Ардчилсан засаглалын үзэл баримтлал, нэр томьёоны англи-монгол тайлбар толь бичиг, Ц Даваадулам, УБ, 2010

1. ЗАСАГЛАЛЫН ҮЗЭЛ
БАРИМТЛАЛ, НЭР ТОМЬЁОНЫ
ТАЙЛБАР ТОЛЬ БИЧИГ
GLOSSARY
OF CONCEPTS AND TERMS
IN GOVERNANCE
Ц. Даваадулам
2010 îí

2. DDC
351’014
Ä-121
ЗАСАГЛАЛЫН ҮЗЭЛ БАРИМТЛАЛ, НЭР ТОМЬЁОНЫ
ТАЙЛБАР ТОЛЬ БИЧИГ
GLOSSARY OF CONCEPTS AND TERMS
IN GOVERNANCE
ISBN-978-99929-1-848-9

3. ÍÎÌÎÍÄ ªÐÃªÕ ÌßËÀÀËÃÀ
Ìîíãîë÷óóä íîì ýðäìèéã ýðõýìèéí äýýä ø¿òýýí áîëãîí äýýäýëæ èðñýí ýðòíèé
ñàéõàí óëàìæëàëòàé áèëýý. Á¿òýýë÷, áÿñàëãàã÷ ñýòãýëãýý, îþóí óõààíûõàà
ýð÷ õ¿÷èéã õóðààí øèíãýýæ ñóäàð øàøòèð á¿òýýñýí óõààíò ìýðãýäýý óðìààð
òýòãýæ, á¿òýýë òóóðâèëûã íü ò¿ìýí îëîíäîî ò¿ãýýí õ¿ðãýõèéã õîòëîîðîî
õè÷ýýäýã ìîíãîë÷óóäûí áàñ íýãýí ýðõýì ¸ñîí áèé. Ýðõýìýýñ ýðõýì ýíýõ¿¿
¸ñûã áèëýãäýí ͯÁÕÕ-èéí Ìîíãîë äàõü Ñóóðèí òºëººëºã÷èéí ãàçðûí
àæèëòàí, õàòàãòàé Ö.Äàâààäóëàìûí á¿òýýñýí “Çàñàãëàëûí ¿çýë áàðèìòëàë,
íýð òîìü¸îíû òàéëáàð òîëü áè÷èã” õýìýýõ ÷óõàã íýãýí íîìûã ýðõýì àâõàé íàðò
ºðãºí òîëèëóóëàõ çàâøààíûã àøèãëàí ò¿¿íèé çîõèîã÷èä ýõ óðìûí ìÿëààëãà
ºðãºæ áàéíà.
Õàòàãòàé Ö.Äàâààäóëàìûí ýìõýòãýñýí ýíýõ¿¿ á¿òýýëä òºðèéí óäèðäëàãà,
çàñàãëàëûí ñóäàëãààíû ñ¿¿ëèéí ¿åèéí îëîëòîä òóëãóóðëàí îíîëûí ¿çýë
áàðèìòëàëóóäûã èëýðõèéëäýã ¿íäñýí îéëãîëò, íýð òîìü¸îíóóäûã ìýäýýëëèéí
ºðãºí ýõ ñóðâàëæààñ ò¿¿âýðëýí ñîíãîæ, øèíæëýõ óõààíû òàéëáàð õèéñíèé
çýðýãöýý ¿ã, óòãûí îíîîëòûã ýõ õýëíýý áóóëãàõ, àíãëè õýëíýý òàéëáàðëàõ íàðèéí
÷èìõë¿¿ð ñóäàëãààíû àæëûã ÷àäâàðëàã õèéñýí íü ¿íýõýýð îëçóóðõóóøòàé þì.
Ýíý íü óã á¿òýýëèéí îíîë, òàíèí ìýäýõ¿éí à÷ õîëáîãäëûã èëýðõèéëæ áàéãàà
áîë òàéëáàð ñýëòèéã ýíãèéí îéëãîìæòîé íàéðóóëàí òóóðâèñàí íü ò¿¿íèé
õýðýãëýýíèé ¿íý öýíèéã äýýøë¿¿ëæ áàéíà.
Îëîí îðíû ìýðãýäèéí õàìòûí îþóíààð ø¿¿ãäýí á¿òñýí îíîë-òàéëáàð, ¿çýë
áàðèìòëàë, äýëõèéí íèéòèéí õºãæëèéí õàíäëàãà, íèéãýì-ýäèéí çàñàã,
òºðèéí çàõèðãààíû óäèðäëàãà, çàñàãëàëûí ¿çýë áàðèìòëàëóóäòàé õîëáîî
á¿õèé îíîë, ïðàêòèêèéí îëîí àñóóäàë, øèíý ñàíàà, øèëäýã òóðøëàãóóäûã
îéëãîõ ãîë ò¿ëõ¿¿ð áîëîõ îéëãîëò, òàéëáàðóóä ýíý á¿òýýëä îðñîí áàéíà. Ýíý
á¿òýýë íü íýã òàëààñ, çàñàãëàëûí îíîë, ¿çýë áàðèìòëàëûí òàëààðõè íàðèéí
÷èìõë¿¿ð ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë, íºãºº òàëààñ îéëãîëò, íýð òîìü¸îíû
õÿëáàðøóóëñàí òàéëáàð, àíãëè, ìîíãîë õýëíèé ¿ã õýëëýãèéí óòãà îíîîñîí
òàéëáàð òîëü áè÷ãèéí õîñîëìîë øèíæèéã àãóóëñàí ºâºðìºö õýëáýðèéí
ñîíèðõîëòîé á¿òýýë áîëñíûã îíöëîí òýìäýãëýæ áàéíà.
Ýä¿ãýý áóñàä îðíû ñàéí òóðøëàãààñ óõààëàã ñóðàëöàõ, ººðèéíõýý ºâºðìºö
òóðøëàãà, ñîðèëò áýðõøýýë, ¿íýëãýý ä¿ãíýëòèéã áóñäàä õ¿ðãýæ, õàìòààðàà
ñýòãýæ õºãæèõ íü äàÿàðøñàí åðòºíöèéí æàì ¸ñ áîëæýý. Íýã îðíû õ¿ñýë çîðèãîîñ
õàìààðàõ ç¿éë áàãà áîëñîí ýíýõ¿¿ íýãäìýë äýëõèé åðòºíöºä ìîíãîë÷óóä áèä
àìüäàð÷, õºãæèæ áàéãàà áîëîõîîð “Çàñàãëàëûí ¿çýë áàðèìòëàë, íýð òîìü¸îíû
òàéëáàð òîëü áè÷èã” á¿òýýë ýðäýìòýí ìýðãýä, áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä,
òºðèéí çàõèðãààíû àæèëòíóóä, áàãø, îþóòíóóä ìîíãîëûí íèéò óíøèã÷äàä
øèíý ìýäëýã àâ÷, îþóíû ÷àäàâõèà áàÿæóóëàõàä áàãàã¿é íýìýð áîëíî õýìýýí
íàéäàæ áàéíà.
3

4. Ýíýõ¿¿ òýðã¿¿í òóðøëàãà, ¿íäñýí ñýäâ¿¿ä áîëîîä çàñàãëàëûí ¿çýë áàðèìòëàë,
íýð òîìü¸îíû òàéëáàð òîëèéã àíãëè, ìîíãîë õýëýýð á¿òýýõ àìàðã¿é àæëûã
çîðèãëîí á¿òýýñýí õàòàãòàé Ö.Äàâààäóëàìä ã¿í òàëàðõàë èëýðõèéëæ,
öààøäûíõ íü ýðäýì ñóäëàë, á¿òýýë òóóðâèëûí àæèëä ºíäºð àìæèëò õ¿ñ÷ áàéíà.
Ýíý ÷óõàë á¿òýýëèéã õÿíàí òîõèîëäóóëàõ, õýëýëö¿¿ëýõ, õýâë¿¿ëýõ, àæëûã
çîõèîí áàéãóóëñàí “ÌÕÇ 9 Õ¿íèé ýðõ, àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõýä
äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ” òºñëèéí ¯íäýñíèé çºâëºõ Õ.Õóëàí, òºñëèéí ¿íäýñíèé
ìåíåæåð Ö.Öýöýíáèëýã, òºñëèéí захиргаа, санхүүгийн àæèëòàí Î.Õàòàíáîëä
íàðòàà òàëàðõàë èëýðõèéëæ, ñàéí ñàéõíû åðººë äýâø¿¿ëüå.
Ýíýõ¿¿ íîìûã á¿òýýõýä óëñ òºð, íèéãýì-ýäèéí çàñàã, òºðèéí óäèðäëàãà,
çàñàãëàëûí ºðãºí ìýäëýãòýé, áàÿëàã òóðøëàãàòàé õ¿ì¿¿ñ çºâëºí òóñàëæ,
íîìûí ýõèéã öàã çàâ ãàðãàí õýëýëöýæ ¿íýòýé ñàíàë ºã÷, àëäàà ìàäàãèéã íü
àðèóòãàí ø¿¿æ õàìòûí õ¿÷èí ÷àðìàéëò ãàðãàñàí áèëýý. Ýäãýýð õ¿ì¿¿ñò áîëîí
ýíý á¿òýýëèéã õýâëýí íèéòëýõ áîëîëöîî îëãîñîí ͯÁ-ûí Õºãæëèéí õºòºëáºð,
Ìîíãîë óëñûí ØÓÀ-èéí Ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè, ýðõ ç¿éí õ¿ðýýëýíä õýðýãæèæ
áóé “ÌÕÇ-9 õ¿íèé ýðõ, àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ”
òºñëèéí áàãèéí õàìò îëîíä ã¿í òàëàðõàë èëýðõèéëüå.
Îíîë-ïðàêòèêèéí îëîí òàëûí à÷ õîëáîãäîëòîé ýíýõ¿¿ ÷óõàë á¿òýýëèéí
¿çýë ñàíàà, ä¿ãíýëò, çºâëºìæ, îëîí óëñûí øèëäýã òóðøëàãà, ñóðãàìæèéã ýõ
îðíûõîî õºðñ ñóóðèíä á¿òýýë÷ýýð àìèëóóëàí õýðýãëýæ Ìîíãîëûí òºð ¸ñ,
óëàìæëàëò ñî¸ë, íèéãýì àõóéí áîëîí àðä ò¿ìíèéõýý ºâºðìºö ñî¸ë çàíøèë,
áîëîâñðîë ìýäëýãèéã àðâèæóóëàí õºãæ¿¿ëýõ åðººëèéã ýðõýì óíøèã÷èääàà
ºðãºí äýâø¿¿ëüå.
Íîìûí öàãààí áóÿí àðâèæèí äýëãýðýõ áîëòóãàé!
Ìîíãîë óëñûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí
Ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè, ýðõ ç¿éí õ¿ðýýëýíãèéí äýä çàõèðàë,
“ÌÕÇ 9 õ¿íèé ýðõ, àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõýä äýìæëýã
¿ç¿¿ëýõ øàò-II”
Òºñëèéí ¯íäýñíèé çàõèðàë, Àêàäåìè÷, Äîêòîð (Sc.D), Ïðîôåññîð
Ã.×óëóóíáààòàð
4

