
Quí Maõo thì chaám döùt, goàm 2622 naêm”. Nhöng trong phaàn phaøm leä, tôø 2a1
– 2, Ngoâ Só Lieân ñaõ nhaän xeùt: “hoaëc coù ngöôøi noùi (Huøng Vöông) coù 18 ñôøi,
sôï chöa phaûi laø theá”.
Ñi saâu vaøo vaán ñeà naøy, ta bieát hieän coù 3 baûn ngoïc phaû khaùc nhau
lieân heä ñeán trieàu ñaïi Huøng Vöông. Baûn thöù nhaát laø moät baûn cheùp cuûa thôøi
Leâ Hoàng Ñöùc baét ñaàu töø naêm 1470, roài ñöôïc cheùp laïi vaøo thôøi Leâ Kính Toân
(ôû ngoâi 1600 – 1618), nieân ñaïi Hoaèng Ñònh. Baûn thöù hai laø baûn cheùp tay
ñôøi Khaûi Ñònh ñöôïc baûo laø cheùp laïi töø moät baûn thuoäc nieân ñaïi Thieân Phuùc
(980 – 988) cuûa Leâ Ñaïi Haønh (ôû ngoâi 980 – 1005). Caû hai baûn naøy hieän
taøng tröõ taïi ñeàn Huøng ôû Vónh Phuù, Phuù Thoï. Baûn thöù ba hieän taøng tröï taïi
chuøa Taây Thieân treân nuùi Tam Ñaûo, khoâng coù ghi ngaøy thaùng. Vaán ñeà vaên
baûn hoïc cuûa caùc ngoïc phaû naøy ta chöa caàn ñeà caäp tôùi ôû ñaây. Chæ cöù vaøo
chuùng, ta bieát toái thieåu moãi trieàu ñaïi Huøng Vöông coù cuøng mang moät teân
hieäu. Chaúng haïn, ñôøi Huøng Vöông cuoái cuøng laø Huøng Dueä Vöông thì ta coù
Dueä Vöông thöù nhaát, thöù hai, thöù ba, v.v… Vì theá, möôøi taùm ñôøi Huøng
Vöông traûi daøi treân hai ngaøn naêm laø coù theå hieåu ñöôïc. Rieâng ñoái vôùi vaán ñeà
quan taâm cuûa chuùng ta ôû ñaây laø chaùu ñôøi thöù ba cuûa Huøng Vöông laø chaùu
cuûa Huøng Vöông ñôøi naøo?
Neáu Phaät giaùo xuaát hieän vaøo naêm 528 (hoaëc 529?) tdl ôû AÁn Ñoä vaø
baét ñaàu truyeàn baù qua caùc nöôùc xung quanh vaøo nhöõng naêm 247 – 232 tdl
vaøo thôøi cuûa vua A Duïc khi vua naøy lònh cho caùc phaûi ñoaøn Taêng löõ ñi
khaép nôi ñeå truyeàn baù ñaïo Phaät, trong ñoù ñaëc bieät laø phaùi ñoaøn cuûa Sona
ñi veà vuøng Ñaát vaøng (Suvanabhumi). Vuøng Ñaát naøy coù phaûi laø vuøng Ñoâng
Nam AÙ hay khoâng, coù phaûi laø vuøng Ñoâng Döông hay khoâng? Ñaây laø moät
222

36. vaán ñeà ñang coøn tranh caõi. Tuy nhieân cöù vaøo nhöõng söû lieäu coå sô cuûa
Trung Quoác, cuï theå laø Söû Kyù vaø Tieàn Haùn thö cuøng Haäu Haùn thö cuõng nhö
caùc di lieäu khaûo coå hoïc, nhö di lieäu khaûo coå hoïc OÙc Eo, thì vaøo nhöõng theá
kyû ñaàu dl, vuøng bieån phía nam nöôùc ta ñaõ roän ròp nhöõng thöông thuyeàn
khoâng nhöõng cuûa caùc quoác gia thuoäc neàn vaên minh AÁn Ñoä, maø caû nhöõng
quoác gia xa xoâi cuûa neàn vaên minh La – maõ. Cho neân, truyeàn baù Phaät giaùo
vaøo nhöõng vuøng ñaát naøy laø moät söï kieän chaéc chaén ñaõ xaûy ra.
