1. HV-Midden-Holland
Vensters uit de Humanistische Canon
www.humanistischecanon.nl
Bespreking: 3 december 2013
Inleider:
Peter de Wit
Venster
Levenskunst
Tijdsperiode
Vanaf de oudheid tot nu
Thema
Een morele traditie van zelfzorg
wordt herontdekt
Doorkijkjes op
Michel Foucault:
Pierre Hadot:
Joep Dohmen:
een relationele ethiek - zelfzorg én de zorg voor de ander
zelfzorg is niet jezelf veranderen, maar jezelf worden
tegen de onverschilligheid - levensfasen
1

2. HV-Midden-Holland
Agenda
1. Het voorafje
2. Het venster
levenskunst
doorkijkjes
o Foucault
o géén Hadot
o Dohmen
discussie
PAUZE
3. De kunst van het ouder worden
De levenstrap
Dohmen: omgaan met tijd
discussie
4. Afsluiting
de relevantie
2

3. HV-Midden-Holland
Het voorafje
Het namenrondje
3

4. HV-Midden-Holland
Het voorafje
De Canon
35 Vensters
geschied
geschiedenis en actualiteit
le
verder lezen
‘Het’ humanisme
ligt nergens vast
is historisch veranderlijk
Attentie
de thema’s
o zijn belangrijk in de geschiedenis van het humanistisch denken
MAAR: het georganiseerd humanisme
o kan zich de thema’s uit de Canon niet toe-eigenen
o elk thema kan ook in andere levensbeschouwingen voorkomen
 impliciet en expliciet humanisme
4

5. HV-Midden-Holland
Het voorafje
Drie hoofdlijnen in de Canon
1. uitgangspunt:
2. streven:
3. ideaal:
kritisch denken – denken vanuit menselijke vermogens
sociale rechtvaardigheid
ontplooiing van het individu
Eigentijds Humanisme
Drie pijlers van het HV-humanisme
HVde combinatie van deze drie hoofdlijnen
o zelf denken
o samen leven
o persoonlijke ontplooiing
5

6. HV-Midden-Holland
Levenskunst
Levenskunst en ouder worden
Gezondheid
thema n
thema najaar 2013
daarom dit
daarom dit perspectief bij levenskunst
Waar denkt u aan ?
bij levenskunst ?
ACTIEF ZIJN
GELUK, MEER GENIETEN
ZIN GEVEN
IN HARMONIE ZIJN/BLIJVEN
bij ouder worden ?
GEBREKEN, ZIEKTE
RELATIVEREN
WIJSHEID
DOOR GAAN
ACCEPTATIE
Marcus Aurelius
Je kan niet de richting van de wind
bepalen, wel de stand van je zeilen
6

7. HV-Midden-Holland
Levenskunst
Actualiteit
Filosofie als levenskunst
in 2013 eindexamen Lati jn
o teksten van Seneca
Seneca over Gelukkig leven
Ononderbroken rust
Ononderbroken rust en vrijheid volgen wanneer alles wat
ons prikkelt en angst aanjaagt verdreven is.
ons prikkelt
Dan komt er
Dan komt er vrede en harmonie in onze ziel
en fierheid en zachtmoedigheid.
en fie
De Levenskunst Beurs
verbindt Levensgeniete
verbindt Levensgenieten met Spiritualiteit
o schoonheid en spiri
o schoonheid en spiritualiteit
o creativiteit & kunst
o ontspanning & gezondheid
o ontspanning & g
 u bent één aank
 u bent één aankoop verwijderd van uw geluk
7

8. HV-Midden-Holland
Levenskunst
De canon over levenskunst
Wat is voor mij een authentiek, goed en mooi leven?
gaat over positieve vrijheid
o de kern van de actuele levenskunst:
 hoe geef ik mijn leven zélf vorm ?
wil verder gaan dan negatieve vrijheid
o dat is vrijheid als niet-inmenging - neoliberalisme
o zelfbeschikking leidt tot individuen die los staan van anderen
sta
mijn vrijheid staat in verhouding tot die van anderen
o vrijheid is altijd relatief, graden van vrijheid en van onvrijheid
Michel Foucault (1984)
heeft de levens
heeft de levenskunst weer actueel gemaakt
o ontdekte de Ar Vitae van de klassieke Oudheid
s
 Socrates: draag zorg voor jezelf
 Stoïcijnen: oefen jezelf met het oog op een vrij en soeverein leven
waarom zou niet iedereen een kunstwerk van zijn leven kunnen maken ?
8