5. ÓÄÈÐÒÃÀË
Òºðèéí óäèðäëàãûí øèíæëýõ óõààíû ¿çýë áàðèìòëàë ãóðâàí ¿íäñýí ¿å øàòûã
òóóëàí ººð÷ëºãäºæ èðýâ. Íýã äýõ ¿å øàò áóþó òºðèéí çàõèðãààíû îð÷èí
¿åèéí îíîë, ïðàêòèê 19-ð çóóíû ñ¿¿ëýýñ òºëºâøèí òîãòîæ, ò¿¿íèéã áàðóóíû
èõýíõ îðîí 1980-ààä îíû ýõ õ¿ðòýë îíöûí ººð÷ëºëòã¿éãýýð ìºðäºæ èðæýý.
Òºðèéí çàõèðãààíû óëàìæëàëò çàãâàðûã: óëñ òºðèéí óäèðäëàãûí àëáàí
¸ñíû õÿíàëò äîîð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã, áþðîêðàò òîãòîëöîîíû õàòóó øàò
äàìæëàãàä òóëãóóðëàñàí, áàéíãûí, òºâèéã ñàõèã÷, ìýðãýæëèéí àæèëòíóóäààñ
á¿ðäñýí, íèéòèéí àøèã ñîíèðõîë, çàñãèéí ýðõýíä áàéãàà óëñ òºðèéí àëü ÷
íàìä òýãø ¿éë÷èëäýã, áîäëîãî áîëîâñðóóëàõààñàà èë¿¿ õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðýã
á¿õèé çàõèðãàà õýìýýí òîäîðõîéëæýý. Òºðèéí çàõèðãààíû óëàìæëàëò çàãâàð
óëñûí ñàëáàðûí óäèðäëàãûí õàìãèéí óðò óäààí îðøèí òîãòíîñîí, õàìãèéí
àìæèëòòàé õýðýãæñýí çàãâàð õýäèé ÷ ýä¿ãýý õàëààãàà ºã÷ áàéãàà áèëýý. Ýíý
çàãâàð á¿ðìºñºí óñòàæ ¿ã¿é áîëîîã¿é áºãººä ò¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã îäîî
õýð õýðýãëýãäýæ áàéãàà ÷ îíîë, ïðàêòèê íü åðºíõèé人 õóó÷èð÷, íèéãìèéí
àñàð õóðäàöòàé ººð÷ëºëòèéí õýðýãöýý øààðäëàãàä íèéöýõã¿éä òîîöîãäîõ
áîëñîí áàéíà. ßëàíãóÿà 1970-ààä îíû ¿åýñ óëàìæëàëò òºðèéí çàõèðãààã
õýòýðõèé ä¿ðýì æóðàìä áàðèãäñàí, óäààí, ýõ ¿¿ñâýðèéã ¿ðýëãýíýýð çàðöóóëäàã,
¿ð ä¿íãýýñ èë¿¿ ¿éë ÿâö, ä¿ðýì æóðàìä àíõààðäàã õýìýýí èõýýõýí ø¿¿ìæëýõ
áîëñîí áàéíà.
Õî¸ð äàõü ¿å øàò áóþó 1980-ààä îíîîñ Èõ Áðèòàíè, Øèíý Çåëàíä, Àâñòðàëè,
ÀÍÓ, Êàíàä çýðýã îðíóóäàä ýõýëñýí øèíýòãýë áóþó òºðèé í àëáûã èë¿¿
óÿí õàòàí, ¿ð àøèãòàé áîëãîõ, òºðèéí àëáàíä ºðñºë人í, ã¿éöýòãýëèéí
ìåíåæìåíòèéã íýâòð¿¿ëýõ, àëáàí õààã÷äûí àæëûí ¿ð ä¿íã ¿íýëýõ, ò¿¿íä
òîõèðñîí óðàìøóóëàë îëãîõ, óäèðäëàãûí òºâëºðñºí õÿíàëòûã àãåíòëàãóóäàä
øèëæ¿¿ëýõ, ¿éë÷èëãýýíèé ÷èã ¿¿ðãèéã ãýðýýãýýð ã¿éöýòã¿¿ëýõ çýðýã
ïðàêòèêèéã îëîí óëñ îðîí íýâòð¿¿ëýýä áàéíà. Õóâèéí õýâøëèéí ìåíåæìåíòèéí
çàð÷ìóóäûã íýâòð¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí øèíýòãýëèéí çàãâàðûã “Óëñûí ñàëáàðûí
øèíý ìåíåæìåíò” (New Public Management) õýìýýí íèéòýýð íýðëýõ áîëñîí
áºãººä ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëèéí ýíý ¿å øàòàíä òºðèéí çàõèðãààíû óëàìæëàëò
çàãâàðààñ “óëñûí ñàëáàðûí ìåíåæìåíò”-ä øèëæèõ ïàðàäèãìûí øèëæèëò
áîëñîí õýìýýí ñóäëàà÷èä ¿çýæ áàéíà.
Çàñàãëàëûí ¿çýë áàðèìòëàëûí ãóðàâ äàõü ¿å øàò áóþó 1980-ààä îíû ñ¿¿ë÷,
1990-ýýä îíû ýõýýñ íýâòýð÷ ýõýëñýí áàéíà. Óëñûí ñàëáàðûí óäèðäëàãà íü çºâõºí
òºðèéí çàõèðãààíû àëáàäûã ººð÷ëºí øèíý÷ëýõ, ºðòºã çàðäëûã áóóðóóëàõ
òóõàé áóñ, õàðèí èðãýíèé íèéãýì, õóâèéí õýâøèëòýé ò¿íøëýëèéí õàðèëöààã
õºõè¿ëýí äýìæèõ, òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ, íèéãìèéí
õàðèóöëàãûã äýýøë¿¿ëýõ, øèéäâýð ãàðãàõ, òºðèéí àëáàíû àæëûí ¿ð ä¿íã
¿íýëæ ä¿ãíýõýä èðãýäèéã îðîëöóóëàõ çýðýã èë¿¿ ºðãºí õ¿ðýýíèé àñóóäëûã
õàìðàõ áîëæ áàéíà. Óðüä ºìíº àâëèãà, õýýë õàõóóëü îëîí óëñûí ò¿âøèíä
5