Hôn nöõa, vuøng ñaát mieàn nam nöôùc ta töø phía nam cöûa Soùt trôû vaøo
ñaõ mang naëng nhöõng veát tích cuûa neàn vaên hoùa AÁn Ñoä. Chieác bia Voõ caûnh
tìm thaáy taïi laøng Voõ Caûnh ôû Nha Trang, thöôøng ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu
xaùc ñònh laø xuaát hieän vaøo theá kyû II sdl vieát baèng Phaïn vaên. Ñeå cho Phaïn
vaên trôû thaønh moät ngoân ngöõ ñöôïc khaéc treân ñaù vaøo theá kyû aáy, neàn vaên
minh AÁn Ñoä vaøo thôøi ñieåm aáy chuû ñaïo laø Phaät giaùo, phaûi truyeàn baù taïi
vuøng ñaát naøy qua moät thôi gian töông ñoái daøi, toái thieåu cuõng phaûi maát moät
vaøi ba traêm naêm. Noùi thaúng ra, vaên minh AÁn Ñoä phaûi toàn taïi ôû phía nam
nöôùc ta vaøo nhöõng theá kyû tröôùc vaø sau Döông lòch. Cho neân, vò Huøng
Vöông cuûa thôøi Chöû Ñoàng Töû ta cuõng coù theå xaùc ñònh vaøo nhöõng theá kyû
tdl, coù khaû naêng laø Huøng Nghò Vöông thöù nhaát hoaëc thöù hai, töùc khoaûng
theá kyû II –III tdl.
Ñoaùn ñònh naøy cuûa ta veà nieân ñaïi cuûa vieäc Chöû Ñoàng Töû tieáp thu
Phaät giaùo laø hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi quan ñieåm cuûa thieàn sö Chaân Nguyeân
(1647 – 1728) trong Thieân Nam Ngöõ Luïc (1). Sau khi keå chuyeän Löõ Gia bò
quaân cuûa Haùn Vuõ Ñeá ñaùnh baïi, Chaân Nguyeân vieát:
“Gia boû cöûa moác nhaø reâu
Hang thaàn traät loái, hoàn phieâu ñöôøng naøo
Nöôùc neân thaáy nhöõng ñoàng dao
Coõi bôø taát ñaát vaøo chaàu Haùn gia
Non Saøi tuyeät chaúng vaøo ra
Thaáy coøn moät daáu vöôøn laø Truùc Vieân
Ñìu hiu ngoaøi caûnh thieàn thieân
Thuôû tröa quyeân khoùc, thuôû ñeâm haïc saàu”
Vieát theá, Chaân Nguyeân muoán noùi raèng ngoâi chuøa Truùc Vieân ñaõ coù töø
thôøi Löõ Gia, töùc khoaûng naêm 110 tdl taïi nuùi Thaày (Saøi Sôn), ôû Sôn Taây.
Ñieàu naøy cuõng coù nghóa Phaät giaùo ñaõ toàn taïi ôû nöôùc ta vaøo theá kyû thöù II tdl.
Ñaây laø moät ñieåm khaù loâi cuoán. Bôûi vì noù cho thaáy ñaõ töø laâu löu haønh quan
ñieåm cho raèng Phaät giaùo ñaõ du nhaäp vaøo nöôùc ta töø raát sôùm. Ñeán thôøi An
(1) Leâ Maïnh Thaùt, Chaân Nguyeân thieàn sö toaøn taäp III, Thieân Nam Ngöõ Luïc Tu thö
Phaät hoïc Vaïn Haïnh, 1983.
