ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖАҢА ПОЛИЦИЯСЫ. Азаматтық бастаманың ұсынысы ІІМ РЕФОРМАСЫ ҮШІН

ҚАЗАҚСТАННЫҢ
ЖАҢА
ПОЛИЦИЯСЫ
ҚАЗАҚСТАН | ТАМЫЗ | 2018

АЛҒЫС БІЛДІРУ
Құқық қорғау және адам құқықтары қызметі саласындағы тәуелсіз
қазақстандық сарапшылар аталмыш құжатқа өз пікірлері мен ескертулерін
білдірді.
Біз реформаның түрлі мәселелері бойынша сарапшылық пікірі мен
талқылаулары үшін Алматы қалалық адвокаттар алқасы президиумының
мүшесі, заң ғылымдарының кандидаты, доцент Данияр Қанафинге, Адам
құқықтары жөніндегі Қазақстандық халықаралық бюроның директоры
Евгений Жовтиске, стратегия және құқықтық саясат мәселелері жөніндегі
тәуелсіз кеңесші Назгүл Ерғалиеваға, Құқықтық саясатты зерттеу
орталығының директоры Татьяна Зиновичке, сондай-ақ Халықаралық
Құқықтық Бастама Қоғамдық қоорының президенті Айна Шорманбаеваға
ерекше алғысымызды білдіреміз. Құқықтық саясатты зерттеу орталығы,
сондай-ақ, осы құжатта көрініс тапқан басқа елдердегі полицияны
реформалаутәжірибесіменбөліскенхалықаралықсарапшылардытартты.
Осы құжатты дайындау барысында сарапшылар тарапынан реформаның
стратегиялық маңызды аспектілері бойынша түрлі позициялар айтылды.
Сондықтан, соңғы құжат «ІІМ Реформасы үшін» Азаматтық бастамасы бұл
құжатты жазу мен оны талқылау барысында кеңескен барлық
сарапшылардың көзқарастарын түгел қамтыған жоқ. Біз Қазақстандағы
полицияны құрылымдық реформалауға негіз болуы мүмкін деп санаған
ұсыныстардықостық.
«ІІМ Реформасы үшін» азаматтық бастамасы Facebook тобыныңҚР ІІМ реформасын талап етеміз
қатысушыларына полицияны реформалау жөнінде білдірген ұсыныстары мен тілектері үшін алғыс білдіреді.
Бізосықұжаттыңнегізіндежатқан300-денастамұсынысалдық.
02
Сондай-ақ, барлық еріктілерге, әсіресе, Рима Моисееваға, Роман
және Наталья Губановтарға және Евгения Кимге ерекше алғы-
сымызды білдіреміз. Бұл адамдар келіп түскен барлық ұсыныстарды
жинауменжүйелеугекөмектесті.
Құжаттыәзірлеген:
ИринаМедникова,координация
ДимашӘлжанов,мәтіндайындау
ДмитрийЩеголихин,презентацияныдайындау
МұратДильманов,иллюстрация
ДенисМорозов,графикалық дизайнмениллюстрация
АзатШауен,веб-сайт
АйнаШорманбаева,аударма
ТатьянаПанченко,корректура
МәдиМәмбетов,корректура
«ІІМРеформасыүшін»азаматтықбастамасыныңқатысушылары:
ӘсетНаурызбаев,
ГүлшатНұрпеисова
ЕрланНұрпеисов
ДимашӘлжанов
ДидарМарданов
ИринаМедникова
ЖаннаСпунер
ЖаннаПрашкевич

1-БӨЛІМ
ПОЛИЦИЯНЫҢ ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ
МОДЕЛІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
ҮШІН ҚҰРЫЛЫМДЫҚ
РЕФОРМА БОЙЫНША
ҰСЫНЫСТАР
2-БӨЛІМ
ҚЫЗМЕТКЕ
АЛУ ЖАҢА
САЯСАТЫ
3-БӨЛІМ
ПОЛИЦИЯНЫҢ
ЕСЕПТІЛІГІ,
АШЫҚТЫҒЫ ЖӘНЕ
ЖАУАПТЫЛЫҒЫ
ІШКІ ІСТЕР МИНИСТРЛІКТІ АЗАМАТТЫҚ
ТҰЛҒАНЫҢ БАСҚАРУЫ
ТОЛЫҚҚАНДЫ ЖЕРГІЛІКТІ ПОЛИЦИЯ
ҚЫЗМЕТІН ДАМЫТУ
ПОЛИЦИЯ ҚЫЗМЕТІНДЕ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫ
СТАНДАРТТАРЫ, ҚҰҚЫҚ БАСЫМДЫЛЫҒЫ МЕН
ЗАҢДЫЛЫҚТЫҢ ТОЛЫҒЫМЕН САҚТАЛУЫ
ҚЫЛМЫСКЕРЛІКПЕН КҮРЕСУГЕ БАҒЫТТАЛҒАН
ІІМ ҚЫЗМЕТІН НАҚТЫ РЕТТЕУ,
ТИІСТІ ЕМЕС ФУНКЦИЯЛАРДЫ АЛЫП ТАСТАУ
БІРТІНДЕП ПОЛИЦИЯ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНІҢ
ҚҰРАМЫН ЖАҢАРТУ
ПОЛИЦИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ,
АТТЕСТАЦИЯЛАУ ЖӘНЕ ҚАЙТА ДАЙЫНДАУ
ЗАМАНАУИ МОДЕЛІН ҚҰРУ
ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ЖӘНЕ БАСШЫҒА ТӘУЕЛДІ
БОЛУҒА ЖОЛ БЕРМЕЙТІН АШЫҚ ЖӘНЕ
БОЛЖАМДЫ ҚЫЗМЕТ ДЕҢГЕЙІНІҢ ӨСУІ
ПОЛИЦИЯ ҚЫЗМЕТІ МЕН ЖЕКЕ
ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІ ЖАҢА БАҒАЛАУ ЖҮЙЕСІ
ПОЛИЦИЯНЫҢ ҮСТІНЕН
ПАРЛАМЕНТТІК ЖӘНЕ ҚОҒАМДЫҚ
БАҚЫЛАУ ЕНГІЗУ
АЗАМАТТАРДЫҢ ПОЛИЦИЯ
ҒИМАРАТЫНА ЕРКІН
ҚОЛ ЖЕТКІЗУІ
“ҚЫЗМЕТТІК ПАЙДАЛАНУ ҮШІН ҒАНА”
ДЕП БЕЛГІЛЕНГЕН НОРМАТИВТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ
АКТІЛЕРДІ ТОЛЫҒЫМЕН ҚАЙТА ҚАРАУ
ОРЫНДЫ КҮДІК НЕГІЗІНДЕ ҚАМАУҒА АЛУ
ЖӘНЕ ҚАМАУҒА АЛЫНҒАНДАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ
ПОЛИЦИЯ ЖҰМЫСЫН БАҚЫЛАУ
ТӘУЕЛСІЗ ИНСТИТУТТАРЫ
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖАҢА ПОЛИЦИЯСЫ
11
12
13
14
15
1
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПОЛИЦИЯСЫН ІІМ
ЖАНЫНДАҒЫ БӨЛЕК ОРГАН РЕТІНДЕ ҚҰРУ
2
3
4
5
10
7
8
9
ПОЛИЦИЯ ҚЫЗМЕТІН ӘСКЕРИЛЕНДІРМЕУ
ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУГЕ БАҒЫТТАУ
6 ТИІМДІ ӘРЕКЕТ ЕТУ МЕХАНИЗМІ16
ҚАЗАҚСТАН | ТАМЫЗ | 2018