6. “õîðèîòîé ñýäýâ” áàéñàí áîë 1990-ýýä îíû ñ¿¿ëýýñ îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóä,
¿íäýñíèé çàñãèéí ãàçðóóä àâëèãàòàé íýýëòòýé, çîõèîí áàéãóóëàëòòàé òýìöýõ
øèéäýìãèé àëõìóóäûã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñíèé äîòîð ÝÇÕÀÕÁ-ûí “Îëîí óëñûí
áèçíåñèéí àðèëæààíä îðîëöîã÷èä ãàäààäûí òºðèéí àëáàí õààã÷äàä àâëèãà
ºãºõèéí ýñðýã êîíâåíöè” (1997), ͯÁ-ûí Àâëèãûí ýñðýã êîíâåíöè (2003)
çýðýã ÷óõàë ÷óõàë áàðèìò áè÷èã áàòëàãäàí ãàðàâ. Òºðèéí àëáàíû ¸ñ ç¿éã
áýõæ¿¿ëýõ íü àâëèãàòàé òýìöýõ õàìãèéí ¿ð íºëººòýé àðãà çàì õýìýýí ¿çýæ
îëîí îðîí ýíý ÷èãëýëèéí øèíýòãýëèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Òºð çàñãèéí
¿¿ðãèéã õàìãèéí áàãà áàéëãàõ ãýñýí íåî-ëèáåðàë õàíäëàãûí íºëºº 1980-
90-ýýä îíä õ¿÷òýé áàéñàí áîë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä îëîí óëñ îðîíä ÿâóóëñàí
ñàíàë àñóóëãûí ä¿í èðãýä òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûã àðä÷èëñàí, øóäàðãà
¿éë àæèëëàãààòàé, òºðèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã ¿ð àøèãòàé çàðöóóëäàã, ¿éë÷èëãýýã
¿ð íºëººòýé õ¿ðãýäýã áàéõûí çýðýãöýý äàÿàðøèë, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò
çýðýã äýëõèé íèéòèéí íºëººëëèéí õ¿÷èéã ñºðºí çîãñîõ ÷àäâàðòàé, õ¿÷èðõýã
áàéëãàõûã ýðìýëçýõ áîëñíûã õàðóóëæ áàéíà. Óëñ òºðèéí ýð¿¿ë òîãòîëöîî,
àðä÷èëëûí áàéãóóëëóóä, ýðõ ç¿éò ¸ñûã áýõæ¿¿ëýõ íü õºãæëèéí óðüä÷èëñàí
çàéëøã¿é øààðäëàãà, õºãæëèéí ¿ð øèìèéã èðãýä òýãø õ¿ðòýõ ÷óõàë íºõöºë
ãýäãèéã óëàì èõýýð õ¿ëýýí çºâøººðºõ áîëîâ.
Èéíõ¿¿ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ºðíºñºí òºðèéí çàõèðãààíû øèíýòãýëèéí îëîí
äàâàëãàà Ìîíãîë óëñûã òîéðîîã¿é, äàéðàí ãàðñíûã çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàã,
àðä÷èëñàí íèéãìèéã áàéãóóëàõ øèëæèëòèéí ò¿¿õ ãýð÷èëæ áàéíà. Ìàíàé
óëñ øèëæèëòèéí ýõýí áîëîí äóíä ¿åä, ãîë òºëºâ îëîí óëñûí ò¿íøëýã÷äýýñ
ºãñºí çºâëºìæ, çºâëºãººíèé äàãóó òºðèéí çàõèðãàà, çàñàãëàëûí øèíýòãýëèéí
îëîí öýñèéã òóðøèí õýðýãæ¿¿ëñýí áèëýý. ×óõàìõ¿¿ ýäãýýð ¿éë ÿâöûã îéëãîõ,
íÿãòëàí ä¿ãíýõ, ººðèéí îðíû òóðøëàãûã îëîí óëñûí ò¿âøèíä áèé áîëñîí
îíîë, ïðàêòèê, ñóðãàìæòàé õàðüöóóëàõ, öààøäûí áîäëîãîî òîäîðõîéëîõ,
ýíý ÷èãëýëýýð ãàðñàí îëîí àðâàí çîõèîë, á¿òýýëòýé òàíèëöàõàä õºòº÷ áîëãîõ
çîðèëãîîð õèéñýí “Çàñàãëàëûí ¿çýë áàðèìòëàë, íýð òîìü¸îíû òàéëáàð òîëü
áè÷èã” õýìýýõ ñóäàëãààíû á¿òýýëýý óíøèã÷ òà á¿õýíä àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí
20 æèëèéí îéí áîñãîí äýýð òîëèëóóëæ áàéãààäàà áàÿðòàé áàéíà. Ìàõàòìà
Ãàíäè: “äàñàí çîõèöîõ ãýäýã áîë äàãàí äóóðèàõûí íýð áèø, õàðèí àëèâààã
ýñýðã¿¿öýõ, îéëãîæ ººðèéí áîëãîõ ÷àäâàð þì” õýìýýñýí áàéäàã.
Òóñ òîëüä 200 ãàðóé íýð òîìü¸î, òýäãýýðèéí àíãëè, ìîíãîë òàéëáàðûí õàìò
áàãòñàí áºãººä ýäãýýðèéã ñîíãîõäîî çºâõºí òºðèéí çàõèðãàà, çàñàãëàëûí
ñóäàëãààíû ñóáüåêòýýð õÿçãààðëàõ çàð÷èì áàðèìòëàõûã õè÷ýýñíýýñ ãàäíà
íýð òîìü¸îíóóäûí óòãà, àãóóëãà öàã õóãàöààíû äàãóó õýðõýí õóâüñàí
ººð÷ëºãäñºíèéã õàðóóëàõûã çîðèâ. Óëñ òºð, ýðõ ç¿é, ýäèéí çàñãèéí çàðèì
íýð òîìü¸î, àíãëè õýëíèé ñàëàà óòãóóäûã çºâõºí òºðèéí óäèðäëàãàòàé
õîëáîãäîõ óòãààð íü ñîíãîí àâ÷ òàéëáàð õèéñíèéã òýìäýãëýå. Òóõàéí ñýäýâòýé
äýëãýðýíã¿é òàíèëöàõ ñîíèðõîëòîé óíøèã÷äàä çîðèóëàí àâñàí èøëýë, ýõ
¿¿ñâýðèéã áîëîìæòîé á¿õ ãàçàð òýìäýãëýæ, àøèãëàñàí õýâëýëèéí æàãñààëòàä
6

7. íýðñ, õàÿãèéã òîäîðõîé ¿ç¿¿ëñýí áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí îëîí óëñûí ò¿âøèíä ¿çýë
áàðèìòëàëûí õóâüä æèãäðýýã¿é, íýãäñýí òîäîðõîéëîëò õàðààõàí áèé áîëîîã¿é,
îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóä ººð ººðèéí òàâüæ áóé çîðèëãî, õýðýãæ¿¿ëæ áóé
õºòºëáºðò íèéö¿¿ëýí òàéëáàðëàæ òîäîðõîéëîõûí çýðýãöýý çºâõºí ìîíãîë õýë
òºäèéã¿é, áóñàä îëîí õýëýíä îíîæ îð÷óóëàõàä õ¿íäðýëòýé áàéäàã çàñàãëàë (gov-
ernance), àâëèãà (corruption), ýðõ ç¿éò ¸ñ (the rule of law), õàðèóöàí òàéëàãíàõ
(accountability) çýðýã íýð òîìü¸îã îéëãîõîä äºõºìòýé áîëãîõ çîðèëãîîð îëîí
ýõ ñóðâàëæèéã àøèãëàí òàéëáàðëàâ. Ýäãýýð îëîí òîäîðõîéëîëòûí àëü íü
çºâ, áóðóó ãýõýýñýý èë¿¿ àëèéã íü ¿íäýñíèé îíöëîãò òîõèðóóëàí øèíæèëãýý
ñóäàëãàà, áîäëîãîä àøèãëàõàä òóñòàé âý ãýäýã òàëààñ õàðàõ íü ç¿éòýé áîëîâ
óó.
Ýíý íîìûã á¿òýýõýä ¿íýòýé ñàíàë, çºâëºãºº ºãñºí á¿õ õ¿ì¿¿ñ, ò¿¿íèé äîòîð
àíãëè õýëíèé óòãûã çºâ òàéëàõàä õàðàìã¿é öàã çàðæ çºâëºñºí “ÌÕÇ-9 õ¿íèé
ýðõ, àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõ òºñºë-II”-èéí ¿íäýñíèé çºâëºõ Õ.Õóëàí,
ìîíãîë ýõèéã õÿíàæ ¿ãèéí íàéðóóëãà, îíîîëòûã ñàéæðóóëàõàä òóñàëñàí ààâ
Á.Öýãìýä, õÿíàí òîõèîëäóóëàõ, õýâëýëèéí ýõ, äèçàéíûã áýëòãýõ òåõíèêèéí
íºð èõ àæëûã ÷èí ñýòãýëýýñýý, ìýðãýæëèéí ºíäºð ò¿âøèíä ã¿éöýòãýñýí
òºñëèéí çàõèðãàà, ñàíõ¿¿ãèéí àæèëòàí Î.Õàòàíáîëä íàðòàà òóñãàéëàí
òàëàðõàë èëýðõèéëæ áàéíà. ͯÁÕÕ-èéí Íüþ Éîðê äàõü òºâèéí çàñàãëàëûí
èíñòèòóöèéí àõëàõ çºâëºõ, íî¸í Ïàòðèê Êþëýðñ (Patrick Keuleers) òîëü áè÷èã
áîëîâñðóóëàõ ñàíààã äýìæèæ, ìýðãýæëèéí ¿íýòýé çºâëºãºº ºãñíèé äýýð
ººðèéí áîëîâñðóóëñàí ìåíåæìåíòèéí íýð òîìü¸îíû àíãëè-ëàîñ òàéëáàð
òîëèéã á¿ðýí ýõýýð èð¿¿ëñýí íü èõýýõýí öàã, õºäºëìºð õýìíýõ áîëîëöîî
îëãîñíûã ìºí òàëàðõàí òýìäýãëýå.
Òóñ òîëü áè÷èã òºãñ, á¿ðýí ä¿¿ðýí á¿òýýë áèø áºãººä õàðèí îëîí óëñàä íèéòëýã
õýðýãëýæ áóé íýð òîìü¸î, ¿çýë áàðèìòëàëóóäûí òàëààð çºâ îéëãîëòòîé áîëñíû
¿íäñýí äýýð ýõ õýëýíäýý íýð òîìü¸îã æèãäëýõ, àìüäðàë ïðàêòèêò çºâ àøèãëàõ
ýõëýëèéã òàâüæ, ýíý ñýäâýýð óõààí áîäëîî óðàëäóóëàõ, ìàðãààí, õýëýëö¿¿ëýã
ºðí¿¿ëýõýä áàãà ÷ áîëîâ õóâü íýìýð îðóóëíà õýìýýí íàéäàæ áàéíà.
Ö. Äàâààäóëàì
ͯÁÕÕ-èéí Ìîíãîë äàõü Ñóóðèí òºëººëºã÷èéí ãàçàð,
Çàñàãëàëûí àñóóäàë õàðèóöñàí ìåíåæåð
Òºðèéí çàõèðãàà, ýäèéí çàñãèéí ìåíåæìåíòèéí ìàãèñòð
Àâñòðàëèéí ¿íäýñíèé èõ ñóðãóóëü,
Èõ Áðèòàíèé Áèðìèíãõàìûí èõ ñóðãóóëü
7

8. A
The performance of or failure to Төрийн албан тушаалтан албан
Abuse of functions Албан үүргээ урвуулан ашиглах
perform an act, in violation of laws, үүргээ гүйцэтгэх явцдаа өөртөө,
by a public official in the discharge эсхүл өөр хүн, аж ахуйн нэгжид
of his or her functions, for the хууль бус давуу тал олж авах
purpose of obtaining an undue зорилгоор хууль зөрчиж хийсэн
advantage for himself or herself үйлдэл, эс үйлдэл. (Авлигын эсрэг
or for another person or entity. НҮБ-ын конвенци: 2004)
(UNCAC: 2004)
Access to information is about Мэдээлэл эрж хайх, олж авах эрх
Access to information Мэдээллийн хүртээмж
promoting and protecting rights хэрхэн хамгаалагдсан, хүмүүст үзэл
to information and channels бодлоо илэрхийлэх, ардчиллын
of communication that enable үйл явц, ажиллагааны тэргүүлэх
people to voice views, participate чиглэлийг тогтооход оролцох
in democratic processes, and set харилцааны сувгууд бий эсэхээр
priorities for action. Freedom мэдээллийн хүртээмжийг
of expression and the right to тодорхойлдог. Үзэл бодлоо
information are different but илэрхийлэх эрх чөлөө болон
related concepts. Freedom of мэдээллийн эрх хоорондоо
expression, and the free flow of уялдаатай боловч өөр өөр үзэл
information and ideas, includes the баримтлал юм. Үзэл бодлоо
right to information, while the right илэрхийлэх эрх чөлөө болон
to official information is a more мэдээллийн чөлөөт урсгалд
narrowly defined concept requiring мэдээллийн эрх багтдаг бол албан
specific legislation. (UNDP, 2009) ёсны мэдээлэл олж авах эрх нь
явцуу утгаар мэдээллийн эрх
чөлөөний тухай тусгай хуультай
байхыг шаардсан үзэл баримтлал
юм. (НҮБХХ, 2009)
Accountability is a concept in ethics Хариуцан тайлагнах нь хэд хэдэн
Accountability Хариуцан тайлагнах
with several meanings. It is often used утгыг илтгэдэг ёс зүйн үзэл
synonymously with such concepts баримтлал бөгөөд хариуцлага,
as responsibility, answerability, хариулах, дагаж мөрдөх, гэм
enforcement, blameworthiness, зэмээ хүлээх, үүрэг хүлээх болон
liability and other terms associated тайлагнахтай холбоотой бусад нэр
with the expectation of account-giving. томьёотой ойролцоо утгатай.
The term ‘accountability’ has no exact Олон хэлэнд энэ нэр томьёо оносон
translation in many орчуулгагүй байдаг тул түүнийг
8

