Humanisme-kritiek

1. www.humanistischecanon.nl
Vensters uit de Humanistische Canon
Bespreking: 7 juni 2016
Inleider: Peter de Wit
Venster Humanismekritiek
Tijdsperiode Tweede helft 20e
eeuw
Thema Aandacht voor de blinde vlekken van het humanisme
Belangrijke denkers
 Foucault de blinde vlekken van het humanisme
 Derrida de illusie van de moderne mens

2. HV-Midden-Holland
2
Agenda
1. Het voorafje
 doel van de Canon
2. Humanismekritiek
 een vraag vooraf waar ligt uw kritiek op het humanisme ?
 het venster kritiek op de moderne cultuur
 Sartre existentialisme
3. De doorkijkjes
 Michel Foucault de blinde vlekken
 Jacques Derrida een deconstructie
4. Hoe verder ?
 andere canonvensters steeds opnieuw doordenken
 Ruud Meij de postlevensbeschouwelijke samenleving
5. De hamvraag
 brengt dit venster mijn denken verder ?
oranje kantlijn: bron canontekst
groene kantlijn: andere bronnen

3. HV-Midden-Holland
3
Het voorafje
Het namenrondje
 heb ik ook uw emailadres ?
o alle deelnemers kunnen de sheets per email krijgen

4. HV-Midden-Holland
4
Het voorafje
Humanistische Canon
 35 vensters
Doel
 geschiedenis en actualiteit
o verder lezen
‘Het’ humanisme
 ligt nergens vast
o thema’s in een historische context
Wat houdt humanisme dan in ?
Website HV
 vindt u dit belangrijke waarden ?
 zelfbeschikking
 verantwoordelijkheid
 redelijkheid
 gelijkwaardigheid
 verdraagzaamheid
 solidariteit en rechtvaardigheid
 dan bent u humanist !

5. HV-Midden-Holland
5
Humanisme kritiek
Een vraag vooraf
Waar ligt uw kritiek op het humanisme ?
Opmerkingen van deelnemers
 humanisten geven weinig praktische invulling bij catastrofes
 humanisten demonstreren weinig
 humanisten zijn individualistisch – er is geen samen gevoel onder humanisten
 Humanitas is actiever dan het HV
 het HV Is een bejaarden soos
 het humanistische doel is iet anders dan wat mensen er van maken
 in kerken is meer verbondenheid met medechristenen
 eigenlijk onderschrijft iedereen in onze samenleving die humanistische waarden
 mist in de discussie dat de mens ook een zedelijk iemand is
PdW
 de kritiek in de jaren ’60-’70 gaat niet hierover
o was veel meer gericht op de humanistische kenmerken in onze cultuur
o niet op het georganiseerd humanisme

6. HV-Midden-Holland
6
Joep Dohmen: Tegen de onverschilligheid (2007)
Vaak gehoorde kritiek op de humanistische levenskunst
 is elitair
 is navelstaren
 een almacht strategie
 politiek is belangrijker
o niemand beschikt VANZELF over een humanistische levenskunst
o het is juist een manier van denken mét DOEN en LATEN
o is juist ontdekken van je GRENZEN en daarmee om leren gaan
o politiek schept nog geen goede PERSOONLIJKE PRAKTIJK
PdW
 humanisme komt vaak rationeel over (ook deze inleidingen van mij)
o de canon: de mens is maar ten dele rationeel

7. HV-Midden-Holland
7
Het venster – Humanismekritiek (jaren ’60 - ’70)
Kritiek op de grondtrekken van de moderne cultuur
De canon: waar richt de kritiek zich op ?
 humanisme is een veelzijdig begrip
o er is geen definitie van humanisme
 de kritiek is vooral kritisch op de moderne cultuur
o niet anti humanisme
Hum-critici over de moderne cultuur
 hét kenmerk is secularisering
o proces van emancipatie van de mens uit de greep van religie
 geloof in de vrijheid van de mens
o de mens ontwikkelt wetenschappelijke kennis
o die kennis brengt vooruitgang in de geschiedenis
o daarmee ziet de mens zich als de laatste waarheid én hoogste waarde
 de moderne cultuur ziet de mens als het centrum van de vooruitgang
o kan de mens wel de waarheid kennen ?
o is de mens wel de hoogste waarde ?
 Hum-critici in jaren ’60-’70: vragen bij dit radicale antropocentrisme