223

37. Thieàn vieát Ñaïo Giaùo Nguyeân Löu (1) vaøo naêm 1845, ôû quyeån thöôïng, tôø
9a11 – b5 döôùi muïc Ñaïi Nam thieàn hoïc sô khôûi, oâng ñaõ keå laïi truyeän tích
Chöû Ñoàng Töû nhö ñaõ ghi laïi trong Lónh Nam trích quaùi:
“Thôøi Huøng Vöông, nuùi Quyønh Vó, coù Ñoàng Töû leân thaûo am. Trong
am coù nhaø sö teân Phaät Quang. Ñoù laø ngöôøi Thieân Truùc, tuoåi hôn 40, truyeàn
phaùp cho Ñoàng Töû moät caùi noùn vaø moät caây gaäy, noùi raèng: “Linh dò vaø thaàn
khoâng coù ñaây caû”. Ñoàng Töû ñem ñaïo Phaät truyeàn cho Tieân Dung. Vôï
choàng Tieân Dung beøn hoïc ñaïo. Ñeán buoåi chieàu ngaøy trôû veà, giöõa ñöôøng
caàn laøm nôi taù tuùc, beøn döïng gaäy che noùn, ñeán canh ba thì thaønh quaùch
laâu ñaøi, maøn gaám maøn the, kim ñoàng ngoïc nöõ, töôùng só thò veä ñaày caû saân
chaàu…”.
An Thieàn cuõng ñeà ra muïc Huøng Vöông Phaïn Taêng, töùc caùc nhaø sö
AÁn Ñoä thôøi Huøng Vöông, ôû tôø 9b6 – 9, vaø keå teân nhaø sö Khaâu Ñaø La ñeán
thaønh Luy Laâu cuûa Só Nhieáp vaøo thôøi cuoái cuûa Haùn Linh ñeá (168 – 189
sdl). Xaùc ñònh Khaâu Ñaø La vaøo thôøi Haùn Linh ñeá, dó nhieân khoâng theå
xeáp Khaâu Ñaø La vaøo loaïi caùc nhaø sö vaøo thôøi Huøng Vöông ñöôïc.
Ngoaøi ra, trong caùc loai thaàn tích cuûa caùc xaõ, ta bieát trong soá caùc
töôùng taù cuûa Hai Baø Tröng, sau khi bò Maõ Vieän ñaùnh baïi, moät soá ñaõ mai
danh aån tích trong caùc giaùo ñoaøn Phaät giaùo. Moät trong nhöõng vò naøy ñöôïc
bieát teân laø Baùt Naøn phu nhôn ñaõ xuaát gia. Nhö seõ thaáy, chính nhöõng vò naøy
cuøng ngöôøi keá nghieäp hoï ñaõ taäp hoïp nhöõng vaên baûn kinh ñieån Phaät giaùo
löu haønh luùc aáy, nhöõng boä kinh ñaàu tieân hieän coøn vaø ñöôïc bieát maø sau naøy
Khöông Taêng Hoäi ñaõ dòch thaønh Haùn vaên döôùi nhan ñeà Luïc ñoä taäp kinh vaø
Cöïu Taïp Thí Duï Kinh.
UAÁT KIM HÖÔNG, HOA CUÙNG PHAÄT
Nhö vaäy, qua lòch söû nöôùc ta ñaõ toàn taïi vaø löu haønh töông ñoái phoå
bieán trong giôùi söû hoïc Phaät giaùo Vieät Nam moät quan ñieåm cho raèng Phaät
giaùo ñaõ truyeàn vaøo nöôùc ta töø thôøi Huøng Vöông. Vaán ñeà baây giôø laø thöû xem
xeùt quan ñieåm naøy coù moät giaù trò hay khoâng. Ta phaûi xem xeùt, bôûi vì taát caû
caùc söû lieäu ñeà caäp ñeán vaán ñeà naøy ñeàu xuaát hieän khaù muoän maøng, caùch
xa söï vieäc ñöôïc ghi laïi tôùi caû haøng nghìn naêm, töø Thieàn Uyeån Taäp Anh,
Lónh Nam Trích Quaùi, Thieân Nam Vaân Luïc cho ñeán Thieân Nam Ngöõ Luïc vaø
Ñaïo Giaùo Nguyeân Löu, nhöõng vaên baûn naøy ñeàu ra ñôøi vaøo theá kyû thöù XIV
trôû veà sau. Vaäy, ta coù theå tìm ra nhöõng chöùng cöù naøo xuaát hieän trong
nhöõng vaên baûn sôùm hôn, gaàn guûi hôn, vôùi nhöõng söï kieän ñaõ xaûy ra hay
khoâng? Traû lôøi caâu hoûi naøy, ta hieän coù toái thieåu hai cöù lieäu.