9. languages, therefore it is helpful эхнээс нь задалж ойлгох нь тустай.
to unbundle it at the outset.
Effective accountability has two 1) хариуцлага; 2) үр дагавар гэсэн
Хариуцан тайлагнах ажиллагаа:
components: (i) answerability хоёр үндсэн бүрэлдэхүүн хэсэгтэй
and (ii) consequences. First, байдаг. Нэгдүгээрт, “хариуцлага”
answerability (the original meaning гэдэг нь төрийн албан хаагчид
of the word ‘responsibility’) is the эрх мэдлийг яаж хэрэгжүүлсэн,
requirement for public officials to хөрөнгө мөнгийг хэрхэн
respond periodically to questions зарцуулсан, түүгээр ямар үр дүнд
concerning how they used their хүрсэн зэрэг асуултад тогтмол
authority, where the resources хариулж байх; хоёрдугаарт, “үр
went, and what was achieved дагавар” урьдаас тодорхой, утга
with them. Second, there is a need учиртай (энэ нь заавал шийтгэл
for predictable and meaningful хүлээлгэх, хөрөнгө мөнгө, хувь
consequences (not necessarily хүнтэй холбоотой байх гэсэн үг
punitive; not necessarily monetary; биш) байх шаардлагын тухай юм.
not necessarily individual). Third, Гуравдугаарт, засгийн газрын
because government must account байгууллага эрх мэдэл, хөрөнгө
both for the use of authority and of мөнгийг хэрхэн ашигласан, улмаар
public resources and for the results, хүрсэн үр дүнгийн талаар нийтэд
internal administrative accountability тайлагнах шаардлагатай байдаг
must be complemented by external учраас захиргааны хариуцан
accountability through feedback тайлагнах дотоод тогтолцоо нь
from service users and the citizenry. үйлчилгээг хэрэглэгчид, иргэдийн
(Schiavo & Sundaram, 2000) санал хүсэлтийг тусгасан хариуцан
тайлагнах гадаад тогтолцоотой
хамтран үйлчилснээр бүрэн
хэрэгжинэ. (Шиаво & Сундарам,
2000)
The system of accountability has Хариуцан тайлагнах тогтолцоо
four main pillars: дөрвөн үндсэн бүрэлдэхүүн
хэсэгтэй байдаг. Үүнд:
is the obligation of anyone - Эх үүсвэрийг захиран
Financial accountability Санхүүгийн хариуцлага
handling resources, public зарцуулах эрх бүхий этгээд,
office or any other position засгийн газрын байгууллага,
of trust, to report on the эсвэл нийтийн итгэлийн
intended and actual use of the албан тушаалтан тухайн
resources or of the designated байгууллагын эх үүсвэрийг
office. зарцуулах төлөвлөгөө, түү–
ний хэрэгжилтийн талаар
тайлагнах үүрэг.
9

10. accountability implies - Төрийн албаны стандарт,
Administrative Захиргааны хариуцлага
systems of control internal урамшуулал, ёс зүйн дүрэм,
to the government, including захиргааны үзлэг шалгалт
civil service standards and зэрэг засгийн газрын дотоод
incentives, ethics codes, and хяналтын тогтолцоо.
administrative reviews.
which fundamentally begins - Үндсэндээ чөлөөт, ил
Political accountability, Улс төрийн хариуцлага
with free and transparent тод сонгуулиас эхэлдэг.
elections. Through periodic Сонгогдсонболон
elections and control томилогдсон албан
mechanisms, elected and тушаалтнууд ээлжит
appointed officials are сонгууль, хяналтын
held accountable for their механизмаар дамжуулан
actions while holding public үйл ажиллагааныхаа төлөө
office. One mechanism that хариуцлага хүлээдэг.
can achieve more specific Хяналтын нэг тусгай
oversight is to have executive, механизм нь хууль тогтоох,
legislative and the judiciary гүйцэтгэх, шүүх засаглал
watch over each other - a хоорондын хяналт,
system known as checks and тэнцвэрийн тогтолцоо юм.
balances.
Иргэдийн хяналт - Албан
refers to civic engagement ёсны хариуцан тайлагнах
Social accountability
in policy-making, budgeting, тогтолцооноос гадна бодлого
expenditure tracking outside боловсруулах, төсөв батлах,
of formal accountability түүний гүйцэтгэлд хяналт
systems and actions of тавихад иргэдийг оролцуулах,
ordinary citizens and groups жирийн иргэд, бүлгүүдээс
to exact greater accountability төр засгаас үйл ажиллагаа
for public actions and болон үр дүнгийнх нь төлөө
outcomes. илүү хариуцлагатай байхыг
шаардсан үйл ажиллагаа.
1. The management and direction 1. Засгийн газар, түүний
Administration Захиргаа
of the affairs of governments байгууллагуудын ажил хэргийг
and institutions. удирдах, чиглүүлэх ажиллагаа
2. A collective term for all 2. Засгийн газрын бодлого
policy making officials of a боловсруулах, хэрэгжүүлэх чиг
government. үүрэгтэй бүх ажилтны нийтлэг
нэр
10

11. 3. The execution and 3. Төрийн бодлогыг хэрэгжүүлэх,
implementation of public policy. гүйцэтгэлийг хангах үйл явц
4. The time in office of a chief 4. Засгийн газрын тэргүүний
executive such as president, (ерөнхийлөгч, засаг дарга, хотын
governor, or mayor. захирагч г.м.) бүрэн эрхийн
хугацаа (америк англи хэлэнд
Жорж Бушийн захиргаа г.м.)
Term encompassing a number
Administrative due process Захиргааны зохих ёсны
of points in administrative law Засгийн газрын байгууллага,
процедур
that require the administrative зохицуулагч агентлагийн
procedures of government agencies захиргааны дүрэм журам нь
and regulatory commissions, as аливаа хувь этгээдийг хөндсөн үед
they affect private parties, be тухайн хүний эрхийг хамгаалах,
based upon written guidelines that захиргааны эрх мэдлийг дур
safeguard individual rights and зоргоор болон зүй бусаар
protect against the arbitrary or ашиглахаас урьдчилан сэргийлэх
inadequate exercise of government зорилгоор бичгээр үйлдсэн заавар,
authority. (Carole, 2000) журамд үндэслэж байхыг шаардсан
захиргааны эрх зүйд зайлшгүй
мөрдөх алхамуудыг илэрхийлсэн
нэр томьёо. (Карол, 2000)
That branch of law concerned Иргэн, хуулийн этгээдээс
Administrative law Захиргааны эрх зүй
with the procedures by which захиргааны актыг хууль бус гэж
administrative agencies make rules үзэж өөрийн зөрчигдсөн эрхээ
and adjudicate cases; the conditions хамгаалуулахаар гаргасан гомдол,
under which these actions can be нэхэмжлэлийн дагуу захиргааны
reviewed by courts. хэргийг хянан шийдвэрлэх эрхтэй
шүүхийн салбар.
Administrative reforms improve the Захиргааны шинэтгэл нь хариуцан
Administrative reform Захиргааны шинэтгэл
quality of government by specifying тайлагнах журам, эрх зүйт ёс
the procedures of bureaucratic дээр үндэслэн шийдвэр гаргаж
accountability, of decision making байх зарчим, эдгээр зарчмыг
by rule of law, and of the role of мөрдүүлэхэд шүүх засаглалын
the judiciary in maintaining them. үүргийг тодорхойлсноор
These include reforms aimed at засгийн газрын ажлын чанарыг
strengthening the efficacy and сайжруулахад чиглэгддэг. Энд
transparency of бараа, үйлчилгээ худалдан авах,
11

12. financing, procurement, гэрээлэх, санхүүжүүлэх ажиллагаа,
contracting, accounting and other нягтлан бодох бүртгэл, удирдлагын
management functions. (Rondinelli, бусад чиг үүргийн үр нөлөө, ил тод
2007) байдлыг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн
өөрчлөлтүүд багтдаг. (Рондинэли,
2007)
Administrative rules are intended Захиргааны дүрэм журам нь
Administrative rules Захиргааны дүрэм журам
primarily to provide predictability; мэдэгдэхүйц байдал бий болгох,
reduce the scope for arbitrary дур зоргоор авирлах боломжийг
behaviour; foster orderly and багасгах, байгууллагын цэгцтэй, үр
efficient agency operation; and ашигтай үйл ажиллагааг дэмжих,
provide a basis for accountability, хариуцан тайлагнах тогтолцооны
as well as a defensible position үндсийг тавихын зэрэгцээ
for the agency when it regulatory зохицуулалтын шийдвэрийн
decisions are challenged. (Schiavo талаар маргаан гарсан тохиолдолд
& Sundaram, 2000) байгууллагын байр суурийг
хамгаалахад чиглэгдсэн байдаг.
(Шиаво & Сундарам, 2000)
The term affirmative action refers Энэ нэр томьёог тэгш боломж бий
Affirmative action Баталгаа бий болгох арга хэмжээ
to policies that take gender, race, or болгох зорилгоор жендер, арьс
ethnicity into account in an attempt өнгө, үндэстэн угсаатны байдлыг
to promote equal opportunity. The харгалзан авч үзсэн бодлогод
impetus towards affirmative action хэрэглэдэг. Ийм арга хэмжээг
is to redress disadvantages due to илэрхий институцийн шинжтэй
overt, institutional, or involuntary бий болсон давуу бус, санаандгүй
discrimination. үүсч бий болсон ялгавартай
байдлыг арилгах зорилгоор авч
хэрэгжүүлдэг.
Pollitt (2009) notes that there is Поллит (2009) “агентлаг” гэж
Agency Агентлаг
no agreed definition of “agency” чухам юу болох талаар нэгдсэн
either in the academic literature тодорхойлолт одоо хэр нь
or official reports at the national судалгааны зохиол бүтээл, үндэсний
and international levels. Instead it болон олон улсын түвшинд гарсан
is termed differently in different албан ёсны илтгэлүүд алинд нь
countries with differing concepts and ч байхгүй байгаа бөгөөд харин
legal frameworks, for example, non- тэдгээрт улс орнууд төрөл бүрийн
departmental public bodies (UK), нэр, үзэл баримтлал, эрх зүйн
crown entities (New Zealand), special зохицуулалтын хүрээ хэрэглэж
operating agencies (Canada), байгаа тухай тэмдэглэсэн байна.
12