8. HV-Midden-Holland
8
Eerdere vormen van humanismekritiek
De canon: onbehagen bij dit antropocentrisme
Al in 17e
en 18e
eeuw
 Descartes + 1600-1650
o ontwikkelt de rationele denkmethode  uitgangspunt: blijf twijfelen
 Kant + 1725-1800
o ontwikkelt zijn 3 kritieken op het kennen  de grenzen van kennis
19e
eeuwse antihumanisten
 Marx + 1820-1880
o sociale en economische verhoudingen  mensenrechten is idealisme
 Nietzsche + 1850-1900
o de strijd tussen sterke en zwakke driften  heeft de mens een vrije wil ?
 Freud + 1860-1940
o aan het lot valt niets te doen  de onmacht van de mens in de wereld
Ook begin 20e
eeuw
 Heidegger + 1890-1970
o de mateloze wil tot macht  waarschuwt tegen het geloof in techniek
 De mens eerder product dan schepper

9. HV-Midden-Holland
9
De jaren 1940 en ‘50
Een nieuw pleidooi voor de mens
Sartre - 1905-1980 – ‘Existentialisme is humanisme’ -1945
 er is geen ander universum dan dat van de mens
o de mens heeft geen andere wetgever dan zichzelf
 in die verlatenheid moet hij over zichzelf beslissen
 een tragische verantwoordelijkheid
 mensen willen antwoorden op hun problemen
o maar die problemen zijn niet op te lossen
 geen andere doctrine is zo optimistisch als het existentialisme
o het lot van de mens ligt nergens anders dan in hemzelf
o de mens is vrij van bepalingen
o er is een voortdurend proces van veranderen
Jaap van Praag - 1910-1980 – ‘Autonoom humanisme’ - 1946
 geloof in het scheppend vermogen van de mens
o gerechtigheid, waarheid, verbondenheid, eerbied voor de medemens
Erich Fromm - 1900-1980 – ‘De zelfstandige mens’ - 1947
 de voornaamste en moeilijkste taak van de mens: levenskunst
o worden wat je naar je vermogens kan zijn: zelfverwerkelijking

10. HV-Midden-Holland
10
De jaren ’60 en ‘70
Afscheid van het existentialisme
Tweede helft twintigste eeuw
 kritiek op deze visie op vrijheid
o dat de mens een zelfstandig handelend wezen is
 benadrukken de wisselwerking tussen
o mens en dat wat aan de mens ontsnapt
Vooral structuralisten
 de mens is ingebed in vele structuren liefde - rune amulet
o in taal, symbolen, politiek
 pionier Sausure + 1860-1915
o taal is een systeem met eigen wetten
 de mens heeft daar maar zeer ten dele greep op
 Lévi-Strauss + 1910-2010
o in cultuur is naast rationele wetenschap óók magie aanwezig
 het wilde denken - irrationele impulsen en geloofsovertuigingen
 Althusser + 1920-1990
o de mens is eerder een product van maatschappelijke structuren dan de schepper
 nadruk op de betekenis van ideologie en klassenstrijd

11. HV-Midden-Holland
11
Michel Foucault
+ 1925-1985
Dat wat aan de mens ontsnapt
Zoekt de blinde vlekken in het humanisme
 hoe denkt de huidige mens over zichzelf ?
o hoe is dat denken ontstaan ?
De woorden en de dingen – 1966
 een aanval op alle humanistische filosofieën (vooral Sartre)
o een aanval op het mensbeeld van een zichzelf denkende ik
 historische manieren van kennisverwerving
o Middeleeuwen - een goddelijk gegeven werkelijkheid
 daarna 3 manieren van kijken als op een schilderij
o Renaissance - de wereld en wat we kennen lijken op elkaar Las Meninas - Velaszques
o Descartes - geen kennis van de werkelijkheid, wel ideeën
o Kant - doet onderzoek naar het eigen kenvermogen
 wat kan ik kennen ? - in welke mate kan ik kennen ?
De menswetenschappen geven een dubbel mensbeeld
o de mens staat in het centrum van alle werkelijkheid
o de mens wordt geconfronteerd met zijn begrensdheid