Thöù nhaát, laø moät caâu trích daãn cuûa Lyù Thôøi Traân (1518-1593) trong
Baûn Thaûo Cöông Muïc 14, tôø 69b4-5 döôùc muïc Uaát kim xuaát Quyeát Taân
(1) Leâ Maïnh Thaùt, An Thieàn thieàn sö toaøn taäp: Ñaïo giaùo nguyeân löu, 3 quyeån. Caûo
baûn.
224

38. quoác, nhaân chuûng chi, tieân dó cuùng Phaát, soå nhaät nuïy, nhieân haäu thuû chi,
saéc chính hoaøng, döï phuø dung hoa lyù noän lieân giaû töông töï, khaû dó höông
töûu”. (Nam Chaâu dò vaät chí cuûa Döông Phuøng noùi: Uaát kim ñeán töø nöôùc
Quyeát Taân, ngöôøi ta troàng tröôùc ñeå cuùng Phaät, vaøi ngaøy thì heùo, sau ñoù giöõ
laïi, maøu noù vaøng roäm, cuøng vôùi nhuïy hoa phuø dung vaø sen non töông töï,
coù theå duøng ñeå öôùp röôïu).
Döông Phuø, cöù Quaûng chaâu tieân hieàn chí, cuûa Hoaøng Taù (1490-
1560) vaø Baùch vieät tieân hieàn chí do AÂu Ñaïi Nhieäm vieát naêm 1554, ghi raèng:
“(Döông Phuø) teân töï Hieåu Nguyeân, ngöôøi Nam Haûi. Trieàu vua Chöông ñeá
tìm ngöôøi taøi gioûi, oâng ñoái ñaùp truùng caùch, neân phong laøm Nghò vaên. Hoøa
Ñeá töùc vò, duøng nhaân ñaùnh Hung Noâ. Phuø taâu raèng: “Gaày döïng cô nghieäp
thì duøng voõ, giöõ laáy cô nghieäp thì duøng vaên, neân khi nhaø Chaâu thaéng nhaø
AÂn thì coù vieäc ca ngôïi söï chaám döùt chieán tranh (…), vaäy xin beä haï haõy noi
theo neáp ñeïp cuûa toå toâng, ñöøng khinh duøng vieäc voõ”. Naêm Vónh nguyeân
thöù 12 (100 sdl) coù haïn, vua goïi Phuø ñeán trieàu ñình baøn vieäc ñöôïc
maát cuûa chính lònh. (…). Luùc baáy giôø, Nam Haûi thuoäc Giao chæ boä. Thöù
söû Haø Taéc ñi tuaàn boä cuûa mình. Muøa ñoâng Taéc trôû veà, taâu raèng: Chính
quyeàn trung öông choïn thöù söû khoâng ñuùng pheùp, neân hoï sau ñoù ñaõ tranh
daønh nhau toân thôø vieäc ngöôøi khaùc, daâng taëng ñoà traân quí. Phuø beøn löïa
nhöõng ñaëc tính cuûa söï vaät, chæ cho hieåu tính khaùc laï cuûa chuùng; nhaèm noùi
roõ ra, oâng vieát saùch Nam Dueä dò vaät chí (…). Sau ñoù oâng laøm thaùi thuù quaän
Laâm Haûi, laïi laøm saùch Laâm Haûi thuûy thoå kyù. Ngöôøi ñôøi phuïc oâng cao thöùc
vaø khoâng khinh thöôøng söï daïy doã.”