13. administrative corporations Жишээлбэл, Англид яамны
(Japan), etc. Pollitt uses the бус статустай улсын салбарын
term “arm’s length body” and байгууллага, Шинэ Зеландад
suggests the following general титэм нэгж, Канадад тусгай
characteristics of an “agency”. ажиллагаатай агентлаг, Японд
• has its status defined захиргааны корпораци гэх мэт.
principally or exclusively in Поллит ’arm’s length body’ (үгчилбэл
public law; зайны байгууллага) гэсэн тусгай
• is functionally disaggregated нэр томьёо хэрэглээд агентлагийн
from the core of its ministry; ерөнхий шинж чанарыг:
• enjoys some degree of • Эрх зүйн статус нь засгийн
autonomy that is not enjoyed by газрын хуулиар тусгайлан
the core ministry; тодорхойлогдсон;
• is nevertheless linked to the • Чиг үүргийн хувьд үндсэн
ministry. яамнаас тусгаарлагдсан;
• in some way exercises public • Үндсэн яамтайгаа харьцангуй
authority (e.g. by regulating бие даасан эрх мэдэлтэй;
activities, providing a public • Бие даасан эрх мэдэлтэй ч
service); тухайн яамтай ажил хэргийн
• is not a commercial холбоотой, эсвэл түүнд
corporation. харьяалагддаг;
• Төрийн эрх мэдлийг ямар
нэг байдлаар хэрэгжүүлдэг
(зохицуулалтын үйл ажиллагаа,
төрийн үйлчилгээ хүргэх зэрэг);
• Арилжааны компани, корпораци
биш хэмээн тодорхойлсон байна.
Separate, permanent agencies with Бодлогын шинжилгээ хийх,
Anti-corruption agencies Авлигатай тэмцэх байгууллага
the primary function of providing урьдчилан сэргийлэх, олон
centralised leadership in core нийттэй харилцах, мэдээлэл
areas of anti-corruption activity, түгээх, хяналт-шинжилгээ
including policy analysis and хийх, мөрдөн байцаалт явуулах,
technical assistance in prevention, хариуцлага тооцох зэрэг авлигатай
public outreach and information, тэмцэх гол ажлыг удирдан
monitoring, investigation and чиглүүлэх чиг үүрэгтэй тусгай,
prosecution. (UNDP, 2008) байнгын үйл ажиллагаатай
байгууллага. (НҮБХХ, 2008)
1. Outside of politics; not 1. Улс төрөөс гадуур, улс төрийн
Apolitical Улс төрөөс ангид
concerned with political ноёрхлоос хамаардаггүй,
dominance; apathetic toward сонгууль, улс төрд идэвхгүй
13

14. voting or politics. байр суурь баримталдаг.
2. Non-partisan; not affiliated 2. Нам бус болон улс төрийн аль
with a political party нэг намтай холбоогүй.
The practice of fiscal scrutiny – Санхүүгийн хяналтын практик
Audit Аудит
the role of audit in its accounting буюу бүртгэлийн утгаар аудитын
meaning – is concerned to verify the үүрэг нь санхүүгийн тайлангийн
accuracy of financial statements and үнэн зөв байдал, хөрөнгө мөнгийг
to check whether money has been зориулалтын дагуу зарцуулсан
spent for the purposes declared. In эсэхийг нягтлах явдал болно. Энэ
this narrow sense, audit is an effort to явцуу утгаар аудит нь санхүүгийн
ensure sound financial management, зохистой менежментийг хангах,
and to stop fraud and corruption. хууран мэхлэлт, авлигыг таслан
зогсоох оролдлого юм.
[хууль ёсны] Эрх мэдэл
Power defined according to a legal Эрх зүй, институцийн хүрээний
Authority
and institutional framework, and дагуу тодорхойлогдсон, албан
vested in a formal structure (a ёсны бүтцэд (төр улс, байгууллага,
nation, organisation, profession); ажил мэргэжил) хамаардаг, хүлээн
power exercised through recognised, зөвшөөрөгдсөн, хууль ёсны сувгаар
legitimate channels. дамжин хэрэгждэг эрх мэдэл.
In government, authority is often Төр засгийн хүрээнд энэ нэр
used interchangeably with the term томьёог ‘эрх мэдэл’ (power)-тэй
‘power‘. However, their meanings хольж хэрэглэх нь бий. Гэвч эдгээр
differ: while ‘power’ refers to the нь утгын хувьд ялгаатай бөгөөд
ability to achieve certain ends, “эрх мэдэл” гэдэг бол тодорхой
‘authority’ refers to a claim of нэг зүйлийг гүйцэлдүүлэх чадвар,
legitimacy, the justification and right харин “хууль ёсны эрх мэдэл” нь
to exercise that power. For example, энэхүү эрх мэдлийг хэрэгжүүлэх
whilst a mob has the power to punish хууль ёсны байдал, үндэслэл, эрхийг
a criminal, such as through lynching, илэрхийлдэг. Жишээлбэл олон
many people consider only the courts түмэн гэмт хэрэгтнийг залхаан
to have the authority to order capital цээрлүүлэх чадвартай боловч шүүх л
punishment. дээд хэмжээний ял ногдуулах хууль
ёсны эрх мэдэлтэй байдаг гэх мэт.
The right or state of self-
Autonomy Өөрөө засаглах эрх (Автономит
government, freedom to Төрөөс тогтоосон хязгаарын
эрх)
determine own actions, norms хүрээнд өөрөө засаглах эрх мэдэл,
and procedures, within the limits үйл ажиллагаа явуулах, хэм хэмжээ,
defined by the state. дүрэм журам тогтоох эрх чөлөө.
14

15. B
Civil servants are expected to
Behaviour of civil servants Төрийн албан хаагчийн зан
observe appropriate behaviour at Төрийн албан хаагчид албан үүргээ
суртахуун
work by dealing with the public гүйцэтгэх явцдаа иргэдийг ойлгож,
sympathetically, fairly and promptly тэдэнд шударга, хөнгөн шуурхай
and treating their colleagues with хандах, хамтран ажиллагчдадаа
respect. хүндэтгэлтэй хандах зэргээр
зохистой зан суртахуун гаргах
үүрэгтэй байдаг.
Тайлбар: Монгол хэлний
дэлгэрэнгүй тайлбар II толь: ‘Зан
суртахуун – Нийгмийн шаардлагад
тохирох хүний зан авир, хүмүүжил;
Зан байдал – зан, ааль’ гэснийг
үндэслэн англи хэлний ‘behaviour’
гэдэг үгийг хэм хэмжээ болж тогтсон
зүйлийн тухай ярьж байгаа нөхцөлд
‘зан суртахуун’, бусад тохиолдолд ‘зан
байдал’ хэмээн хэрэглэж болох юм.
Benchmarking is the technique Байгууллагын үйл ажиллагааны
Benchmarking Бенчмаркинг
of comparing business practices үр ашиг, үр нөлөөг сайжруулах
and performance levels between боломжийг тодорхойлохын
organizations to identify тулд байгууллагуудын үйл
opportunities for making ажиллагааны практик, үр дүнгийн
improvements in the efficiency and түвшинг хооронд нь харьцуулах
effectiveness of an organization’s арга. Ийм харьцуулалт хийхэд
activities. There are two main тоон болон үйл явцын гэсэн хоёр
approaches to benchmarking: аргыг ашигладаг. Тоон арга нь
metrics and process benchmarking. нэгж бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний
Metrics benchmarking focuses өртөг, иргэдийн санал хүсэлтэд
on the calculation of numerical хариулахад зарцуулсан хугацаа,
performance indicators such as unit хэрэглэгчдээс ирүүлсэн
costs, response time, and number өргөдөл, гомдлын тоо гэх мэт
of customer complaints, which can үр дүнгийн тоон үзүүлэлтийг
then be compared with similar data гаргаж тухайн салбар дахь бусад
from other organizations in the байгууллагуудын ижил төстэй
same field. Process benchmarking үзүүлэлттэй харьцуулдаг. Үйл
явцын бенчмаркинг тухайн
15