9. HV-Midden-Holland
Levenskunst
De ethiek van de levenskunst
Het doel
het be
het bereiken van een eigen, authentieke levenshouding
Hoe te bereiken ?
bezinning en oefen ing
waarden onderzoek
vriendsch
vriendschap
omgaan met tijd
- wat kan ik ?
- wat wil ik echt ?
- hoe doen we het samen ?
- wanneer ?  ouder worden
Het ideaal
een ge
gemeenschap van weerbare en op elkaar betrokken individuen
o geen liberale, smalle moraal van zelfbeschikking en onverschilligheid
o een nieuwe publieke moraal
Dohmen:
o allee door toewijding en veelvuldig oefenen
alleen
kan iemand erin slagen om een persoonlijke levenshouding te verwerven
9

10. HV-Midden-Holland
Levenskunst
Groot aantal actuele auteurs
Gemeenschappelijk
De zoektocht van het individu in de moderne maatschappij
o utopieën en oud dogma's hebben afgedaan
oude
o het is niet makkelijk een koers voor het eigen leven te bepalen
er wordt verwacht da t we ons leven een doel geven en onze vaardigheden gebruiken
o hoe vinden we o
onze weg ?
Michel Foucault
Wilhelm Schmid
Alain de Botton
Joep Dohmen
Dick Kleinlugtenbelt
Joep Dohmen
Joep Dohmen
Dick Kleinlugtenbelt
1984
2000
2000
2002
2005
2007
2010
2010
Waarom maken wij niet van ons leven een kunstwerk?
Filosofie van de levenskunst - inleiding in het mooie leven
De troost van de filosofie
Over levenskunst – de grote filosofen over het goede leven
Mensbeelden en levenskunst
Tegen de onverschilligheid
Brief aan een middelmatige man
Levenskunst – bevriend raken met jezelf en de ander
10

11. HV-Midden-Holland
Foucault
(1926 - 1984)
Kritisch humanisme
De vroege Foucault (tot 1976)
argwaan tegen huma
nisme – het rationeel handelende subject
o Marx:
je klassepositie is primair en beslissend voor je denken
o Freud:
het onbewuste is primair
o Nietzsche: het subject als één autonoom individu, bestaat niet
Foucault: het moderne individu is het product van verinnerlijkte gedragsregels
o sociale relaties gaan vooraf aan individualiteit
De vrijheidspraktijk van de latere Foucault
(vanaf 1976)
de Grieken en Romeinen streefden naar individu
de Grieken en Romeinen streefden naar individuele autonomie
1. praktische zelfzorg
o ken jezelf, ken je omstandigheden, ken je doe len
2. relationele ethiek
o zorg voor hoe je samen met anderen in het lleven staat
 vertrekpunt: individu is géén atomair en onafhankelijk ik
 zelfzorg: de poging overheersing en machteloosheid buiten de deur te houden
 zorg voor anderen: idem, geen afhankeli jkheid creërende naastenliefde
11

12. HV-Midden-Holland
Joep Dohmen
(1949)
Tegen de onverschilligheid
o hoogleraar Ethiek, Universiteit voor Humanistiek
o medeoprichter van Filosofie Magazine
o promoveerde op Nietzsche ove r de menselijke natuur
Filosofie van de zelfzorg
voorbij het liberalisme
o spiegelt de onkwetsba re en onafhankelijke mens voor
voorbij het paternalisme
o mengt zich in mensenlevens, waar ruimte nodig is
voorbij het c onservatisme
o menen, dat authenticiteit egoïsme inhoudt
zelfzorg
o authentiek zijn = doen waar je ten diepste bij betrokken bent
authe
o waarachtig betrokken zijn bij jezelf, je naasten en de maatschappij
waarac
Levenskunst
aandacht voor jezelf en je gesitueerdheid
o inhoudelijk is levenskunst principieel onbepaald
12

13. HV-Midden-Holland
Joep Dohmen
Programma van de levenskunst
1) zelfkennis
o wie ben ik, wat kan ik, wat wil ik, WAT VOEL IK
2) daadkracht
o ge
gewoonte vorming bevordert praktische wijsheid
3) maak verschil
ve
o bepaal je rangorde van waarden
be
4) kies het ju iste ogenblik
o wat is nu aan de orde, wat in de toekomst
o wat moet je doen, wat laten
5) let op de context
o houd rekening met de eisen die aan je gesteld worden
Vriendschap
de enige rela die intense bemoeizucht toestaat
tie
o het verdiept je leven
13

14. HV-Midden-Holland
Discussie
Vragen bij levenskunst
Is levenskunst
zelfdiscipline d ie de samenleving splijt ?
o elitair ?
navel staren ?
o op jezelf gericht egoïsme ?
één van de mogelijke lifestylen ?
o de illusie van de ‘goede’ samenleving
maa
o maakbaarheid ?
overbodig als je je aan waarden en normen houdt ?
j
14