Baûn tieåu söû vöøa ñöôïc dòch laø laáy töø Baùch vieät tieân hieàn chí, quyeån 2,
tôø 5b9-6b10. Nhöng taát caû caùc cuoán söû veà nhaø Haäu Haùn nhö Haäu Haùn kyù
cuûa Vieân Hoaèng (328-376) vaø Haäu Haùn thö cuûa Phaïm Vieäp (398-445) ñeàu
khoâng thaáy nhaéc tôùi teân Döông Phuø. Chæ ñeán Leä Ñaïo Nguyeân vieát Thuûy
kinh chuù tröôùc naêm 529, quyeån 36 tôø 30a6 vaø quyeån 37 tôø 6a8 môùi daãn
moät Döông thò Nam dueä dò vaät chí. Roài ñeán Tuyø thö kinh tòch chí 33 tôø
133a4-5 môùi ghi teân “Döông Phuø soaïn Giao Chaâu dò vaät chí moät quyeån” vaø
“Haùn nghò lang Döông Phuø soaïn Dò vaät chí moät quyeån”. Sau ñoù, Ngheä vaên
loaïi tuï do Aâu Döông Tuaàn soaïn naêm 624, quyeån 84 vaø quyeån 95 vaø Sô
hoïc kyù do Töø Kieân chuû bieân naêm 659, quyeån 9, cuõng nhö Thaùi bình ngöï
laõm quyeån 395, quyeån 890, v.v… do Lyù Phöôûng (926-996) bieân soaïn, môùi
baét ñaàu trích daãn Nam Chaâu dò vaät chí hay Nam Dueä dò vaät chí vaø Giao
chaâu dò vaät chí. Nhö vaäy Nam Chaâu, Nam Dueä hoaëc Giao Chaâu ñeàu chæ
chung cho moät vuøng ñaát thuoäc mieàn baéc nöôùc ta hieän nay. Vì theá, neáu
Nam Chaâu dò vaät chí cuûa Döông Phuø baûo raèng “ngöôøi ta” troàng Uaát kim
höông ñeå cuùng Phaät, thì “ngöôøi ta” ñaây chính laø ngöôøi nöôùc ta. Ñaây laø
chöùng côù ñaàu tieân, xuaát hieän töông ñoái sôùm nhaát, töùc khoaûng naêm 100
sdl, xaùc nhaän coù moät boä phaän ngöôøi Vieät ñaõ theo Phaät giaùo, ñaõ bieát troàng
hoa Uaát kim höông ñeå cuùng Phaät.
Qua phaàn trích daãn treân, baïn ñoïc cuõng nhaän thaáy raèng nhaän ñònh
225

39. cuûa oâng Leâ Maïnh Thaùt khaùc vôùi nhaän ñònh cuûa ngöôøi vieát trong saùch
naøy cho raèng “ngaøi Chöû Ñoàng Töû ngöôøi saùng laäp Ñaïo giaùo cuûa neàn vaên
minh Laïc Vieät”. Coøn oâng Leâ Maïnh Thaùt cho raèng Chöû Ñoàng Töû laø
ngöôøi Phaät töû ñaàu tieân ôû Vieät Nam. Ñaây laø ñieàu maø baûn vaên cuûa Lónh
Nam trích quaùi ñaõ ghi nhaän. Vaán ñeà coøn laïi – theo nhaän ñònh cuûa oâng
Leâ Maïnh Thaùt – chæ laø söï chöùng minh tính thöïc teá cuûa baûn vaên ñoù. Veà
vieäc naøy, thì nhöõng luaän cöù cuûa oâng Leâ Maïnh Thaùt ñeàu laø nhöõng chöùng
cöù giaùn tieáp, khoâng coù söï lieân heä chaët cheõ vôùi vaán ñeà ñaët ra. Ñieàu naøy
ñöôïc theå hieän qua nhöõng hieän töôïng qua phaàn trích daãn treân cuûa chính
oâng, nhö sau:
@ Veà nuùi Quyønh Vieân:
OÂng cho raèng nuùi Quyønh Vieân ôû vuøng bieån tröôùc cöûa Soùt cuûa
Vieät Nam giaùp giôùi Thanh Hoaù – Ngheä An. Nhöng chính trong baûn
vaên cuûa truyeän ñaõ noùi roõ Chöû Ñoàng Töû leânh ñeânh haûi ngoaïi thì khoâng