ҚЫСҚАРТУЛАР
ЭЫДҰ - Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы.
Дамыған елдердің өкілдік демократия мен еркін нарықтық
экономика қағидаларын мойындайтын халықаралық эконо-
микалықұйымы.
ІІМ–Ішкіістерминистрлігі.
ЕҚЫҰ - Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы,
қауіпсіздік мәселелерімен айналысатын әлемдегі ірі аймақтық
ұйым. Ол Солтүстік Америкада, Еуропада және Орталық
Азиядаорналасқан57мемлекеттібіріктіреді.
БҰҰ - Біріккен ұлттар ұйымы. Халықаралық тыныштық пен
қауіпсіздікті қолдау мен нығайту үшін, мемлекеттер арасында
ынтымақтастықтыдамытуүшінқұрылғанхалықаралықұйым.
ЖІҚ - Жедел іздестіру қызметі. Адамның және азаматтың
өмірін, құқықтарын және бостандығын, меншікті қорғауды,
қоғамменмемлекеттіқылмыстыққолсұғушылықтанқорғауды
қамтамасыз ету мақсатында жедел іздестіру шараларымен
жүзегеасырылатынқызмет.
ҰАТ - Ұлттық алдын алу тетігі. Қинау және қарым-қатынас пен
жазалаудыңбасқадақатал,адамгершіліккежатпайтыннеме-
се қорлайтын түрлеріне қарсы Конвенцияға Қосымша хат-
тамаменқарастырылған.
ҚБК – Мәжбүрлеп ұстау орындарында адам құқығын қамта-
масыз етуді бақылау жөніндегі қоғамдық бақылау комис-
сиясы.
ҚПА – Қызметтік пайдалануға арналған. Таралымы шектеулі
қызметтікақпараттықамтитынқұжаттар.
04

ГЛОССАРИЙ
ОБЪЕКТИВ ҚҰЖАТ - жұмысшының алдыңғы жұмыс
орындарының тізімі мен жеке қасиеттері туралы анық-
тама.
ОМБУДСМЕН - атқарушы билік органдары мен лауа-
зымды тұлғалардың жұмысында белгілі бір азаматтық
топтардың әділдікті және мүддені сақтауын бақылау
қызметіартылатыназаматтықлауазымдықтұлға.
ТЕРГЕУ СУДЬЯСЫ - қылмыстық сотқа дейінгі іс жүр-
гізудетұлғалардыңқұқықтарының,бостандықтарының
және заңды мүдделерінің сақталуын бақылауды
жүзегеасыратынбіріншіинстанциясотыныңсудьясы.
ЖЕРГІЛІКТІ ҚОҒАМДАСТЫҚ - жергілікті мемлекеттік
басқару немесе өзін-өзін басқару жүзеге асырылатын
қалалық, ауылдық елді мекендерде және басқа
аумақтарда,шекаралардатұратынхалық.
ПЕНИТЕНЦИАРЛЫҚ ЖҮЙЕ - азаматтарға заңмен сәйкес
тағайындалған қылмыстық жазалардың орындалуын
басқаратынмемлекеттікинститут.
05

1-БӨЛІМ
ПОЛИЦИЯНЫҢ ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ
МОДЕЛІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
ҮШІН ҚҰРЫЛЫМДЫҚ
РЕФОРМА БОЙЫНША
ҰСЫНЫСТАР

ПОЛИЦИЯНЫҢ ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ МОДЕЛІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ҮШІН ҚҰРЫЛЫМДЫҚ РЕФОРМА БОЙЫНША ҰСЫНЫСТАР
Дамыған елдерде бір жағынан, министр мен мини-
стрліктің, екінші жағынан, полиция басшысы мен
полиция құзыретін институционалдық тұрғыдан бөлу
демократиялықдәстүріқалыптасқан.
Ішкі істер министрі саяси лауазым болып табылады.
Оған қылмыскерліктің алдын алу және күресу, соны-
мен бірге қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
саласындағы мемлекеттік саясатты жүзеге асыратын
азаматтық тұлға тағайындалуы тиіс. Министр
полицияны қолма-қол басқару құзыретіне ие болмауы
тиіс, өйткені бұл полиция басшысының міндеті болып
табылады.
ІШКІ ІСТЕР МИНИСТРЛІКТІ АЗАМАТТЫҚ
ТҰЛҒАНЫҢ БАСҚАРУЫ1
1.1
1.2
07

Егер министр полицияның қолма-қол қызметін
басқарып, бұйрық шығарып, кез келген қызметкерге
қатысты тәртіптік билік жүргізуіне құзыретті болса,
онда демократиялық мемлекетте мамандырылған
полиция қызметіне қойылатын талаптарға қайшы
келетін полиция құзыретін кері пайдалану мүмкіндігі
туындайды.*
Саясижәнеәкімшілікфункциялардыңосындайбөлінуі
полицияның жоғарғы кәсіби деңгейі мен саяси
ықпалдан тәуелсіз болуын қамтамасыз етеді. Бұл
дүние жүзінің дамыған елдерінде (ЭЫДҰ елдерінде)
мемлекеттікбасқарустандартыболыптабылады.
ІШКІ ІСТЕР МИНИСТРЛІКТІ АЗАМАТТЫҚ ТҰЛҒАНЫҢ БАСҚАРУЫ
ЕҚЫҰ . «Демократиялық мемлекетте полиция мақсаттары қоғамдық тәртіпті сақтау,Полиция қызметінің демократиялық негіздері бойынша Нұсқаулық. 2008, 13-б
тұлғаның негізгі құқықтары мен бостандықтарын қорғау және қадірлеу, қылмыскерліктің алдын алу және онымен күресу, қоғамға көмек пен қызмет көрсету болып
табылады».*
1.3
08ПОЛИЦИЯНЫҢ ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ МОДЕЛІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ҮШІН ҚҰРЫЛЫМДЫҚ РЕФОРМА БОЙЫНША ҰСЫНЫСТАР

ІІМ реформасын қоғам талаптарына сай ашық және
жауапты полицияны құру мақсатында оның жанындағы
бөлекорганретіндеҚазақстанРеспубликасыполициясын
құруданбастаукерек.
Полицияның қолма-қол жұмысы тәуелсіздігін және
саясаттан тыс болуын қамтамасыз ету үшін ҚР полиция
басшысы Полиция Кеңесімен ақылдасып, Министрмен
тағайындалуы тиіс. Полиция Кеңесіне барлық аймақтық
бөлімдер басшылары, сонымен қатар қоғамдық зиялы
өкілдерінен құрылуы тиіс. ҚР полиция басшысы жылына*
бір рет Парламентке полиция қызметі туралы ашық есеп
берукерек.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПОЛИЦИЯСЫН ІІМ
ЖАНЫНДАҒЫ БӨЛЕК ОРГАН РЕТІНДЕ ҚҰРУ2
*
2.1
2.2
Independent Commission on Policing for Northern Ireland, 1999, , параграф 6.21. «Қолма-қол тәуелсіздік дегеніміз полицияA new beginning: policing in Northern Ireland
басшысының құқығы мен парызы — қолма-қол шешім қабылдау болып табылады, ал үкімет полиция басшысына операцияны қалай өткізу керек екені туралы нұсқау
бермеуітиіс…кезкелгенбасқадақоғамдықлауазымдытұлғасияқтыполициябасшысыөзміндеттерінеркінатқарып,олардыңорындалғанынақарайжауапкерліккеде
тартылуымүмкін».
Полиция Кеңесі Қазақстан Республикасы полициясының
орталық бөлімдер басшыларынан және жергілікті полиция
қызметі өкілдерінен, сонымен қатар, тәуелсіз мүшелерден
тұрады. Кеңес “Қазақстан Республикасы полициясы тура-
лы” Заңында бекітілген ретке сәйкес қалыптасады.
Қазақстан Республикасы полициясының басшысы жылына
бір рет Парламентте Полиция қызметі туралы ашық есеп
беруітиіс.

ІІМ құрылымындағы орган ретінде ҚР полициясы
құрамында Әкімшілік полиция Комитеті, қылмыстық
полицияДепартаменті,есірткібизнесіменкүресужәне
есірткі айналымын бақылау Департаменті, Тергеу
департаменті және Жедел криминалистика депа-
ртаменті, сонымен бірге арнайы полиция операция-
лары бойынша бөлім (мысалы, қарулы қылмы-
скерлерді ұстау немесе адамдарды кепілге алған
жағдайлар үшін) болуы тиіс. Арнайы полиция
операциялар бөлімдерінің қызметкерлері xалықа-
ралықстандарттарнегізіндеоқытылуытиіс.*
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПОЛИЦИЯСЫН ІІМ ЖАНЫНДАҒЫ БӨЛЕК ОРГАН РЕТІНДЕ ҚҰРУ
БҰҰ ,АзаматтықжәнесаясиқұқықтартуралыХалықаралықПакт,соныменбіргеБҰҰАдамқұқықтарыныңжалпығаортақдекларациясы Құқықтықтәртіптісақтаубойынша
лауазымдытұлғалардыңкүшқолданужәнеқарупайдаланудыңнегізгіұстамдары.
*
2.3
10

Үлгілі халықаралық тәжірибеге сәйкес жергілікті
полиция қызметі де дамуы тиіс. Осы қызметтің қыз-
меткерлері жаппай шараларды өткізу кезінде
қоғамдық тәртіпті сақтау бойынша халықаралық
стандарттардыүйреніп,ісжүзіндеқолдануытиіс.*
Келешекте есірткі бизнесімен күресу және есірткі
айналымын бақылау Департаментін ІІМ жанындағы
бөлек құқық қорғау құрылымы ретінде бөліп шығару
дұрысболатыншығар.
*
2.5
ҚР Полициясының жедел іздестіру қызметі, сонымен
бірге арнайы полиция операциялар бөлімдерін пай-
далануоқиғаларынәтижелісоттықжәнепарламенттік
бақылауыныңастындаболуытиіс.
2.4
Полиция бейбіт жиналу құқығын қадірлеп, , сонымен біргеАзаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық Пактіні Құқықтық тәртіпті сақтау бойынша лауазымды
тұлғалардыңкүшқолданужәнеқарупайдаланудыңнегізгіұстамдарынбасшылыққаалуытиіс.