12. HV-Midden-Holland
12
Foucault -2
Waarom zoeken naar waarheid ?
Filosofie als hoedster van de waarheid
 de oude vragen van de filosofie
o wat is de wereld ?
o wat is de mens ?
o wat is waarheid ?
 waarom die waarheidsdrang ?
o wie de vraag stelt
kan zich niet in waarheid hullen
 ziet waarheidssystemen
o pogingen tot macht over de geleefde werkelijkheid
o mensen streven naar macht als 'kenners van waarheid'
 en duiden deze 'waarheid' als fundamenteel
 Kritisch over waarheidsprofetieën
o zijn inspiratiebronnen
 o.a. Nietzsche

13. HV-Midden-Holland
13
Foucault - 3
De dood van de mens
Centrale stelling: de verdubbelde mens René Magritte -
 de mens sinds de 19e
eeuw verraad van de voorstelling
o neemt als subject zichzelf tot object
o met de vraag: wie ben ik?
 hoe kan ik mijn taal zo gebruiken
dat ik ware uitspraken over de mens kan doen ?
o aanname: eenheid woorden en dingen
 woorden drukken de waarheid van de dingen niet naadloos uit
o wat overblijft is interpretatie
o de grenzen van het weten zal ons mensbeeld bepalen
Het humanistisch mensbeeld verdwijnt
 ontstaan in de Renaissance
o daarna het moderne mensbeeld
o nu (jaren ’60) een complex mensbeeld
 Die mens – het actuele mensbeeld - zal verdwijnen
o bij nieuwe manieren van kennis ontwikkelen
o canon: niet de mens sterft, maar het actuele zelfbeeld

14. HV-Midden-Holland
14
Jacques Derrida
+ 1930-2000
De illusie van de moderne mens
Lezing - Les fins de l’homme - 1968
 twee betekenissen van fins
o het fysieke einde van het menselijke bestaan
o de doeleinden van de mens
Mei 1968
 studentenopstand in Parijs
o bekroning van de existentialistische gedachte van Sartre
o de mens is de absolute maatstaf
 Derrida verzet zich uitdrukkelijk tegen dit Sartriaanse humanisme
o de mens bedriegt zichzelf
 géén autonomie en géén volle vrijheid
o hij wordt gemaakt door het systeem (de structuur)
 moet zich leren schikken in heteronomie
 Structuralisme
 de mens kan worden wie hij is
op voorwaarden die hij niet zelf kan bepalen

15. HV-Midden-Holland
15
Derrida-2
Deconstructie
De stem en het schrift
 taal is niet alleen het gesproken woord  de stem
o taal is óók wat is opgeschreven  het schrift
 de stem blijft bij ons
o met de illusie dat we de betekenis onder controle hebben
 bij het schrift zijn we per definitie niet aanwezig
o we weten: daar houden we géén controle over
Deconstructie
 in bestaande teksten komen steeds nieuwe betekenissen bloot te liggen
o vaak op gespannen voet met de eerste betekenis
 in de literatuurwetenschappen cultural studies
o verborgen ideologische boodschappen in klassieke teksten
Derrida
 MAAR: de notie van waarheid en betekenis kunnen we niet missen
 De deconstructie problematiseert deze noties voortdurend

16. HV-Midden-Holland
16
Kritiek op de humanisme kritiek
Na de deconstructie
 van de jaren ‘70
Het humanistisch tegengeluid
 klinkt al vanaf de jaren ‘80
Critici: het gevaar van waarheid problematiseren
 Jürgen Habermas + 1930
o dit leidt tot relativisme en nihilisme
 pleit voor een voortdurende dialoog
 Luc Ferry + 1950
o humanisme kritiek is een reactie op de revoltes van mei ‘68
o pleit voor ‘verruimd denken’
 je in de plaats van de ander stellen
 de mens heeft dat vermogen
Hiermee eindigt dit venster
 het wijst op het gevaar van relativisme en nihilisme
Volgende vraag: hoe nu verder ?
 andere canonvensters

17. HV-Midden-Holland
17
Canonvenster - Postmodernisme
Het hedendaags humanisme
Verschillende visies onder hedendaagse humanisten
 sommige humanisten benadrukken het pluralisme
o waarheid is een constructie
 géén universeel stelsel van rationele waarheden
en waarden
o erken verschillen en ga daar mee om
 Jürgen Habermas
 Luc Ferry
 Martha Nussbaum
 Fernando Savater
 anderen beroepen zich uitdrukkelijk op de Verlichting
o de idealen van rationaliteit, secularisme, liberalisme
 Susan Neiman
 Tineke Beeckman
De Canon
 De toekomst zal leren welke van beide stromingen gelijk krijgt
 PdW: een combinatie is natuurlijk ook mogelijk