16. is the method of comparing the байгууллагын ажлын үр дүнг
performance of an organization өмнөх үеийнхтэй нь харьцуулах
against performance of the same арга юм. (Шиаво & Сундарам, 2000)
organization in the past. (Schiavo &
Sundaram, 2000)
The act of offering someone money, Хахууль санал болгож байгаа
Bribery Хээл хахууль
goods or services in order to этгээдийн зүгээс хувийн ашиг
persuade him or her to perform an сонирхлоо гүйцэлдүүлэхийн тулд
action, often illegal, in the interests хууль бус үйлдэл хийхийг ятгаж
of the person offering the bribe. мөнгө, бараа, үйлчилгээг санал
(UNDP, 2008) болгосон үйлдэл. (НҮБХХ, 2008)
An arrangement, whereby
Build–operate –transfer (BOT) Барьж байгуулах -ажиллуулах-
the private operator finances Хувийн хэвшлийн байгууллага
шилжүүлэх
the construction, recoups the аливаа нэг обьектийн барилгын
investment through an exclusive ажлыг санхүүжүүлж, тусгай
concession, and transfers the assets хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр
to the government at the end of ажиллуулж хөрөнгө оруулалтаа
the period. (Schiavo & Sundaram, нөхсөний дараагаар түүний
2000) өмчлөлийг засгийн газарт
шилжүүлэн өгөх ажиллагаа.
(Шиаво & Сундарам, 2000)
The word ‘bureaucracy’ itself stems ‘Bureaucracy’ гэдэг үг анх 18-р
Bureacracy Бюрократ тогтолцоо
from the word ‘bureau’, used from зууны эхнээс Баруун европын
the early 18th century in Western орнуудад албан газар, офис,
Europe to refer to an office, a албан тасалгаа, бичгийн ширээг
workplace where officials worked, нэрлэдэг ‘бюро’ гэдэг үгнээс үүсч
a writing desk. The Greek suffix - дараа нь – kratia, kratos – гэсэн ‘эрх
kratia or kratos - means ‘power’ мэдэл’, ‘захирах’ гэсэн утгатай грек
or ‘rule’. The modern meaning of дагавар залган хэрэглэгдэх болжээ.
bureaucracy implies the structure Тус нэр томьёоны орчин
and set of regulations in place to үеийн утга нь гол төлөв том
control activity, usually in large хэмжээний болон засгийн газрын
organizations and government. It байгууллагуудад үйл ажиллагааг
is charaterised by standardized хянах зорилгоор бий болгосон
procedure (rule-following) that бүтэц, дүрэм журмын нэгдлийг
dictates the execution of most or all илэрхийлдэг байна. Түүний
processes within the organization, онцлог шинж нь байгууллагын үйл
ажиллагааг
16

17. formal division of power, exercise тогтсон дүрэм журмын дагуу
of authority through a vertical явуулах, эрх мэдлийг албан ёсоор
hierarchy (chain of command), job хуваарилж босоо шатлалын дагуу
specification with no functional хэрэгжүүлэх (шатлан захирах ёс),
overlap and record keeping. чиг үүргийн давхардалгүйгээр
ажил үүргийг тодорхойлох, албан
Bureaucracy is also a general term хэргийг бичгээр хөтөлж хадгалах
used to refer to the public service зэрэг болно.
- the administrative branch of “Бюрократ тогтолцоо” нь мөн
government. However, the term төрийн алба, түүний дотор төрийн
‘bureaucrat’ today has largely захиргааны албыг нийтээр
accepted negative connotations, so нэрлэдэг нэр томьёо юм. Гэхдээ
those who are the members of a өнөө үед “бюрократ” гэсэн үгийг
governmental bureaucracy usually сөрөг утгаар хүлээн авах нь
prefer terms such as civil servant түгээмэл болсон учраас засгийн
or public servant to describe their газрын бюрократ тогтолцоонд
jobs. ажиллагчид ‘төрийн албан хаагч’
хэмээх нэр томьёог илүүд үзэх
болсон байна.
An official or manager in a Бюрократ тогтолцоон дахь
Bureaucrat Бюрократ
bureaucracy. The pure type of гүйцэтгэх болон удирдах албан
bureaucrat is appointed by a тушаалтан. Төрийн жинхэнэ
superior authority. They follow a албан хаагчид дээд шатны
career within the hierarchical order албан тушаалтны шийдвэрээр
of the public service. They move томилогдоно. Тэд төрийн албаны
from the lower, less important албан тушаалын зэрэглэлийн
and lower paid positions to the дагуу доод түвшний болон чухал
higher positions. ‘Tenure for life’ is бус албан тушаалаас эхлэн дээд
characteristic for bureaucrats. түвшний албан тушаал хүртэл
дэвшин ажиллаж болно. Төрийн
албанд урт хугацаагаар тогтвортой
ажиллах нь бюрократын нэг шинж
чанар юм.
17

18. C
Collective of ministers chaired by Ерөнхий сайдын тэргүүлсэн,
Cabinet Засгийн газрын танхим
the Prime Minister that makes засгийн газрын бодлогын
government policy decisions. It is шийдвэрийг гаргадаг сайд нарын
the top-decision making body in the хамтын байгууллага. Энэ нь
executive arm of government. The төр засгийн гүйцэтгэх салааны
agenda for the Cabinet meetings шийдвэр гаргах хамгийн дээд
is prepared by the Office of the байгууллага юм. Засгийн газрын
Prime Minister and approved хуралдааны хөтөлбөрийг ерөнхий
by the Prime Minister. Members сайдын алба (манайд Засгийн
of Cabinet take collective and газрын Хэрэг эрхлэх газар) гаргаж
individual responsibility for their ерөнхий сайд баталдаг. Танхимын
joint decisions, as well as for the хамтын шийдвэр болон тэдний
decisions that are taken in their нэрийн өмнөөс гаргасан аливаа
name and the measures that they шийдвэр, санал болгосон арга
propose. Cabinet decisions are хэмжээний төлөө танхимын
implemented by ministers through гишүүд хамтын болон хувийн
departments or other agencies for хариуцлага хүлээдэг. Танхимын
which they are responsible. (UNDP шийдвэрийг сайд нар хариуцсан
LAO, 2001) яам, агентлагаар дамжуулан
хэрэгжүүлдэг. (НҮБХХ/Лаос, 2001)
The office that supports the cabinet
Cabinet secretariat Засгийн газрын хэрэг эрхлэх
has a particular role in ensuring Засгийн газрын танхимд дэмжлэг
газар
that the rules of debate are credible үзүүлэх, түүний хэлэлцүүлгийг
and efficient, and that there is a хууль ёсны дагуу, түргэн шуурхай
realistic prospect of agreement. явуулах, зөвшилцөлд хүрэх бодит
боломжийг хангах тусгай үүрэгтэй
байгууллага.
Describes the ability to solve Асуудлыг шийдвэрлэх, ажил үүрэг
Capacity Чадавхи
problems, perform functions, гүйцэтгэх, зорилгоо тодорхойлох,
and set and achieve objectives. түүнд хүрэх чадвар. Чадавхи
Capacities exist at individual, social хувь хүн, нийгэм, байгууллагын
and institutional levels. түвшинд оршидог.
Capacity building is understood in Явцуу утгаар сургалт, өргөн утгаар
Capacity building Чадавхи бий богох
its narrow sense as training and the захиргааны зохион байгуулалтад
term has been applied to any нөлөөтэй, институцийн шинжтэй
18

19. change that affects administrative аливаа өөрчлөлтийг ойлгодог.
organization or had an institutional Чадавхи бий болгох дөрвөн
dimension. Capacity building has four бүрэлдэхүүн хэсэг нь:
components: • Институцийн хөгжил – үр
• Institutional development, i.e., ашиг багатай дүрэм журмаас
a move from a less efficient үр ашигтайд шилжих, үр дүн
to a more efficient set of rules нь тухайн салбар дахь зардал
and incentives, as reflected and буурсан эсэхээр хэмжигдэнэ;
measured by a • Байгууллагын хөгжил – үр
• Reduction in transaction costs ашигтай дүрэм журамд
within the sector; зохицуулан байгууллагын
• Organizational development, i.e., бүтцийг өөрчлөх, чиг үүрэг,
adaptation of the organizational хариуцлагыг оновчтой болгох;
structure to the more efficient • Хүний нөөцийн хөгжил –
rules, and/or rationalization of сургалт явуулах зэргээр тухайн
functions and responsibilities; салбарт хэрэгцээт ур чадвар
• Human resource development бий болгох;
by formation of sector-relevant • Мэдээллийн технологийн
skills, i.e., training; and хөгжил – мэдээлэл харилцааны
• Informatic development, i.e., технологийг нэвтрүүлэх болно.
the judicious introduction of (Шиаво & Сундарам, 2000)
information and communication
technology. (Schiavo &
Sundaram, 2000)
Centralization is the concentration Аливаа чиг үүргийн талаарх
Centralization Төвлөрөл
of authority or responsibility for a хариуцлага, эрх мэдэл нь тухайн
function in a single office within an байгууллагын нэг нэгж юмуу, эсвэл
organization or a single organization тухайн салбарын нэг байгууллагад
within a sector or institution. Process төвлөрөх. Төрийн бүх үйлчилгээ,
by which government services, эрх мэдлийг (төсөв, татвар,
power (budgeting, taxation, policy, бодлого г.м.) засгийн газрын
etc.) are carried out at the central төв, эсвэл үндэсний түвшинд
or national level of government. хэрэгжүүлэх үйл явц. Шийдвэр
The retention of decision-making гаргах эрх мэдэл, хариуцлагыг
authority and responsibility in the байгууллагын дээд шатанд барих.
upper echelons of an organization.
Power is divided among three Эрх мэдэл төр засгийн гурван
Checks and balances Хяналт тэнцвэр
branches of the government салаанд (хууль тогтоох, гүйцэтгэх,
(legislature, executive, judiciary), шүүх) хуваагддаг бөгөөд салаа бүр
each of which checks – that is, тус тусын эрх, үүргийн дагуу бусад
restrains – and balances the others. салбарт хяналт тавьж
19

20. The branches share certain powers тэнцвэржүүлж байдаг. Ийм
but also exercise some exclusive хяналт тэнцвэр засгийн газраас
powers. Such checks and balances иргэдийн өмнө хүлээх ба ээлжит
are essential to complement the сонгуулиар дамжин хэрэгждэг
political accountability of the улс төрийн хариуцан тайлагнах
government to the population, тогтолцоог бэхжүүлэхэд чухал ач
which is exercised through periodic холбогдолтой байдаг.
elections.
Citizenship is the condition or Иргэний эрхийн тунхаг нь
Citizenship Иргэний харьяалал
status of a citizen, with its rights засгийн газрын байгууллага
and duties. Citizenship is the legal үйл ажиллагаандаа удирдамж
relationship between citizens and болгох үйлчилгээний стандарт,
their government and country. хүлээх үүргийг нийтэд тусгайлан
Citizens owe their government зарласан мэдэгдэл бөгөөд энэ нь
loyalty, support, and service. The гүйцэтгэлийн стандартын ерөнхий
government owes the citizens тодорхойлолтоос эхлээд иргэний
the protection of constitutionally эрхийн дэлгэрэнгүй жагсаалт
guaranteed rights to life, liberty, хүртэл төрөл бүрийн хэлбэртэй
property, and equal justice under law. байдаг. Тунхаг нь иргэд татвар
Citizenship in a democracy entails төлөгчийнхөө хувьд төрийн бүх
serious responsibilities. For example, үйлчилгээнд хувь нэмэр оруулж,
good citizens in a democracy exhibit нийгмийн гишүүний хувьд
civic engagement, which means эдлэх үндсэн эрхийнхээ хүрээнд
they are ready, willing, and able to төрөөс тодорхой чанарын, хөнгөн
use their constitutionally protected шуурхай, үр ашигтай үйлчилгээ
political rights to advance the авах эрхтэй гэсэн санаанд
common good. Citizens are expected үндэслэсэн байна. (Шиаво &
to be loyal and patriotic, to assume Сундарам, 2000)
responsibility for the defence of their
country against internal and external
threats or attacks. Citizenship
also entails certain duties, such as
paying taxes, serving on juries when
summoned, joining the country’s
armed forces if drafted, and obeying
the laws.
Citizens’ charter is an explicit and Иргэний эрхийн тунхаг нь
Citizen’s chapter Иргэний эрхийн тунхаг
public statement of service standards засгийн газрын байгууллага үйл
and obligations to serve as a guide for ажиллагаандаа удирдамж болгох
the government agency’s үйлчилгээний стандарт,
20