theå ñi ñeán cöûa Soùt ñaõ gaëp ngay nuùi Quyønh Vieân. Do ñoù, chæ coù theå nuùi
Quyønh Vieân laø moät ñòa danh thaàn thoaïi; hoaëc laø phaûi ôû raát xa bôø bieån
Vieät Nam, chöù khoâng theå ôû ngay cöûa Soùt ñöôïc. Hôn nöõa, Quyønh Vieân
nghóa ñen laø vöôøn Quyønh, moät ñòa danh deã lieân heä tôùi Quyønh Dao laø
nôi ôû cuûa baø Taây Vöông Maãu, hôn laø moät ñòa danh coù thaät. Vaû laïi, caâu
“Danh sôn do tích coå Quyønh vieân” chöa tröïc tieáp khaúng ñònh hoøn nuùi naøy coù
teân laø Quyønh vieân tröôùc khi ngaøi Chöû Ñoàng Töû ñeán tu taäp. Cho duø, treân
thöïc teá töø thôøi Leâ Thaùnh Toân – sau thôøi ñieåm ngaøi Chöû Ñoàng Töû thaønh
ñaïo ngoùt 2000 naêm – hoaëc tröôùc ñoù ñaõ coù nuùi Quyønh Vieân vaø coù moät
am nhoû treân ñoù, thì ñieàu ñoù cuõng khoù coù theå lieân heä vôùi moät hieän töôïng
ñaõ xaûy ra tröôùc ñoù gaàn hai ngaøn naêm. Bôûi vì, neáu giaû thieát Chöû Ñoàng
Töû ñaõ töøng tu ôû ñaây thaät vaø phoå bieán Phaät giaùo vaøo thôøi cuûa ngaøi nhö
moät hieän töôïng xaõ hoäi lôùn, ñeán möùc ñoä vua Huøng phaûi quan taâm ñeán.
Nhö vaäy, seõ daãn tôùi söï lieân heä tieáp tuïc vôùi nhöõng vaán ñeà sau ñaây:
* Ngoâi chuøa (hoaëc am) treân nuùi Quyønh Vieân coù thaät ñoù seõ laø di
tích ñaàu tieân cuûa lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam. Nhöng, khoâng theå ngoâi
chuøa ñaàu tieân tu haønh cuûa vò ñöùng ñaàu Phaät giaùo Vieät Nam laø Chöû
Ñoàng Töû – ñoàng thôøi laø moät danh nhaân cuûa daân Laïc Vieät: Ngaøi laø moät
trong boán vò thaàn baát töû trong tín ngöôõng daân gian – maõi maõi chæ laø
moät caùi am nhoû traûi haøng ngaøn naêm sau ñoù, maø khoâng ñöôïc chuù yù ñeán.
Trong khi Phaät giaùo laø moät toân giaùo lôùn ñöôïc haàu heát ngöôøi Vieät toân
troïng, duø theo hay khoâng theo toân giaùo naøy. Hôn nöõa, caâu treân cuõng coù
226

40. theå hieåu raèng: baét ñaàu töï söï tích nuùi Quyønh Vieân maø ñôøi sau laáy teân ñoù
ñaët cho hoøn nuùi naøy. Hay noùi moät caùch khaùc: ñòa danh nuùi Quyønh Vieân
coù sau söï tích naøy. Do ñoù, chæ coù theå nhaän xeùt moät caùch hôïp lyù raèng:
ngöôøi ñôøi sau ñaõ söû duïng moät hieän töôïng thöïc teá ñeå minh chöùng cho
moät truyeàn thuyeát. Cuõng nhö ñaàm Nhaát Daï ôû Haûi Döông, ñöôïc coi laø
di tích cuûa ngaøi Chöû Ñoàng Töû. Nhöng chöa chaéc haún ñaõ laø nôi ngaøi
Chöû Ñoàng Töû qui tieân ôû ñaáy. Töùc laø, khoâng phaûi ngaøi Chöû Ñoàng Töû ñaõ
hoaù pheùp ñeå bieán moät vuøng ñaát thaønh moät caùi hoà ôû Haûi Döông baây giôø
laø moät thöïc teá. Chæ coù theå coi ñaây laø moät hieän töôïng thöïc teá ñöôïc söû
duïng ñeå baûo chöùng cho söï toàn taïi cuûa moät truyeàn thuyeát.