Қазіргі таңда Қазақстанда жәбірленушілерді қолдау
қызметі жоқ. Қазақстан Республикасы полициясының
құрылымындаосындайқызметтіенгізукерек.
Полиция лауазымды тұлғалардың жәбірленушілерге
қылмыскерлер қолданатын «терпила» деген қор-
лайтын сөзді кең пайдалануы қатаң тәртіптік шара-
ламенжазалануытиіс.
Жәбірленушілерге қадірмен қарау жаңа Қазақстан
Республикасы полициясы лауазымды тұлғаларының
нормасыболуытиіс.*
«Құрбандарға аяушылықпен қарап, олардың қадір-қасиетін сақтау керек». БҰҰ Қылмыс және билікті кері пайдалану құрбандары үшін әділсоттың негізгі ұстамдарының
Декларациясы А.4-б.
*
2.6

Мемлекеттің құқық қорғау мақсатына арналған
қаржыны бөлу және жұмсау бюджетін қайта қарау
керек.
ҚР жаңа полициясы өз қызметкерлерінің, әсіресе
жергілікті деңгейдегі қызметкерлеріне еңбекақы
төлеугежеткіліктіқаржығаиеболуытиіс.*
Сонымен бірге, нәтижелі және үнемді қаржы
менеджменті ҚР полициясы басшылығының
қызметінебағаберудіңбастышарттарыболуытиіс.
*
2.7
I.Б.2. еңбекақы және жұмыс жағдайы. Құқықтық тәртіп сақтау лауазымды тұлғалардың бәріне тиісті еңбекақы мен жұмыс жағдайы қамтамасыз етіледі.
Құқықтықтәртіптісақтаубойыншалауазымдытұлғалардыңкүшқолданужәнеқарупайдаланудыңнегізгіұстамдары.

Қоғам мұқтаждарына жауап беру және қылмыске-
рлікке нәтижелі төтеп беру, қоғамдық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету мақсатында полиция мен жергілікті
қауымдастықтар арасында институ-ционалдық
байланыстынығайтукерек.*
Жергілікті полиция жергілікті қауымдастық арасында
тәртіп пен заң сақтаудың кепілі болуы тиіс. Оның абы-
ройы жергілікті халықтың сеніміне негізделуі тиіс.
Оның қызметкерлер құрамы жергілікті қауымдас-
тықтыңқұрамынасайболуытиіс.**
ТОЛЫҚҚАНДЫ ЖЕРГІЛІКТІ ПОЛИЦИЯ
ҚЫЗМЕТІН ДАМЫТУ3
*
3.1
3.2
* полицияның децентрализациясын қолдайды, өйткені, бұл үлгі полицияның халыққа жақын болуына ықпал тигізеді депПолиция этикасының Еуропа кодексі
саналады.
** Қызметкерлерді іріктеу барысында жұмысқа әйелдер мен саны аз топтар мүшелеріне аса назар аудару керек. Полиция құрамы өзі қызмет ететін қауымдастықтың
барлықтоптарынантұруытиіс.ЕҚЫҰ .2008,46-49-б.Полицияжәнеқоғамарасындағысеріктестіктіорнатудыңүлгілітәжірибесі.2008

ІІМ аумақтық органдары ІІМ жалпы реформасына сәй-
кес жеке полиция бөлімшелеріне өзгертілуі тиіс.
Сондай бөлімшелер жергілікті қауымдастықтардағы
полиция қызметінің негізгі құрылымдық бөлшегі
болуытиіс.
Полиция бөлімшелерінің жергілікті қауымдастық-
тарда орналасуы халық санын, қылмыскерлік жағ-
дайын, көлік инфрақұрылымы мен басқа да фактор-
ларды ескеруі тиіс. Бұл ұзақ мерзімді реформа, оны
Қазақстанның арнайы іріктелген аймақтарда жаңа
полиция бөлімшелерін салудан және сынақ жобадан
бастауғаболады.
Жергілікті полиция қызметінің жұмыс істеу үлгілі
халықаралық тәжірибесін, оның ішінде жеткілікті
қаржыландыру кепілдерін зерттеп, енгізу керек.
Жергілікті полиция қызметі жергілікті билік
органдарынан өзінің негізгі қызметін - қоғамдық
қауіпсіздікті қамтамасыз етуді атқару үшін жеткілікті
қаржыалуытиіс.
ТОЛЫҚҚАНДЫ ЖЕРГІЛІКТІ ПОЛИЦИЯ ҚЫЗМЕТІН ДАМЫТУ
3.3
3.4
15

Жергілікті полиция қызметінің басшысы Мәслихатқа әр
жылға қылмыскерліктің алдын алу және күресу бағда-
рламасын ұсынып, оны орындау туралы ашық есеп беруі
тиіс.
Мәслихаттар мқшелерінің үштен екі бөлігімен дауыс бе-
ріп, жергілікті полиция басшысына кез келген қызмет-
керлерін белгілі болған бұзушылықтарға немесе
сенімнен шығу, жалпы қылмыскерліктің алдын алу мен
күресужергіліктібағдарламаларынорындамағаныүшін
жұмыстаншығаруқұзыретінеиеболуытиіс.
Осындай бағдарламалардың орындалуы жайлы
Мәслихат тарапынан жағымсыз баға беру жергілікті
полиция басшысын жұмыстан шығаруға әкеліп соғуы
тиіс.
3.5
3.6 Жергілікті полиция қызметінде рушылдық, таптық және
орыншылдық болмауы тиіс. Ол үшін жергілікті полиция
қызметініңжергіліктібиліктенбейтараптыжәнетәуелсіз
болумеханизмдерінкөздеукерек.

Полиция бөлімшелерінің қызметкерлері жергілікті
полиция қызметінің басқа бөлімшелерімен тығыз
байланыста болуы тиіс. Олардың қылмыстық теріс
қылықтарды тергеу құзыретіне ие болу тиіс. Олардың
қызметін бағалау қылмыскерліктің алдын алу және
күресу бойынша жергілікті қауымдастықпен нәтижелі
ынтымақтасуүлгілеріненегізделуітиіс.
Полиция бөлімшелерінің қызметкерлері жаппай
шаралар кезінде күзетші болуға, басқа да кәсіби
міндеттеріне байланысты емес бұйрықтарды орын-
дамауытиіс.
Қазіргі уақытта полиция бөлімшелерінің қызмет-
керлері қоғам сенімінен айырылды. Олар жергілікті
қауымдастықтардың мүдделерін қорғау керек, әртүрлі
қолма-қол және күзету функцияларын орындамауы
тиіс.
Ауылдық жерлерде бөлімшелер қызметкерлері
толыққанды полиция бөлімшелері болу үшін күшей-
тілутиіс.
3.7

Жергілікті полиция қызметі ювеналдық соттар, адво-
катура және прокуратурамен қатар ювеналдық поли-
цияның әрі қарай дамуына негіз болуы тиіс. Осындай
жүйе кәмелетке толмағандарға қатысты әділсоттың
толыққандыжүзегеасырылуынқамтамасызетутиіс.
Патрульдық бақылау жолда ғана емес, жаяу жүріп те
жүргізілуі тиіс. Бұл азаматтармен тығыз байланыста
болу, қылмыстарға қарсы әрекет жасау және сенімді
арттыру үшін қажет. Полиция велопатрульдерін де*
енгізугеболады.Патрульдықбақылаубағыттарыжәне
оданаутқуоперативтікштабтаавтоматтытүрдетіркелу
тиіс.
Патрульдық бақылауға жергілікті полиция қызметінен
басқа өзге әскери бөлімшелер (мысалы, әскер не
Ұлттық гвардиясы)тартылмауытиіс.
3.9
3.10
* UnderstandingPolicing.Arecourseforhumanrightsactivists.AnnekeOsse,2006,p.83-84.