18. HV-Midden-Holland
18
Canonvenster - Humanisme nu
Steeds opnieuw doordenken en vormgeven
Uitgangspunt blijft de mens
 geïnspireerd op de vermogens van de mens als natuurlijke wezens
o hij moet het met dit leven doen, met deze wereld
o kan met zijn geestelijke vermogens een mooi leven leiden
o hecht veel waarde aan kritisch onderzoek, geen dogmatisme
 een streven naar menselijke waardigheid
o mensenrechten
o democratische rechtsstaat
 een streven naar een mooi, zinvol persoonlijk leven: levenskunst
o niet alleen vrijheid, ook veelzijdige ontplooiing
o het ontwikkelen van menselijke vermogens
Humanisme in Nederland
o zowel een georganiseerde levensbeschouwing (HV-1946)
o als een culturele waardenoriëntatie
 met een religieuze en een atheïstische variant

19. HV-Midden-Holland
19
Nog een venster
Canonvenster over Georganiseerd humanisme
Jaap van Praag
 ‘Modern Humanisme, een Renaissance ?’ - 1947
o zoekt naar antwoorden op dringende vragen
 in de werkelijkheid die lagen vinden die er toe doen
o de verbinding tussen individu en werkelijkheid
 humanistische ethiek houdt in
o zelfverwerkelijking
o én verbondenheid
 Om de geestelijke weerbaarheid
o met opvoeding en vorming het individu weerbaar maken
 tegen de dreiging van nihilisme
 in een chaotische werkelijkheid
o daar is een voorhoede voor nodig
 oprichting van het Humanistisch Verbond -
1946

20. HV-Midden-Holland
20
Ruud Meij – spreker op bijeenkomst HV-MH
Onze vraag: hoe halen we de publieke moraal weer terug ?
Een tijd van morele vernieuwing
 de vragen van de deconstructie blijven
o hoe kom je aan je waarheidsclaim ?
 tegelijk blijft de vraag
o hoe moet ik handelen richting de ander ?
 er zijn sterke en minder sterke morele overtuigingen
o groepsafwegingen (intersubjectief)
 geen garantie voor het moreel juiste
Een post-levensbeschouwelijke samenleving
 alles staat onder kritiek
o het vragen stellen blijft
 én begaan met rechtvaardigheid
o voorkomen van Auschwitz
o voorkomen van het beest in de mens/maatschappij
 Het zoeken naar moraal is op zich zelf een vooruitgang

21. HV-Midden-Holland
21
Ruud Meij -2
Huis van de moraal
Wat is moreel juist ?
 het morele gaat over: recht doen aan de ander
o handel ik zo dat ik recht doe aan de ander ?
o is meer dan je aan de wet houden
 géén externe autoriteit
o wij zijn het morele gezag zelf
 wat het je dan nodig ?
o iemand die je helpt om te wegen
Ruud
 bespreek morele vraagstukken waar mensen concreet voor staan
o maak dat los van levensbeschouwelijke instituties
richt een ‘Huis van de moraal’ op
PdW
 los van levensbeschouwelijke instituties ?
o of toch vanuit een humanistisch gedachtegoed ?

22. HV-Midden-Holland
22
De hamvraag
Brengt dit thema mijn denken verder ?
Humanismekritiek
 kritiek op een grondtrek in de moderne cultuur
o het centraal stellen van de mens (antropocentrisme)
 dat de mens het centrum van de vooruitgang is
 dat de mens waarheid kan kennen
 kritiek op het geloof in de vrijheid van de mens
o is beperkt door velerlei structuren
Het gevaar van waarheid relativeren
 relativisme en nihilisme
Hoe halen we de moraal weer terug ?
 de vragen blijven
o hoe kom je aan je waarheid ?
o hoe moet ik ethisch handelen ?
 het Huis van de moraal ?
o morele vraagstukken met elkaar bespreken

23. HV-Midden-Holland
23
Tot slot
Dank voor uw inbreng
Een vrijwillige bijdrage van
3 euro
stellen we zeer op prijs
volgende Humanistische Canon
dinsdag 4 oktober 2016
thema: Spinoza over vrijheid
pdw/juni-2016