21. behaviour and can vary from a хүлээх үүргийг нийтэд тусгайлан
general statement of performance зарласан мэдэгдэл бөгөөд энэ нь
standards to a detailed list of гүйцэтгэлийн стандартын ерөнхий
rights of citizens. The charter is тодорхойлолтоос эхлээд иргэний
based on the premise that since эрхийн дэлгэрэнгүй жагсаалт
citizens contribute to all public хүртэл төрөл бүрийн хэлбэртэй
services as taxpayers and have байдаг. Тунхаг нь иргэд татвар
basic rights as members of society, төлөгчийнхөө хувьд төрийн бүх
they are entitled to public services үйлчилгээнд хувь нэмэр оруулж,
of a certain degree of quality, нийгмийн гишүүний хувьд
responsiveness, and efficiency. эдлэх үндсэн эрхийнхээ хүрээнд
(Schiavo & Sundaram, 2000) төрөөс тодорхой чанарын, хөнгөн
шуурхай, үр ашигтай үйлчилгээ
авах эрхтэй гэсэн санаанд
үндэслэсэн байна. (Шиаво &
Сундарам, 2000)
A citizen report card is a new way Төрөл бүрийн үйлчилгээнд
Citizens’ report cards Иргэдийн үнэлгээний карт
to rate different service providers хэрэглэгчдээр үнэлгээ өгүүлж,
from a user perspective and to түүнийг үйлчилгээ үзүүлэгч
utilize the rating to make the байгууллагуудыг иргэдийн
providers more accountable to the өмнө илүү хариуцлага хүлээдэг
people. User feedback is a cost- болгоход ашиглаж байгаа шинэ
effective way for a government to арга хэрэгсэл. Хэрэглэгчдийн санаа
find out whether its services are бодлыг судлах нь засгийн газрын
reaching the people, especially the үйлчилгээ иргэд, түүний дотор
poor. ядуу иргэдэд хүрч байгаа эсэх
талаар мэдээлэл олж авах өртөг
багатай арга зам юм.
A body composed of those public Төрийн албаны тухай хуулиар
Civil service /public service Төрийн алба
servants that are subject to the тогтоосон дүрэм журмаар эрх,
rules and regulations defined in the үүрэг нь зохицуулагддаг албан
Civil Service Statute. хаагчдаас бүрдсэн алба.
The mandate of a civil service Төрийн албаны зөвлөлийн эрхлэх
Civil service commission Төрийн албаны зөвлөл
commission includes administering ажил нь өрсөлдөөнт шалгалт
competitive examinations and зохион байгуулах, ил тод, бодитой
selecting the successful candidates зарчмын дагуу хүмүүсийг сонгон
according to transparent and шалгаруулах болно. Төрийн
objective criteria. The central албаны төв комисс
21

22. PSC also enforces the merit нь албан тушаал дэвшүүлэх,
principle in promotions and удирдах албан тушаалд томилох
senior appointments; assists the явцад мерит зарчмыг мөрдүүлэх;
government in recruiting and удирдах албан тушаалтныг сонгон
managing a senior executive шалгаруулах, томилоход засгийн
service; regulates disciplinary газарт туслах; сахилгын дүрэм
procedure; hears appeals from журмын хэрэгжилтийг зохицуулах;
employees; and is consulted before ажиллагчдаас ирүүлсэн гомдлыг
major penalties for misconduct are шийдвэрлэх; төрийн албан хаагчдын
assessed. (Schiavo & Sundaram, буруутай үйлдэлд томоохон
2000) шийтгэл ногдуулах шийдвэр
гаргахын өмнө зөвлөх үүрэгтэй
байдаг. (Шиаво & Сундарам, 2000)
Obligations of public employees, Төрийн албан хаагчдын хийж
Civil service reform Төрийн албаны шинэтгэл
pay levels, recruitment procedures, гүйцэтгэх ажил үүрэг, хариуцлага,
incentives, training and career цалингийн хэмжээ, ажилд авах,
development rules, and ethical томилох, урамшуулах, сургах,
standards. (Rondinelli, 2007) албан тушаал дэвшүүлэх журам, ёс
зүйн стандарт тогтоох, шинэчлэх
асуудлуудыг хамардаг. (Рондинэли,
2007)
“Civil society” fills the space “Иргэний нийгэм” нь хувь хүн ба төр
Civil society organization Иргэний нийгмийн байгууллага
between the individual and the засгийн хоорондох орон зайг нөхөж
state, and comprises voluntary байдаг бөгөөд мэргэжлийн, шашны,
groups and associations of all соёлын гэх мэт төрөл бүрийн сайн
kinds professional, religious, дурын бүлэг, холбоодоос бүрддэг.
cultural, etc. A strong and active Хүчтэй иргэний нийгэм нь засгийн
civil society is the foundation газрын үйл ажиллагаанд хяналт
for good governance, providing тавих, хүмүүсийн дунд бүтээлч
contestability for the government, харилцаа бий болгох, бодлогод
productive relationships among нөлөөлөх боломж бүрдүүлэх,
people, opportunities to influence ядуусын төлөө ухуулга нөлөөллийн
policy, advocacy for the poor, and ажил хийх, оролцооны механизм
mechanisms for participation. Civil бий болгох замаар сайн засаглалын
society organizations, however, are үндсийг тавьж өгдөг. Харин иргэний
not necessarily intended to act in нийгмийн байгууллага бүр нийтийн
the public interest, and also include ашиг сонирхолд үйлчилдэггүй
associations and lobbies formed for бөгөөд тэдний дотор шашны, эсвэл
sectarian or vested business бизнесийн явцуу
22

23. interests. Civil society organizations эрх ашгийн төлөө байгуулагдсан
can be formal (e.g., trade unions) эвсэл холбоод, ухуулга нөлөөллийн
and governed by codified rules, (лобби) бүлгүүд ч байдаг. Иргэний
or informal (e.g., squatters’ нийгмийн байгууллагууд нь албан
associations). (Schiavo & Sundaram, ёсны (үйлдвэрчний эвлэл гэх мэт),
2000) тогтсон дүрэм журамтай эсвэл
албан бус (шилжин суурьшигчдын
холбоо гэх мэт) байж болно.
(Шиаво & Сундарам, 2000)
In an effort to hold its public servants
Code of conduct for public officials Төрийн албан тушаалтны ёс зүйн
to standards of conduct, the United Төрийн албан хаагчдын үйл
дүрэм
Kingdom had in 1994 introduced a ажиллагааг стандарттай болгох
broad code of behaviour for those in талаар урьд өмнө хийсэн алхмуудын
public life. Although developed under дотор лорд Ноланы санаачилгаар
the stewardship of Lord Nolan in Их британид 1994 онд нэвтрүүлсэн
the context of the United Kingdom, төрийн албан хаагчдын зан
the Seven Principles of Public Life can суртахууны дэлгэрэнгүй дүрэм
be applied universally, regardless зүй ёсоор орж байна. Хэдийгээр
of differences in politics, history or Их британий нөхцөлд тохируулан
culture. The principles, which have боловсруулсан боловч тус дүрэмд
since been adopted by a number of улс төр, түүх, соёлын ялгаанаас үл
countries, state: хамааран улс орнуудын төрийн
• Selflessness – Holders of public албанд мөрдөж болох нийтлэг
office should take decisions долоон зарчмыг тодорхойлсон
solely in terms of the public байна. Хэд хэдэн оронд мөрдсөн
interest. They should not do so эдгээр зарчимд:
in order to gain financial or other
material benefits for themselves, ажиллах – төрийн албанд
• Хувийн ашиг сонирхолгүй
their family, or their friends. ажиллагчид зөвхөн нийтийн
• Integrity – Holders of public ашиг сонирхолд нийцсэн
office should not place шийдвэр гаргаж байх.
themselves under any financial Өөрсдийн болон гэр бүл, найз
or other obligation to outside нөхдийнхөө санхүүгийн болоод
individuals or organisations материаллаг бусад сонирхлын
that might influence them in үүднээс шийдвэр гаргах явдлыг
the performance of their official хориглох;
duties. • Зарчимч, шударга байх – төрийн
• Objectivity – In carrying out албанд ажиллагчид хувь хүн,
public business, including байгууллагын өмнө албан
making public appointments, үүрэгтээ сөргөөр нөлөөлж болох
awarding contracts, or office санхүүгийн болон бусад амлалт
үүрэг авахгүй байх;
23