Жергілікті полиция қызметінің басты мақсаттары жергі-
лікті қауымдастықпен серіктестік негізінде дайындалуы
тиіс. Ол үшін БҰҰ есірткі мен қылмыскерлікке қарсы
арнайы агенттігінің жергілікті мекендерде халықпен
ынтымақтасу форумдарын құрып, қылмыскерлікпен
күресу бойынша кеңестерін қарау керек. Осындай
форумдар өзекті мәселелерді көтере алады. Бұл
жергілікті биліктерге инфрақұрылымды жақсарту
мәселесібойыншақосымшаынталандыруболуымүмкін.
Мысалы, қылмыскерліктің алдын алу полиция міндеті
болып табылады. Бірақ, қылмыскерліктің нәтижелі
алдын алудағы ең маңызды факторларының бірі
наразылық қылмыскерлікті төмендету болып табылады.
Криминологиялық зерттеулер көрсеткендей, даладағы
жарықты жақсартудың өзі қылмыскерлік жағдайын
жақсартады. Осы себеппен полиция-қоғам-жергілікті
билік арасында ынтымақтастықты қамтамасыз ету
маңыздыболыптабылады.*
Дамыған елдерде дәл жергілікті биліктер өз деңгейінде
қылмыскерліктіңалдыналуменкүресуүшінжауапты.
UnitedNationsOﬃceonDrugsandCrime ,2011,p.6.Handbookonpoliceaccountability,oversightandintegrity
*
3.11

Полиция әрекеттері құқық басымдылығы, кемсітуге
жол бермеу, саяси бейтараптылық, күш қолдану сәй-
кестілігіменашықтықұстамдарынқатаңсақтауытиіс.*
Полиция әркез негізгі адам құқықтары мен бостан-
дықтарын, оның ішінде өмір сүру құқығы, пікір білдіру
бостандығы, бейбіт жиналу, жеке тұлғаға қол сұқпау,
жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың жеке меншігін
қылмыстыққолсұғуданқорғаутиіс.**
ПОЛИЦИЯ ҚЫЗМЕТІНДЕ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫ
СТАНДАРТТАРЫ, ҚҰҚЫҚ БАСЫМДЫЛЫҒЫ МЕН
ЗАҢДЫЛЫҚТЫҢ ТОЛЫҒЫМЕН САҚТАЛУЫ
4
*
4.1
*БҰҰ .Нью-Йорк,Женева,1996ж.Құқықтықтәртіптісақтаубойыншаоргандарүшінхалықаралықстандарттар
** ЕҚЫҰ ғында айтылғандай, “полиция қызметкерлері өз парызын адам құқықтары қабылданғанПолиция қызметінің демократиялық негіздері бойынша Нұсқаулы
стандарттарға,азаматтықжәнесаясиқұқықтарғасәйкесатқарылуытиіс.Өмірдіқорғаужәнесақтауолардыңеңмаңыздыміндетіболуытиіс”.2008,14-б.

Барлық нұсқаулар адам құқықтары саласындағы
халықаралық стандарттарға сәйкес келтіріліп, азамат-
тардың құқықтары мен бостандықтарын шектеуге
қатысты болған жағдайда олармен еркін, оның ішінде
полиция бөлімшесінде танысуға қолжетімді болуы
тиіс.*
Заңнан төмен актілер “қызметтік мақсатта пайдалану
ғана” деп белгіленбеуі тиіс. Нұсқаулар жеңіл түрде
(компендиум түрінде) жазылып, Интернетте жария-
лануы тиіс. Полицияның ұйымдастыру және жедел
жұмысына қатысты нұсқаулар ғана “қызметтік пайда-
лануүшінғана”депбелгіленуітиіс.
Жалпы жедел іздестіру қызметі (ЖІҚ) сотттың бақы-
лауындаболуытиісжәнеПарламенттіңтиістікомитеті-
менбақылаунытиіс.
ПОЛИЦИЯ ҚЫЗМЕТІНДЕ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫ СТАНДАРТТАРЫ, ҚҰҚЫҚ БАСЫМДЫЛЫҒЫ
МЕН ЗАҢДЫЛЫҚТЫҢ ТОЛЫҒЫМЕН САҚТАЛУЫ
БҰҰ . «Адам құқықтары халықаралық құқығы барлық мүше мемлекеттерге және олардыңҚұқықтық тәртіпті сақтау бойынша органдар үшін халықаралық стандарттар
өкілдеріне,оныңішіндетәртіпсақтаулауазымдытұлғаларыүшінқұқықтықміндетітемеболыптабылады».
*
4.2

ҚР Ішкі істер Министрліктің қызметі қылмыскерліктің
алдын алу және күресу, сондай-ақ қоғамдық қауіп-
сіздік саласында мемлекеттік саясатты жүзеге асы-
руменшектелуітиіс.ІІМмемлекеттіксаясаттыбасқада
бағыттарда жүзеге асыруы мүмкін, бірақ бұндай
функциялар саяси және әкімшілік функцияларды бөлу
негізіндеқұрылуытиіс.
ҚЫЛМЫСКЕРЛІКПЕН КҮРЕСУГЕ БАҒЫТТАЛҒАН
ІІМ ҚЫЗМЕТІН НАҚТЫ РЕТТЕУ,
ТИІСТІ ЕМЕС ФУНКЦИЯЛАРДЫ АЛЫП ТАСТАУ
5
5.1

Бірақ, функцияларды ІІМ ішінде біріктіру пенитен-
циарлық жүйеге және қамауда ұстау орындарына
қатысты болмауы тиіс. Дамыған елдердің үлгілі
тәжірибесіне сәйкес, пенитенциарлық жүйе, оның
ішінде қамауда ұстау орындары, қылмыстарды
тергеумен айналысатын ведомствоның қарамағында
болмауытиіс.*
Бұл азаптауға, қатыгездікпен қарауға және ұстал-
ғандар мен қамалғандардың құқықтарын басқа да
бұзушылықтарына, сондай-ақ жемқорлыққа жағы-
мды жағдай жасайды. Пенитенциарлық жүйені, оның
ішінде қамауда ұстау орындарын Әділет министр-
лігінің қарамағына беру керек немесе бөлек ведомст-
воретіндешығарукерек.**
ҚЫЛМЫСКЕРЛІКПЕН КҮРЕСУГЕ БАҒЫТТАЛҒАН ІІМ ҚЫЗМЕТІН
НАҚТЫ РЕТТЕУ, ТИІСТІ ЕМЕС ФУНКЦИЯЛАРДЫ АЛЫП ТАСТАУ
* * «Полиция шұғыл шара қолдану керек болған жағдайдан басқа пенитенциарлық жүйе қызметкерлерін алмастырмауы тиіс.» , 11-Полиция этикасының Еуропа кодексі
кеңес,.2001ж.
** 2.1.-б. . «Әр Мүше мемлекет өзАзаптау және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе қорлайтын жазалау мен қарау түрлеріне қарсы БҰҰ Конвенциясы
юрисдикциясынажататынкезкелгенаумақтаазаптауактілерініңалдыналуүшіннәтижелізаңдық,әкімшілік,соттықжәнебасқадашараларқолданады».
5.2

ПОЛИЦИЯ ҚЫЗМЕТІН ӘСКЕРИЛЕНДІРМЕУ
ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУГЕ БАҒЫТТАУ6Полиция қызметі өзінің қалпы мен мәні бойынша
әскери емес, азаматтық қызмет болуы тиіс, сондықтан
оныдемилитаризациялаукерек.
Реформа ең алдымен, ішкі істер министрліктің
аппаратына қатысты болуы тиіс. Ол азаматтық
мемлекеттік қызметкерлерден тұруы тиіс.
Қылмыскерлікпен күресу және оның алдын алу
барысында пайда болатын қоғамдық қарым-
қатынастар саласында мемлекеттік саясатты
қалыптастыру үшін осындай лауазымды тұлғаға
әскериатағынеоғанұқсасатақтыңкерегіжоқ.
*
6.1
6.2
ПолицияэтикасыныңЕуропакодексінің 13-б.полицияныңазаматтықбилікбасшылығындақызмететуінталапетеді.Оныңкомментариіндебылайделінген:«Азаматтық
құндылықтарға қадірмен қарайтын полиция қызметінің өзінің кәсіби полиция қызметін нәтижелі атқарып, азаматтық қоғам мұқтаждарын қанағаттандыруға барлық
мүмкіндіктерібар».