15. HV-Midden-Holland
Ouder worden
De traditionele levensloop
De standaard biografie
Des menschen op en nedergangh
valt d’ene soet en d’ander bangh.
( gravure 1550)
De trap des ouderdoms
o opgaand van zuigeling
naar middelbare leeftijd
o neergaand van 60er naar sterfbed
15

16. HV-Midden-Holland
Ouder worden
Carl Jung: de omloop van de zon
(1875-1961)
Opgaan, blinken, zinken
de tweede helft van het le
de tweede helft van het leven
o is er uitzicht op een eigen zin en doel ?
16

17. HV-Midden-Holland
Joep Dohmen
(in: Tegen de onverschilligheid)
Levenskunst en ouder worden
Levenskunst en omgaan met de tijd
respect voor het moment
o een vast leefritme
levensfasen
o leef in de diepte – heb aandacht voor grote overgangen
heb geen angst iets te missen
o first things first
o houd tijd over en verveel je niet
o laat het heden niet ongemerkt voorbij gaan
zit ik nog op het juiste spoor
o elke keuze maakt onze identiteit
de dood
o wie wil ik geweest zijn als ik sterf ?
duurzaamheid
o bezinning en gewoontevorming
o welke van je gewoonten zijn van existentieel belang?
( Kairos – zoon van Zeus
het vluchtige moment )
17

18. HV-Midden-Holland
Joep Dohmen
Levenskunst en ouder worden
De moderne levensloop
wordt gezien als keuzeb
wordt gezien als keuzebiografie
vanuit zelfbeschikking
o op grond waarvan keuzes maken ?
o hoe je positieve vrijheid realiseren ?
zelf
 Dohmen: zelfbeschikking is een illusie
Levenskunst
is géén blauwdruk
blau
o je komt regelmatig tot nieuwe inzichten
o onze diepste waarden zijn aan verandering onderhevig
leve
is leren leven met continuïteit en discontinuïteit
o integer zi en één geheel vormen
zijn
18

19. HV-Midden-Holland
HV-site
De kunst van het ouder worden
Ouder worden is een complexe ervaring
gezondheid en erkenning zijn belangrijk
het idee dat je op je 50ste, 60ste of 70ste er w bent, blijkt onjuist
wel
o er zijn belangrijke dingen die je moet leren verdragen
v
 lichamelijk functieverlies
 het omgaan met de tijd
- leegte
lee
 verlies van geliefden/vrienden - sociale / emotionele eenzaamheid
o wat verwacht je verder nog van het leven, wat wil je nog ?
Ouder worden is iets wat je doet
verlies en compensatie
o hoe vergroot ik de positieve aspecten
 en hoe houd ik de negatieve gevolgen binnen de perken?
veel ouderen willen een geïntegreerd levensloop verhaal
maatsc
o hoe omgaan niet een niet maatschappelijk-succes-verhaal ?
19

20. HV-Midden-Holland
Discussie
Vragen bij ouder worden
Levenskunst is er voor alle leeftijden
ontwikkel een eigen levenshouding
o zoek naar wat je echt belangrijk vindt
o heb oog voor je gesitueerdheid
Hoe gaat ú om met úw ouder worden ?
wo
1. hoe kijkt u tegen uw eigen ouder worden aan ?
2. wat houdt u bezig aan de vooravond van uw eigen ouderdom ?
o wat vindt uzelf het ergste aan ouder worden ?
o wat vindt u het meeste waardevolle aan ouder worden ?
3. bestaat er zoiets als de kunst van het ouder worden ?
o verandert levenskunst bij het ouder worden ?
o OF: VERANDERT LEVENSKUNST HET OUDER WORDEN
20

21. HV-Midden-Holland
Afsluiting
Brengen deze thema’s mijn denken verder ?
Michel Foucault
Joep Dohmen
ouder worden
er is ruimte voor zelfzorg
o probeer overheersing en machteloosheid buiten de deur te houden
heb aandacht voor jezelf en je gesitueerdheid
o voorbij de liberale moraal van zelfbeschikking en onverschilligheid
ga goed om met de tijd
o de moderne mens zoekt naar wat werkelijk van belang is
o wie wil ik geweest zijn als ik sterf ?
Boodschap van dit venster
leer leven met continuïteit en discontinuïteit
o wees integer en vorm één geheel
vraag bij zelfzorg
o hoe veranderlijk en veranderbaar is ons zelf ?
Een vrijwillige bijdrage van 2 euro
stellen we zeer opprijs
pdw/dec. 2013
21