24. • recommending individuals for • Бодитой хандах – албан тушаалд
rewards and benefits, holders томилох, гэрээ, хэлэлцээр
of public office should make байгуулах, шагнал урамшуулал,
choices on merits. тэтгэлэгт тодорхойлох зэрэгтээ
• Accountability – Holders of зөвхөн уг ажил, үйлчилгээг
public office are accountable гүйцэтгэх чадвар, гавьяа зүтгэлд
for their decisions and actions үндэслэсэн сонголт хийх;
to the public and must submit • Хариуцлагатай байх – төрийн
themselves to whatever албан хаагчид гаргасан шийдвэр,
scrutiny is appropriate to their үйл ажиллагааныхаа төлөө
office. олон нийтийн өмнө хариуцлага
• Openness – Holders of public хүлээдэг байх, аливаа хяналт,
open as possible about all the шалгалтаас зайлсхийхийг
decisions and actions that they хориглох;
take. They should give reasons • Нээлттэй байх – төрийн
for their decisions and restrict албан хаагчдын гаргаж байгаа
information only when the шийдвэр, хэрэгжүүлж байгаа
wider public interest clearly арга хэмжээ аль болох нээлттэй
demands. байх. Гаргасан шийдвэрийнхээ
• Honesty – Holders of public үндэслэлийг олон нийтэд ил
office have a duty to declare тод мэдээлдэг, мэдээллийг
any private interests relating зөвхөн нийтийн эрх ашигт
to their public duties and илэрхий харшилсан тохиолдолд
to take steps to resolve any хязгаарладаг байх;
conflicts arising should be as in • Үнэнч шударга байх – төрийн
a way that protects the public албан хаагчид нийтийн ашиг
interests. сонирхлыг хамгаалах үүднээс
• Leadership – Holders of public албан үүрэгтэй нь харшлах
office should promote and хувийн сонирхлынхоо талаар
support these principles by мэдээлж, сонирхлын зөрчилгүй
leadership and example. ажиллах;
(Source: Committee on Standards • Манлайлах – төрийн албан
in Public Life, 1995) хаагчид эдгээр зарчмыг
мөрдүүлэх үйл хэрэгт
манлайлал, үлгэр дуурайлал
үзүүлэх явдал тус тус орж байна.
(Эх үүсвэр: Төрийн албаны
стандартын хороо, 1995)
A commission is more formal than Комисс нь хорооноос илүү албан
Commission Комисс
a committee. A commission usually ёсны утга илэрхийлдэг. Комиссыг
requires legislation from байгуулах, хариуцах ажил үүргийг
24

25. Parliament for its establishment нь тодорхойлсон шийдвэрийг гол
and terms of reference. төлөв парламент гаргадаг. Комисс
Commissions may be permanent нь мөн байнгын (төрийн албаны
bodies (such as the Public Service зөвлөл г.м.), эсвэл түр байгууллага
Commission) or temporary. (UNDP байж болно. (НҮБХХ/Лаос, 2001)
LAO, 2001)
The words ‘committee’ and Хороо ба комисс гэдэг үгсийг
Committee Хороо
‘commission’ are often used нэлээд хольж хэрэглэдэг боловч
interchangeably, however ‘хороо’ нь илүү албан ёсны, бас
‘commissions’ are usually more түр хугацаатай байдаг (дээрхийг
formal and short-lived (see above). үз). Хороо нь байнгын (жишээлбэл
Committees may be permanent парламентын байнгын хороо),
(as in a ‘standing committee’) or эсвэл тодорхой зорилгоор, түр
may have a fixed period of time in хугацаагаар ажиллаад татан
which to do their work and after буугддаг түр хороо байж болно.
which they are terminated (an ‘ad Хороод нь шийдвэр гаргах эрх
hoc committee’). They may have мэдэлтэй, эсвэл зөвхөн зөвлөх
authority to take decisions or they үүрэгтэй байж болно. (НҮБХХ/
may be only advisory in nature. Лаос, 2001)
(UNDP LAO, 2001)
People who live in a local Орон нутгийн захиргааны
Community Хүмүүсийн нийтлэг нэгдэл
administrative unit (such as a тодорхой нэгжид (хот, тосгон
village or a municipality), who зэрэг) оршин суугаа, угсаатны нэг
are associated ethnically (such as бүлэгт харьяалагддаг (омог зэрэг),
in a tribe), who belong to a local хот, суурин газар, эсвэл хөдөө орон
rural or urban ecosystem (such as нутаг гэх мэт экологийн ижил
a neighbourhood), or who share нөхцөлтэй (нэг хороолол, хөрш
common interests (such as a зэргэлдээ гэх мэт), эсвэл нийтлэг
religious community) (WFP: 14). ашиг сонирхолтой (шашны бүлэг
(UNDP LAO, 2001) г.м.) хүмүүс. (НҮБХХ/Лаос, 2001)
The requirement for public officials Албан тушаалынхаа хүчинд
Confidentiality Нууцлалыг хадгалах
not to disclose to any member олж авсан аман болон бичгийн
of the public, either orally or in нууц мэдээллийг аливаа
writing, any secret or confidential этгээдэд задруулахгүй байх
information acquired by virtue тухай төрийн албан хаагчдад
of their public position. Most тавигдах шаардлага. Хөтөлбөрийн
government information relating to хэрэгжилт, үйлчилгээ зэрэг
the delivery of programs and засгийн газрын ихэнх мэдээлэл
нийтэд ил тод байдаг.
25

26. services is public information. Нууц мэдээлэл бол төр засгийн
Confidential information is a мэдээллийн өчүүхэн хэсгийг
small portion of total government эзэлдэг бөгөөд гол төлөв батлан
information and it often relates to хамгаалах, худалдаа, технологи,
military, trade, technology or public улсын тендерийн асуудалтай
bidding matters. Personal data (for холбоотой байдаг. Хувь хүний
example information on revenues мэдээлэл (жишээ нь иргэдийн
and taxes to be paid by citizens) орлого, татвар төлсөн байдал
are usually also kept confidential. г. м.) гол төлөв нууцлалтай
The need for confidentiality must байдаг. Нууцлалыг, ил тод
be balanced against the principle of байх, мэдээллийн эрх чөлөөний
transparency and right of access to зарчимтай тэнцвэртэй хэрэглэх нь
information. (UNDP LAO, 2001) зүйтэй. (НҮБХХ/Лаос, 2001)
This term refers to the situation in Энэ нэр томьёог аливаа албан
Conflict of interest Сонирхлын зөрчил
which a person has a vested interest тушаалтан тухайн шийдвэрийн
in the outcome of a decision, but tries үр дүнд хувийн ашиг сонирхолтой
to influence the decision making боловч түүнийгээ мэдэгдэхгүйгээр
process as if they did not. In other шийдвэр гаргах үйл явцад
words, they stand to benefit from a нөлөөлөх оролдлого хийх нөхцөлд
decision if it goes a particular way, хэрэглэдэг. Өөрөөр хэлбэл
but they participate in the decision шийдвэр аль нэг байдлаар гарах нь
making process as if they were тэдэнд ашигтай боловч шийдвэр
neutral. гаргах явцад төвийг сахигчийн
In carrying out one’s duties, officials үүднээс оролцох явдал юм.
must not allow themselves to be Албан хаагчид албан үүргээ
improperly influenced by family, гүйцэтгэхдээ гэр бүлийн, хувийн
personal or business relationships. болон бизнесийн харилцааны зүй
While conflicts of interest should бус нөлөөлөлд орохоос зайлсхийх
be avoided wherever possible, үүрэгтэй байдаг. Сонирхлын
conflicts often happen without зөрчлөөс аль болох зайлсхийх
anyone being at fault. Public officials шаардлагатай нь ойлгомжтой
are also individuals, and there will ч зөрчил хэн нэгний буруутай
be occasions when an officer’s үйлдэлгүйгээр үүсэх тохиолдол
own private interests may come олон гардаг. Төрийн албан хаагчид
into conflict with their public duty бусдын адил хувь хүмүүс. Иймд
to put the public interest first. тэдний хувийн сонирхол нийтийн
Conflicts of interest are not wrong ашиг сонирхолд үйлчлэх төрийн
in themselves, but they should be албаны үүрэгтэй нь зөрчилдөж
properly identified and declared, болно. Энэ утгаар сонирхлын
and effectively and transparently зөрчил буруу зүйл биш бөгөөд
managed. It is when a conflict of харин түүнийг зүй зохистой
interest has been ignored, improperly тодорхойлж, мэдээлж, үр нөлөөтэй,
acted on, or
26

27. has influenced actions or decision ил тод байдлаар зохицуулах
making, that the conduct (not the шаардлагатай байдаг. Харин
conflict itself) could be seen as сонирхлын зөрчлийг тооцоогүй,
misconduct, abuse of office or even буруугаар шийдвэрлэсэн, аливаа
corruption. ажиллагаа, шийдвэрт нөлөөлсөн
үйлдэл нь (зөрчил өөрөө биш)
зүй бус, албан тушаалаа урвуулан
ашигласан үйлдэл, тэр ч байтугай
авлигын гэмт хэрэгт тооцогддог.
1. The whole body of voters who 1. Хууль тогтоох байгууллагад
Constituency Сонирхогч/Дэмжигчид
elect one representative to a нэг төлөөлөгчөө илгээсэн нийт
legislature. сонгогчид.
2. Any group or organisation 2. Тодорхой албан тушаалтан,
interested in the work and байгууллагын үйл ажиллагааг
actions of a given official, agency, сонирхдог болон дэмжлэг
or organisation, and a potential үзүүлэх магадлалтай бүлэг,
source of support for it; also the эсвэл байгууллага; сонгуульт
interest (sometimes geographic болон томилогдсон албан
area) served by an elected or тушаалтны сонирхол үйлчилж
appointed public official. байдаг газар.
The constitution is the basic set of Засаглалын үндсэн зарчим,
Constitutional reform Үндсэн хуулийн шинэтгэл
rules prescribing the institutions байгууллуудын тогтолцоог
and procedures of government. төгөлдөршүүлэн шинэчилж,
Constitutional reforms restructure засгийн газрын бүтэц холбооных
and revise the basic principles and байх уу, нэгдмэл байх уу гэдгийг
institutions of governance; establish тогтоон, төрийн зорилго, эрх
the structure of government as a мэдэл, хууль тогтоох, гүйцэтгэх,
federal, federation, or unitary system; шүүх засаглалын эрх мэдлийн
identify the purpose and powers хуваарь, харилцаа, засгийн газар
of the State; delineate the powers болон иргэдийн эрх, үүргийг
and limitations of and relationships тодорхойлдог. (Рондинэли, 2007)
among legislative, executive, and
judicial branches of government;
and clarify the responsibilities and
obligations of government and
citizens. (Rondinelli, 2007)
Contracting out is the transfer Засгийн газраас урьд өмнө
Contracting – out Гэрээгээр гүйцэтгүүлэх
to the private sector of the санхүүжүүлж, хэрэгжүүлж байсан
implementation
27