Азаматтармен қоғамдық жерлерде тығыз қатына-
сатын ҚР полициясының қызметкерлеріне оларды тез
анықтау үшін арнайы униформа керек. Сонымен қатар,
номөрлік жетондарды міндетті түрде тағы нақты
полиция қызметкерін құзыретін теріс пайдаланған
жағдайда тез анықтап, жауапқа тарту мүмкіндігіне
кепіл береді. Денесіне тағатын бейнекамераларды
тағутәжірибесіненгізукерек.
Бір жағынан, бұл нақты полиция қызметкерлерін
құзыретін теріс пайдаланғаны үшін жауапқа тартуға,
екінші жақтан, оларды жалған айыптан қорғайды, де-
мек,құқықбасымдылығыұстамынқамтамасызетеді.
ПОЛИЦИЯ ҚЫЗМЕТІН ӘСКЕРИЛЕНДІРМЕУ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУГЕ БАҒЫТТАУ
6.3
6.4

Полицияны қызмет көрсетуге бағыттау үшін қоғамды
бақылау парадигмасынан қоғам мүдделеріне қызмет
етупарадигмасынакөшукерек.*
Полицияның негізгі функциясына қылмыстардың
алдын алу мен тергеу, қоғамдық тәртіпті сақтау және
кез келген қиын жағдайда халыққа көмек көрсету
(біріншікөмеккөрсетуқызметі)кіруітиіс.**
*
6.5
*ЕҚЫҰ 2008,стр.17-18ПолицияқызметініңдемократиялықнегіздерібойыншаНұсқаулық.
** БҰҰ сәйкес, халық мұқтаждарын түсіну ұғымына мынадай жатады: полиция қоғамның мұқтаждарыАдам құқықтары бойынша Жоғарғы Комиссары Басқармасына
мен үмітіне жауап бере алады, әсіресе, қылмыскерліктің алдын алуда; қылмыстарды тергеу және қоғамдық тәртіпті сақтау; полиция өз мақсаттарына заңды және
адамгершілікті сақтау арқылы жетеді; полиция қызмет ететін қоғамның мұқтаждарын және үмітін анық түсінеді; полиция әрекеттері қоғамның пікірі мен үсыныстарына
сәйкескелуі.
26
ПОЛИЦИЯ ҚЫЗМЕТІН ӘСКЕРИЛЕНДІРМЕУ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУГЕ БАҒЫТТАУ

2-БӨЛІМ
ҚЫЗМЕТКЕ
АЛУ ЖАҢА
САЯСАТЫ

ҚЫЗМЕТКЕ АЛУ ЖАҢА САЯСАТЫ
БІРТІНДЕП ПОЛИЦИЯ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНІҢ
ҚҰРАМЫН ЖАҢАРТУ7
Полиция құрамының кәсіби деңгейін көтеру үшін
жаңадан полиция қызметкерлерін іріктеуді ашық
өткізукерек.
ҚР полициясының құрамын жаңартуды пилоттық
(сынақ) аймағынан бастап (біз қылмыскерлік қаупі
жоғары Алматы қ. ұсынамыз), бес жылдың ішінде
елдіңбарлықаймақтарындажүргізукерек.
7.1
28

Іріктеуді арнайы комиссия өткізеді, оның құрамына
қоғам қайраткерлері мен білгір сарапшылар кіруі тиіс.
Қызметкерлерді алу мәселелері бойынша субъективті
көзқарасқа жол бермеу үшін автоматты тестілеу нәти-
желерінегізгішартболуытиіс.
Ашық іріктеу психологиялық тестіден, жалпы білім
тестіден,денешынықтырутестіденжәнекомиссиямен
сөйлесудентұруыкерек.
БІРТІНДЕП ПОЛИЦИЯ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНІҢ ҚҰРАМЫН ЖАҢАРТУ
* «Қызметкерлердіалусаясатыполицияқатарынаәйелдерменұлттықсаныазтопрадытартудықамтамасызетутиіс».ЕҚЫҰПолицияқызметініңдемократиялықнегіздері
бойынша Нұсқаулық. Көпұлттық2008, 60-б.. «Полиция құрамы … халық түрлілігінің көрінісі болуы тиіс». ЕҚЫҰ Саны аз ұлттық топтар бойынша Жоғарғы комиссар
қоғамдаполицияқызметімәселелерібойыншаРекомендациялар.2006ж., 16-б.
7.2
Полиция құрамы халық құрамына сәйкес болуы тиіс.
Әйелдер мен саны аз ұлттық топтар өкілдерін тарту
үшін арнайы шаралар керек. Лауазымға қабылдау*
осындай реті болмаса, кәсіби деңгейіне қарамай,
басшылыққа жақын адамдарды алу қаупі пайда
болады.
7.3
29

Қазақстанда полиция міндеттерін атқаратын ІІМ қыз-
меткерлерінің саны дамыған елдердің көрсет-
кіштеріненбірнешеесекөп.*
Бұл қазақстандық полиция моделінің халықты
бақылауға негізделгеніне байланысты. Осыдан басқа,
бұл жағдай нәтижесіз басқаруға, оның ішінде
қызметкерлерді пайдалану, полицияның өзіне тән
емес функцияларды орындау және ретсіз өсіп кеткен
құрылымынабайланысты.
Қызметкерлердің санын азайту үнемделген қаржы
еңбекақыны жоғарлату, ең алдымен, полиция
бөлімшелерінде жұмыс істейтін қызметкерлеріне,
және де жергілікті полиция қызметін күшейтуге
жіберілуітиіс.
* Әдеттегідей, Еуропа Одағы елдерінде болжамды түрде 1 полиция қызметкері 300–400 азаматтарға келеді. Understanding Policing. A resource for human rights activists.
AnnekeOsse,2006,p.91.
7.3
30
БІРТІНДЕП ПОЛИЦИЯ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНІҢ ҚҰРАМЫН ЖАҢАРТУ

ПОЛИЦИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ, АТТЕСТАЦИЯЛАУ
ЖӘНЕ ҚАЙТА ДАЙЫНДАУ ЗАМАНАУИ МОДЕЛІН ҚҰРУ8ҚР Жаңа полициясының қызметкерлері заманауи
білім беру әдістемелері бойынша алты айдың ішінде
дайындықтанөтуітиіс.*
ІІМ жоғарғы оқу орындарын алты айлық дайындықтан
өткен және полиция қызметінде жұмыс істеу
тәжірибесі бар қызметкерлерді дайындау арнайы оқу
орындарынаөзгертукерек.
Осындай арнайы оқу орындары заңгерлерді дайын-
даумен айналыспауы тиіс. Заңгерлік мамандықтар
бойынша азаматтық жоғарғы оқу орындары ғана
оқытукерек.
Іріктеу барысында азаматтардың құқықтарын сақтауға бағытталған, нәтижелі және тиянақты азаматтық, кәсіби полиция құрылымын құру негіздеріне сүйену керек.
WOLAThemesandDebatesinPublicSecurityReform.
*
8.1
31ҚЫЗМЕТКЕ АЛУ ЖАҢА САЯСАТЫ

Қызметтегі полиция қызметкерлері өзінің кәсіби дең-
гейін техникалық салаларда да жоғарлатуға мүмкін-
діктері болуы тиіс, мысалы, оқ ату қаруын қолдану
дағдылары, күш пен арнайы құралдарды қолдану, іс
жүргізу әрекеттерін өткізу, және де, нақты салада:
шұғыл жағдайда келіссөз жүргізу (мысалы, адам-
дарды кепілге алған жағдайда), жәбірленуші бала-
ларданжауапалу,киберқылмыстарменкүресут.б.
ҚР полициясы қызметкерлерін ересектерге білім беру
саласындағы жаңа жетістіктерге сай аттестациялау
және қайта дайындау, сонымен бірге, бастапқы
дайындықзаманауижүйесінқұрукерек.
ПОЛИЦИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ, АТТЕСТАЦИЯЛАУ ЖӘНЕ ҚАЙТА ДАЙЫНДАУ ЗАМАНАУИ МОДЕЛІН ҚҰРУ
8.2

ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ЖӘНЕ БАСШЫҒА ТӘУЕЛДІ БОЛУҒА
ЖОЛ БЕРМЕЙТІН АШЫҚ ЖӘНЕ БОЛЖАМДЫ
ҚЫЗМЕТ ДЕҢГЕЙІНІҢ ӨСУІ
9
Полиция қызметкерлерінің қызмет барысында барлық
мәселелерді өзі жеке шешуге құзыретті басшыға
тәуелді болу құқық қорғау жүйесі нәтижесіздігінің
басты себебі болып табылады. Қызметтің өсуі, ынта-
ландыру, техникалық жабдықтау, тәртіптік жауап-
кершілік және жұмыстан шығару қызметкерлердің өз
бастығына жағымды болуына байланысты емес болуы
тиіс.
Қазіргі жүйе бастықтың қол астындағы қызмет-
керлеріне “тәртіптік билік” жүргізудің бір бөлігі болып
табылады. Бұл полиция қызметкерлерінің тәуелсіз
шешімқабылдауғамүмкіндікбермейді.
9.1

ҚР Полиция қызметкерлерінің қызмет бабымен өсуі
басшылардыңжекееркінетәуелдіболмауытиіс.*
Лауазымғатағайындау“объективка”(бұрынғықызмет
орындары мен мінездемесі) негізінде тоқтатылуы тиіс.
Қызмет бабымен өсу тек заңда бекітілген ашық іріктеу
негізіндеғанаболуытиіс.
Полицияқызметкерлерініңмемлекеттікқызметкерлер
ретіндебарлыққұқықтарыменміндеттерітиістізаңмен
қорғалып, олар жұмысқа алу мәселелері бойынша
шешімдерге арнайы тәуелсіз әкімшілік сотқа шағым-
дануғақұқылыболуытиіс.
ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ЖӘНЕ БАСШЫҒА ТӘУЕЛДІ БОЛУҒА ЖОЛ БЕРМЕЙТІН АШЫҚ
ЖӘНЕ БОЛЖАМДЫ ҚЫЗМЕТ ДЕҢГЕЙІНІҢ ӨСУІ
* «Қызмет бабымен өсу ашық болып, қызметкерлердің тәжірибесі мен деңгейіне негізделуі тиіс (яғни, жазбаша тест, ауызша сөйлесу және бағалау орталығын қатыстыру
арқылыбағалануытиіс)». .62-б.ПолицияқызметініңдемократиялықнегіздерібойыншаНұсқаулық
9.2

ПОЛИЦИЯ ҚЫЗМЕТІ МЕН ЖЕКЕ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІ
ЖАҢА БАҒАЛАУ ЖҮЙЕСІ10Полиция қызметі мен оның қызметкерлерін осындай
жаңа бағалау жүйесін құру керек. Қызметті бағалау
қылмыстардыашусанынағананегіздеугеболмайды.
Қызметкерлердің ауысуы, халықпен қарым-қаты-
настары, әсіресе, осал топтармен, полицияға берілген
шағымдар саны, оқиғалар бойынша әрекет жасау
жылдамдығы, қолда бар ресурстарды нәтижелі
пайдалану, кәсіби деңгейін көтеру, оның ішінде
этикалық нормалар, қызметіндегі заңдылықты
қамтамасыз ету т.б. көрсеткіштер маңыздылығы одан
кемемес.
Сырттан тәуелсіз бағалау полиция қызметінің ішкі
көрсеткіштерінде,жекеполицияқызметкерлерініңде
қызметін сараптау кезінде ескерілуі тиіс. Бағалау
бойынша негізгі тұжырымдар жыл сайын жария-
лануы тиіс. Үкімет және жергілікті билік органдары ҚР
полициясы қызметін сырттан бағалауға жеткілікті
қаржыбөлутиіс.

3-БӨЛІМ
ПОЛИЦИЯНЫҢ
ЕСЕПТІЛІГІ,
АШЫҚТЫҒЫ ЖӘНЕ
ЖАУАПТЫЛЫҒЫ

ПОЛИЦИЯНЫҢ ЕСЕПТІЛІГІ, АШЫҚТЫҒЫ ЖӘНЕ ЖАУАПТЫЛЫҒЫ
ПОЛИЦИЯНЫҢ ҮСТІНЕН ПАРЛАМЕНТТІК
ЖӘНЕ ҚОҒАМДЫҚ БАҚЫЛАУ ЕНГІЗУ11 Полиция қызметі үстінен парламенттік және қоғамдық
бақылау енгізу керек. Парламенттік тыңдаулар жылы-
на бір рет өткізілуі тиіс. Полиция басшысы депутат-
тардың сұрақтарына жауап беріп, керек болған
жағдайда, ЖІҚ заңдылығы бойынша сұрақтарға
жауапберутиіс.
Сонымен бірге, Парламенттің тиісті комитетіне керек
болған жағдайда парламенттік тексеріс жүргізу
құқығынберукерек.Полицияқызметінешағымтүскен
жағдайда полиция қызметі бойынша Омбудсмен де
осындайқұқыққаиеболуытиіс.
*
11.1
Бақылау институттарына атқару, заң шығару (парламент), сот билігі, сонымен бірге, адам құқықтары бойынша комиссиялар мен азаматтардың шағымдарын қарау
тәуелсізкеңестеріментәуелсізөкілдер(омбудсмендер)жатады.ЕҚЫҰ 45-б.ПолицияқызметініңдемократиялықнегіздерібойыншаНұсқаулық.
37

ІІМ министрі, полиция басшысы мен жергілікті
полиция басшыларының жыл сайын есеп беру талабы
заңда бекітілуі тиіс. Есептерде нақты мақсаттарды
орындаунәтижелерікөрсетілуітиіс.
Полиция қызметі негізгі мақсаттарын қалыптастыру
субъектісі ретінде Полиция Кеңесі немесе басқа да
азаматтық сарапшылар мен қоғам қатысатын құрылым
болуымүмкін.
Мәслихаттар қабылдайтын қылмыскерлікпен күресу,
алдын алуды ұйымдастыру, қоғамдық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету жергілікті бағдарламалар міндетті
түрде жергілікті қауымдастық пен азаматтық сарап-
шыларменталқылануытиіс.
Бағдарламалар жобалары қоғамдық талқылау үшін
ашық жарияланып, оларға берген пікірлер де ашық
жариялануы тиіс. Осындай бағдарламаларды қабыл-
даудың міндетті шарты олардың тәуелсіз бағалауы
болуытиіс.
ПОЛИЦИЯНЫҢ ҮСТІНЕН ПАРЛАМЕНТТІК ЖӘНЕ ҚОҒАМДЫҚ БАҚЫЛАУ ЕНГІЗУ
11.2
38ПОЛИЦИЯНЫҢ ЕСЕПТІЛІГІ, АШЫҚТЫҒЫ ЖӘНЕ ЖАУАПТЫЛЫҒЫ

АЗАМАТТАРДЫҢ ПОЛИЦИЯ
ҒИМАРАТЫНА ЕРКІН ҚОЛ ЖЕТКІЗУІ12
Полицияның міндеті халықтың қауіпсіздігін қамта-
масыз ету болғандықтан, ол одан оқшауланбауы тиіс.
Азаматтардың арыз беруі, кез келген уақытта және кез
келгенжағдайдакөмеккежүгінуіүшінполициябөлім-
шелерінееркінқолжеткізумүмкіндігіболуытиіс.
Азаматтармен өзара қарым-қатынас жасауға тікелей
өкілетті болғандықтан, дуалдар мен қоршауларды бұ-
зып, полиция бөлімшесінің қызметкерлеріне еркін
кіруге кепілдік беру қажет. Ол үшін дамыған мемле-
кеттердің полиция бөлімшелерінің фронт-кеңселерін
ұйымдастыруқағидаларынзерттеп,енгізуқажет.
Қай орында мүмкін және қисынды болса, сол орында
әйнек қабырғалар мен ашық жұмыс кеңістіктерін қол-
дануды қоса алғанда, ғимараттардың барынша физи-
калықайқындығынқамтамасызетуқажет.
12.1