@ Veà hieän töôïng hoa Uaát kim cöông
Chính theo baûn vaên maø oâng Leâ Maïnh Thaùc daãn chöùng thì vieäc söû
duïng hoa Uaát kim cöông cuùng Phaät ñöôïc Döông Phuø ghi nhaän vaøo thôøi
ñieåm khoaûng ñaàu theá kyû thöù II sau CN (120 s CN). Töùc laø sau thôøi
ñieåm Vaên Lang maát nöôùc hôn 300 theo quan nieäm môùi; vaø gaàn 400
theo söû cuõ. Chöa noùi ñeán vaán ñeà theo ñuùng truyeàn thuyeát thì söï xuaát
hieän cuûa ngaøi Chöû Ñoàng Töû vaøo ñaàu thôøi Huøng Vöông thöù 18 – töùc laø
khoaûng 400 tr.CN theo Huøng trieàu Ngoïc phaû – thì khoaûng caùch naøy laø
hôn nöûa thieân nieân kyû. Ñaây cuõng chæ laø moät chöùng cöù giaùn tieáp khoâng
coù söï lieân heä gaàn guõi.
@ Veà thôøi ñieåm Phaät giaùo truyeàn vaøo Vieät Nam
Chính trong ñoaïn trích daãn treân ñaõ noùi roõ raèng:
“…vaøo nhöõng naêm 247 – 232 tdl vaøo thôøi cuûa vua A Duïc, khi vua
naøy leänh cho caùc phaùi ñoaøn Taêng löõ ñi khaép nôi ñeå truyeàn baù ñaïo Phaät,
trong ñoù ñaëc bieät laø phaùi ñoaøn cuûa Sona ñi veà vuøng Ñaát vaøng (Suvanabhumi).
Vuøng ñaát vaøng naøy coù phaûi laø vuøng Ñoâng Nam AÙ khoâng, coù phaûi vuøng
Ñoâng Döông khoâng? Ñaây laø moät vaán ñeà coøn ñang tranh caõi…”
Ngöôøi vieát ñaët moät giaû thieát thuaän lôïi nhaát cho nhaän ñònh cuûa
oâng Leâ Maïnh Thaùt laø vuøng ñaát vaøng chính laø Vieät Nam. Vaø giaû thieát
thuaän lôïi nhaát cho nieân ñaïi chaám döùt thôøi ñaïi Huøng Vöông – theo quan
ñieåm môùi – laø 208 tr.CN thì noù chæ caùch thôøi ñieåm xa nhaát cuûa vieäc
truyeàn baù ñaïo Phaät cuûa taêng ñoaøn Sonna laø 39 naêm, gaàn nhaát laø 24
naêm. Vôùi nhöõng ñieàu kieän treân vaø cho raèng ngaøi Chöû Ñoàng Töû ñaõ tieáp
xuùc ngay ñöôïc vôùi giaùo lyù cuûa Phaät vaøo thôøi ñieåm naøy ( thuaän lôïi nhaát
laø 39 naêm tröôùc khi keát thuùc thôøi ñaïi Huøng Vöông) thì:
227

41. Theo nhö truyeàn thuyeát thì ngaøi Chöû Ñoàng Töû ñaõ taïo ñöôïc moät
khoái löôïng tín ñoà ñoâng ñaûo vaø ñöùng ñaàu giaùo hoäi naøy trôû thaønh moät
hieän töôïng xaõ hoäi, khieán vua Huøng phaûi quan taâm tôùi. Nhöng chính tö
lieäu cuûa oâng Leâ Maïnh Thaùc laïi chöùng toû: “baáy giôø Toân Quyeàn xöng ñeá
Giang Taû (naêm 222 sdl) maø Phaät giaùo chöa löu haønh”. Ñieàu naøy moät söï phuû
ñònh giaùn tieáp cho nhaän ñònh cuûa oâng Leâ Maïnh Thaùc. Bôûi vì:
Neáu Phaät giaùo ñöôïc truyeàn vaøo Vieät Nam qua ngaøi Chöû Ñoàng
Töû vaøo thôøi ñieåm cuoái cuøng cuûa thôøi Huøng Vöông (208 tr.CN theo
quan ñieåm lòch söû môùi, töùc laø ñieàu kieän thuaän lôïi nhaát cho nhaän ñònh
treân), keùo daøi ñeán 400 naêm sau ñoù ñeán thôøi Toân Quyeàn nhaø Ngoâ (töùc
Giang Ñoâng); khoâng leõ Phaät giaùo khoâng theå phaùt trieån trong voøng 400
naêm ñoù, trong phaïm vi moät quoác gia vaø sau naøy laø chính Giang Ñoâng?