Келушілердің телефондарын, планшеттерін және өзге
жазып алу құрылғыларын өздерімен бірге алуға
салынған тыйымды жою қажет. Азаматтардың ұялы
телефондары мен басқа жазып алу құрылғыларын
пайдалану мүмкіндігі полиция жұмысындағы жа-
риялылық деңгейін арттырады. Мұндай құрылғыларды
пайдалануға қойылатын шектеулер заңнамада нақты
белгіленуі және тек қажетті жағдайларда ғана қолда-
нылуытиіс.
АЗАМАТТАРДЫҢ ПОЛИЦИЯ ҒИМАРАТЫНА ЕРКІН ҚОЛ ЖЕТКІЗУІ
12.2
12.3
Полиция бөлімшелерінің ғимараттарында, соның ішінде
Ұлттық алдын алу механизмі және ҚБК механизмін іске
қосу, сондай-ақ мәслихаттармен және/немесе
жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен құрылатын
қоғамдық бақылаудың жергілікті схемалары арқылы
азаматтық бақылау мүмкіндігін қамтамасыз ету. Ол үшін
заңнамаға тиісті өзгертулер енгізу және аталмыш
мақсаттарды жүзеге асыруға жеткілікті ресурстарды
бөлу.
12.4
Адвокаттардың қамауға алынған тұлғаларға арналған
кез келген уақытша қамауда ұстау орындарын қоса
алғанда, полиция бөлімшелеріндегі қамауға алынған-
дарменкедергісізкездесумүмкіндігіболуытиіс.

“ҚЫЗМЕТТІК ПАЙДАЛАНУ ҮШІН ҒАНА”
ДЕП БЕЛГІЛЕНГЕН НОРМАТИВТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ
АКТІЛЕРДІ ТОЛЫҒЫМЕН ҚАЙТА ҚАРАУ
13
Полиция қызметкерлері басшылыққа алатын норма-
тивтік құқықтық актілер, соның ішінде ведомстволық
бұйрықтар мен нұсқаулардың бірқатары «қызметтік
пайдалану үшін ғана» деп белгіленген, алайда олар
азаматтардыңқұқықтарыменеркіндіктеріншектейді.
ҚР Конституциясының 4.4-бабы азаматтардың
құқықтарына, еркіндіктеріне және міндеттеріне
қатысты нормативтік құқықтық актілерді ресми түрде
жариялау оларды пайдаланудың міндетті шарты
екендігін белгілейді. Сондықтан, мұндай сипаттағы
барлық нормативтік құқықтық актілер жариялануы
тиіс.*
* Полиция этикасының Еуропа кодексі, 2.3-тарау. Полициялық операциялар қашанда мемлекеттің ішкі заңнамасына және мемлекет келісім берген халықараралық
нормаларғасәйкесөткізілуітиіс.

ОРЫНДЫ КҮДІК НЕГІЗІНДЕ ҚАМАУҒА АЛУ
ЖӘНЕ ҚАМАУҒА АЛЫНҒАНДАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ14 Кез келген қамауға алынған тұлға қылмыстық тәртіп
бойыншада,әкімшілікқамауғаалужағдайындадатергеу
сотының алдына келуі тиіс. Қазіргі уақытта қамауға*
алынған тұлғалар тергеу сотының алдына бұлтартпау
шараларытаңдалғанжағдайдағанабарады.
Кез келген қамауға алудың тергеу соты тарапынан күдік-
тіңзаңдылығыменнегізділігінеісжүзіндеқамауғаалған-
нан кейін 24 сағат ішінде бағалануын қамтамасыз ету
қажет, ал бұлтартпау шарасын таңдау туралы талқылау
қажет болған жағдайда, 48 сағат ішінде, кепіл туралы
мәселеніміндеттітәртіптеқарастыруарқылыөтуітиіс.**
Қорғау тарабының өтініші бойынша бұлтартпау шарасы
жөніндегі мәселе мұндай тыңдауларды даярлауға, соның
ішінде кепіл ұсынуға уақыт қажет болған жағдайда 72
сағатқа дейін немесе одан да көп уақытқа кейінге
қалдырылуымүмкін.
*
14.1
*ЕҚЫҰ Копенгагендіккеңесқұжаты19905.15-бап.
** Сот талқылауына дейін қамауда ұстау ерекше шара ретінде қарастырылуы және оның мерзімі барынша қысқа болуы тиіс. № 8 жалпы тәртіптегі ескерту - 9-бап
(бостандық пен жеке қол сұқпаушылық құқығы), БҰҰ Адам құқығы бойынша шарттық органдармен қабылданған жалпы тәртіп және жалпы ұсынымдардағы
ескертулердііріктеу

Тергеу соты мен қорғау тарабының іс жүзінде қамауға
алу уақыты мен геолокациясы көрсетілген бүкіл поли-
цияқұжаттарынақолжетімділігіболуықажет.
Полиция бөлімшелері мен қамауда ұстау орында-
рында заңгерлік көмек алу құқығы және оны мемле-
кеттік бюджет есебінен ұсыну туралы толық ақпарат
берілуітиіс.
Полиция адвокаттар алқасына мемлекетпен кепіл-
дендірілген заңгерлік көмек алуға құқылы қамауға
алынған тұлғалар туралы іс жүзінде қамауға алған
сәттен бастап үш сағаттан кешіктірмей міндетті түрде
хабарлауытиіс.
ОРЫНДЫ КҮДІК НЕГІЗІНДЕ ҚАМАУҒА АЛУ ЖӘНЕ ҚАМАУҒА АЛЫНҒАНДАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ
14.2

Сондай-ақ, азаматтық дәрігерлермен тәуелсіз медици-
налық қарау мүмкіндігін қамтамасыз ету қажет. ІІМ
ведомстволық медициналық қызметкерлерінің екі жақты
бейілділік жүйесі халықаралық стандарттарға қайшы
келеді, қамауға алынған тұлғаларға қинау және қатаң
қарым-қатынас көрсету амалдарының қолданылғанын
тиімдіанықтауғамүмкіндікбермейді.*
Ұсталған тұлғаны әр рет тіркеу бейне және фото техника-
мен бекітілетін медициналық қарауды көздеуі тиіс. Қорғау
тарабының тергеу сотына кез келген уақытта негізді
өтінішпен қамауда ұстау түріндегі бұлтартпау шарасы
таңдалған қамауға алынған тұлғаны босату туралы жүгіну
құқығыболуытиіс.
Шектеу шаралары таңдалған тұлғаларды бақылау
бойынша электрондық білезіктер мен басқа техникалық
құралдардыбарыншақолдануқажет.
*
14.3
14.4
«Полициябостандығынанайырғантұлғалардыңбостандығынанайырылғанытуралыүшіншітұлғаларғахабарлау,құқықтықкөмеккеқолжетімділігіболуы,сондай-ақөз
таңдауларымен дәрігердің медициналық қарауынан өту құқығы болуы тиіс. ЕҚЫҰ Полиция жұмысының демократиялық негіздері жөніндегі нұсқаулықтың 36-бетін қар.
UNBodyofPrinciplesfortheProtectionofAllPersonsunderAnyFormofDetentionorImprisonment.
ОРЫНДЫ КҮДІК НЕГІЗІНДЕ ҚАМАУҒА АЛУ ЖӘНЕ ҚАМАУҒА АЛЫНҒАНДАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ

ПОЛИЦИЯ ЖҰМЫСЫН БАҚЫЛАУ
ТӘУЕЛСІЗ ИНСТИТУТТАРЫ15Сыртқы бақылаусыз полиция басшылығының
азаматтардың шағымдары мен өтініштерін мұқият қа-
раудан бұлтару мүмкіндігі қашанда болады, сондай-
ақ, ҚР Полициясының лауазымдық тұлғалары қылмыс
және қылмыстық теріс қылық жасаған жағдайда,
объективті және әділ тергеу жүргізуге кедергі болу
мүмкіндігіжоғарыболады.
Сондықтан, үздік халықаралық тәжіридеге сүйене
отырып,халықтыңшағымдарынқабылдаужәнеқұқық
қорғау органдарының қызметкерлері – лауазымдық
тұлғалар жасаған қылмыстар мен қылмыстық теріс
қылықтарға тәуелсіз тергеу жүргізу бойынша тәуелсіз
механизмдердіқосаалғанда,бүкілполицияжұмысын
бақылау жөніндегі бірнеше тәуелсіз сыртқы орган
қалыптастырғанжөн.*
*
15.1
Сыртқы бақылау механизмдері полиция қызметкерлеріне келіп түскен салмақты шағымдарды зерттеуде үлкен әділдік танытуы мүмкін. ЕҚЫҰ Полиция жұмысының
демократиялықнегіздеріжөніндегінұсқаулықтың 45-бет.

ПОЛИЦИЯ ЖҰМЫСЫН БАҚЫЛАУ ТӘУЕЛСІЗ ИНСТИТУТТАРЫ
Біріншіден, қинау амалдары немесе қатаң, намысқа
тиетін қарым-қатынас көрсету жағдайларын, сондай-
ақполицияқызметкерлері,соныменқатарбасқақұқық
қорғау органдары жасаған кез келген өзге жалпы
қылмыстық қылмыстарды тергеу бойынша тәуелсіз
қызмет немесе агенттік құру қажет. Мұндай қызмет
тергеушілерінің полиция ішіндегі ақпаратқа толық
қолжетімділігі болуы тиіс. Арыз-шағымдар туралы,
сондай-ақ, тергеу қорытындысы туралы ақпарат
көпшілікке жария және қоғамға оңай қолжетімді
болуықажет.
Мұндай механизм институционалдық тәуелсіздікке
негізделуі және оның жұмысы процессуалдық
формадажүзегеасырылуытиіс.
15.2

Өзіндік қауіпсіздік департаменті ІІМ қызметкерлері
жасаған құқыққа қайшы әрекеттерін анықтау
бойынша тиімді және әділ механизм болмағандықтан,
өз жұмысын қылмыстық іс жүргізу тәртіптен тыс
жүзеге асыратындықтан, бұл бөлімшені қысқарту
қажет.
Оған қоса, қызметкерлердің тәртіптік жауапкершілігі
мен жұмыстан босатылуы мәселелерін алқалы
тәртіптік кеңестер шешетінін заң жүзінде белгілеу
қажет.
Олардың құрамы тепе-теңдік негізінде органдар
басшылығы өкілдерінен, қатардағы қызметкерлерден
жәнеқоғамнантұрады.
15.3

Екіншіден, полиция жұмысымен байланысты барлық
мәселелер бойынша Омбудсмен институтын құру
қажет. Омбудсменнің полиция қызметкерлерінің әре-
кетіне кез келген шағымдарды алу және, қылмыстық
қудалауды қажет ететін фактілерге қатысты болмаған
жағдайда,олардытергеуөкілеттігіболуытиіс.
Омбудсмен Полиция Кеңесіне жыл сайын өз есебін
ұсынуы, сондай-ақ, оны Қазақстан Республикасының
Парламентіне жолдауы тиіс. Омбудсмен жанынан
полицияжұмысынбақылаужөніндегіқоғамдықкеңес
құру қажет. Омбудсмен және кеңес мүшелерінің өз
бастамаларымен полиция бөлімшелеріне және кез
келген қамауда ұстау орындарына бару өкілеттігі
болуытиіс.
15.4

ТИІМДІ ӘРЕКЕТ ЕТУ МЕХАНИЗМІ
16Полицияныңжеделқызметінекеліптүсетінақпаратқа,
әсіресе, азаматтардың арыздары мен өтініштеріне
полицияның әрекет ету процедуралары мен меха-
низмдерін өзгерту қажет. Келіп түскен шағымдар мен
өтініштерді өңдеудің бірыңғай ұлттық қорын құру
қажет.
Шағымдарды қабылдау журналы мен қылмыстық тер-
геулердіңбірыңғайтізілімібардабұлтәртіптиімдібол-
майды және көп жағдайда теріс пайдалануға апа-
рады.
Полицияның жасалған және жоспарланған қылмыс
туралы ақпарат қамтылған кез келген арызы немесе
баянаты қылмыстық тергеулердің бірыңғай тізілімінде
дереутіркеліп,процессуалдықтәртіптетексерілуітиіс.
16.1

Полиция бөлімшелері шақыруларға жедел әрекет
етуді қамтамасыз ететіндей орналастырылуы тиіс.
Полицейлерге шақыру нүктесіне жетуі тиіс уақыт
бойынша талаптар қоятын басқа мемлекеттердің
тәжірибесінзерттеуқажет.
Қылмыстар мен қылмыстық теріс қылықтар туралы
қоңырауларға, хабарламаларға жауап беру жылдам-
дығы патрульдік полиция жұмысын бағалаудың
маңыздышарттарыныңбіріболуытиіс.
16.2
16.3

Барлық патрульдік көліктер, велопатрульдер, жаяу
патрульдер автоматты тіркеуіштермен жабдықталуы
тиіс.Азаматтарменкезкелгенқарым-қатынасміндетті
түрде камераға жазылуы тиіс. Жұмыс істеп тұрған тех-
никалық түсіру құралдарының жоқтығы тергеу соты-
ның қамауға алуды заңсыз деп тануына негіз болуы
тиіс.
Шақыру нүктесіне бару бағыты мен қабылданған әре-
кеттер туралы ақпарат нақты уақытта жазылуы және
серверлерде ақылға қонымды уақыт ішінде сақталуы
тиіс.
16.4
16.5

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
АҰЖК Көпұлтты қоғамдағы полиция қызметінің мәселелері
бойыншаұсынымдар, 2006.
БҰҰ 1948.Жалпығабірдейадамқұқығыдекларациясы,
БҰҰ, Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық келісім,
1966.
БҰҰ Лауазымды тұлғалардың құқықтық тәртіпті сақтауда күш
қолданужәнеатысқаруынқолдануыныңнегізгіқағидалары, 1990.
БҰҰ Қылмыстардың және билікті теріс пайдаланудың құрбандары
үшінәділсоттыңнегізгіқағидаларыныңдекларациясы, 1985.
Лауазымды тұлғалардың құқықтық тәртіпті сақтау бойынша Мінез-
құлық кодексін тиімді жүзеге асыруға арналған басқару
принциптері, 1989.
БҰҰ Құқықтық тәртіпті сақтау жөніндегі органдарға арналған
халықаралықстандарттар, 1996.
БҰҰ Қинау және қарым-қатынас пен жазалаудың басқа да қатал,
адамгершілікке жатпайтын немесе қорлау түрлеріне қарсы
конвенциялар,1984.
БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі шарт негізіндегі органдар
қабылдағанжалпытәртіптегіескертулерменжалпыұсынымдарды
іріктеу. № 8 жалпы тәртіптегі ескерту - 9-бап (бостандық пен жеке
басқақолсұқпауғақұқығы),2008.
Адам құқықтары жөніндегі Жоғарғы БҰҰ комиссарының басқаруы,
Адамқұқықтарыменқұқықтықтәртіптісақтау,2002.
ЕҚЫҰКопенгагендіккеңесқұжаты,1990.
ЕҚЫҰ Полиция қызметінің демократиялық негіздері жөніндегі
нұсқаулық,2008.
ЕҚЫҰ Полиция мен қоғам арасында серіктестік орнатудың үздік
тәжірибесі,2008.
ЕуропаКеңесі 2001.Еуропалықполицияәдебініңкодексі,
Independent Commission on Policing for Northern Ireland, A new
beginning:policinginNorthernIreland,1999.
UN Body of Principles for the Protection of All Persons under Any Form
ofDetentionorImprisonment,1988.
Understanding Policing. A resource for human rights activists.
AnnekeOsse,2006.
United Nations Oﬃce on Drugs and Crime Handbook on police
accountability,oversightandintegrity,2011.
WOLA 2000.ThemesandDebatesinPublicSecurityReform,
52

ТАРАТУ
Біз өз құжатымызды барынша қолжетімді етуге
тырысамыз және оның ары қарай таралғанын
құптаймыз.
Оны мына жерден жүктей аласыз:
www.policereform.kz
Құжатқасілтемеалуүшінтөмендегініқолданыңыз:
Қазақстанның жаңа полициясы - «29» қыркүйек,
2018 жыл, Алматы қ. «ІІМ Реформасы үшін»
Азаматтықбастамасыныңұсыныстары
53

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖАҢА ПОЛИЦИЯСЫ. Азаматтық бастаманың ұсынысы ІІМ РЕФОРМАСЫ ҮШІН

Recomendados

Recomendados

Más contenido relacionado

Destacado

Destacado (20)

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖАҢА ПОЛИЦИЯСЫ. Азаматтық бастаманың ұсынысы ІІМ РЕФОРМАСЫ ҮШІН