Hay noùi moät caùch khaùc: khoâng leõ trong voøng 400 naêm khoâng coù söï
giao löu vaên hoaù trong moät quoác gia; ñeå roài ñeán ñôøi Ñöôøng, Phaät giaùo
laïi töø Trung Quoác qua chính vuøng Giang Ñoâng trôû laïi vaøo Giao Chaâu?
Do ñoù, söï khoâng phoå bieán cuûa Phaät giaùo ôû Giang Ñoâng vaøo thôøi ñieåm
200 naêm sau CN, ñaõ chöùng minh söï maâu thuaãn trong nhaän ñònh cuûa
oâng Leâ Maïnh Thaùc.
Chöa noùi ñeán vieäc theo quan ñieåm lòch söû cuõ thì thôøi Huøng Vöông
keát thuùc vaøo naêm 257 tr.CN; töùc laø tröôùc khi phaùi ñoaøn cuûa Sona xuaát
haønh truyeàn baù ñaïo Phaät 8 naêm vaø vaán ñeà Ñaát Vaøng coù phaûi laø Vieät
Nam khoâng. Bôûi vaäy, coù theå khaúng ñònh raèng: Phaät giaùo chöa theå truyeàn
vaøo Vieät Nam vaøo thôøi ñieåm ngaøi Chöû Ñoàng Töû haønh ñaïo. Coøn moät
vaán ñeà ñaëc bieät quan troïng nöõa laø: Thôøi ñieåm haønh ñaïo cuûa ngaøi Chöû
Ñoàng töû vaøo ñaàu thôøi Huøng Vöông thöù 18. Neáu theo quan nieäm môùi thì
ñoù laø moät ñôøi vua vaø ngaøi Chöû Ñoàng Töû chæ haønh ñaïo vaøo khoaûng 230
naêm tr.CN. Nhöng vôùi quan nieäm cho raèng thôøi Huøng Vöông toàn taïi
2622 naêm vaø caên cöù vaøo Huøng trieàu Ngoïc phaû ( trong saùch ñaõ daãn, oâng
Leâ Manh Thaùc cuõng noùi ñeán ñieàu naøy vaø khoâng phaûn baùc) thì ñaàu thôøi
Huøng Vöông thöù 18 seõ vaøo thôøi ñieåm töø naêm 408 tr.CN. Luùc naøy Phaät
giaùo chöa theå truyeàn vaøo Vieät Nam. Vaán ñeà naøy seõ ñöôïc trình baày
ngay sau ñaây.
@ Thôøi ñieåm haønh ñaïo cuûa ngaøi Chöû Ñoàng Töû
Vôùi caùch noùi vaø caùi nhìn quen thuoäc veà 18 “ñôøi” Huøng Vöông.
Ñaõ daãn ñeán caùi nhìn cho laø thôøi Huøng Vöông chæ coù 18 vò vua. Vaø ñôøi
228