1. KUBIEK
IMPACT
DOOR
VERBINDEN
!
25 maart 2011
Juridische succesfactoren van
gesteund wonen
leren van (z)Onderdak
Door Rianne Stibane
Hoe kan je, ondermeer met problematiek (begeleid) van een ‘woonvoorziening’
behulp van een goed zelfstandig ‘in de wijk’ te gebruik maken. Nu, tien jaar
contract, de effectiviteit van huisvesten. Rotterdam heeft later, sluiten drie partijen, de
gesteund of begeleid de afgelopen jaren dakloze, de Gemeente
zelfstandig wonen verbeteren geëxperimenteerd met Rotterdam en de
en mogelijkheden creëren om verschillende vormen van zorgaanbieder, een tri-
bij (dreigende) overlast in te gesteund en begeleid wonen. partijen overeenkomst. In
Op 25 maart 2011
organiseerden grijpen? Dat was de centrale Een van die experimenten is deze overeenkomst wordt
Adriaanse van der vraag van de studiemiddag. het wonen-zorg programma gezocht naar het evenwicht
Weel Advocaten, Een vraag die nog relevanter (z)Onderdak. Binnen dit tussen rechten en plichten.
Bouman GGZ, wordt in het licht van de programma, dat een Naast een goed contract
Kubiek en GGD huidige ontwikkelingen onderdeel is van het Plan van staat of valt de effectiviteit
Rotterdam waarin de scheiding van Aanpak Maatschappelijke met het functioneren binnen
Rijnmond., een wonen en zorg steeds Opvang, krijgen dakloze een keten, en met de
studiemiddag over dichterbij lijkt te komen. In Rotterdammers een kamer of woonbegeleiding die
wonen, ketenzorg
het licht ook van de woning met begeleiding en/of geboden wordt. Daarom,
en de juridische
ontwikkeling om het aantal behandeling. In het verleden naast de juridische vragen
succesfactoren
voor gesteund klinische bedden terug te tekende men een ook een bijdrage over
wonen. dringen en mensen met begeleidingsovereenkomst ketenzorg. En over
1 complexe en meervoudige en op basis daarvan kon men woonbegeleiding.

2. LEREN VAN (Z)ONDERDAK 25 maart 2011
Ambulante woonbegeleiding voor
daklozen in Rotterdam
De eerste bijdrage is van Christl van Gerven, “De basis is toch een dak boven je hoofd.
beleidsmedewerker bij SoZaWe Rotterdam. Zij Daarmee kan je bouwen aan stabiliteit.’
belicht (z)Onderdak vanuit historisch perspectief.
Ton Mosheuvel, Bouman GGZ
Het wonen-zorg arrangement (z)Onderdak is ruim 10
jaar geleden van start gegaan. Als programma om
dakloze verslaafden onderdak met begeleiding te Bouman GGZ het coördinatiepunt gefinancierd en
bieden. Om zo te voorzien in basale uitgevoerd en in 2009 is het secretariaat
levensbehoeften van de cliënten en om een bijdrage overgedragen aan SoZaWe. Medio 2010 is het
te leveren aan het terugdringen van de aan beleid en subsidies van de Maatschappelijke
verslaving gerelateerde overlast in de stad. In 1999 Opvang overgedragen van SoZaWe naar GGD
konden zorginstellingen over zo’n 100 woningen Rotterdam Rijnmond. SoZaWe draagt nu nog zorg
beschikken waarbinnen zij hun cliënten konden voor het beheer van (z)Onderdak.
huisvesten en begeleiden. Inmiddels is (z)Onderdak
de een na hoogste ‘trede van de woonladder‘ van Het Platform Huisvesting Bijzondere Doelgroepen,
het Plan van Aanpak Maatschappelijke Opvang. Er waar corporaties, zorginstellingen en de Gemeente
zijn 523 plaatsen binnen 408 woningen. aan deelnemen, beslist jaarlijks over het aantal
woningen dat corporaties aan (z)Onderdak leveren.
(z)Onderdak biedt een stabiele basis, vanwege de Potentiële bewoners worden voorgedragen bij de
combinatie van begeleiding, wonen en Traject Toewijzingscommissie van Centraal Onthaal.
inkomensbeheer. Daarnaast zijn er ook allerlei Zij besluiten over het al dan niet toewijzen van een
andere zaken zoals energie, televisie, etc. geregeld. (z)Onderdak woning aan een client.
Bewoners leren sociale en praktische vaardigheden
en krijgen hulp bij het vinden van zinvolle De insteek is om mensen met problemen te
dagbesteding. SoZaWe huurt de woning van de huisvesten, zodanig dat zij weer goed in hun wijk of
corporaties en de klant heeft een buurt kunnen functioneren. Wanneer dit voor langere
gebruiksovereenkomst met SoZaWe en daarnaast tijd goed gaat, kan een bewoner een huurcontract
een begeleidingsovereenkomst met een op eigen naam krijgen. Het uitzetten van klanten is,
zorginstelling. helaas, soms noodzakelijk. Die mogelijkheid moet je
ook hebben, om ook het algemene belang, of het
De huisvestingsduur varieert. Zo’n 28% van de belang van de buurt, te kunnen dienen. “(z)Onderdak
bewoners woont korter dan een jaar in (z)Onderdak vraagt om maatwerk, waarbij zaken vanuit meerdere
en zo’n 20% woont langer dan vijf jaar. In 2010 zijn perspectieven worden afgewogen.”
er 21 klachten gemeld, waarvan twee bewoners
daadwerkelijk zijn uitgezet. Bij uitzettingen gaat het
altijd om lastige zaken.
(z)Onderdak viel tien jaar geleden binnen het
gemeentelijke programma ‘verantwoord schoon’ en
had toen een eigen coördinatiepunt. Later heeft
Foto’s: Ton Mosheuvel (zo was het in Rotterdam)
2

3. LEREN VAN (Z)ONDERDAK 25 maart 2011
De zwerm vogels staat symbool voor collectieve-
of ‘zwermintelligentie’ en het zelforganiserend
vermogen van van frontline professionals.
(z)Onderdak als winstgevende keten?
“De centrale vraag zou moeten zijn: is (z)Onderdak een kredietbank. Zij vormen als het ware een netwerk om de
winstgevende keten?” Zo start Alexander Hogendoorn, patiënt heen. Is het netwerk van (z)Onderdak inmiddels
adviseur bij Kubiek, zijn presentatie. “Het succes wordt al compleet?”
door de samenwerking in de keten bepaald. Maar over
wat voor keten hebben wij het bij (z)Onderdak? Wat is “(z)Onderdak is succesvol. Dat mogen we wel
de scope van de keten? Gaat het om een woonladder, concluderen. Enerzijds wanneer we naar het aantal
die een dakloze van beneden naar boven moet patiënten kijken dat stabiel woont. Dat is een belangrijke
beklimmen? Of gaat het om een logistieke keten, maatschappelijke waarde die (z)Onderdak creëert.
waarbij er logisch op elkaar volgende stappen door Anderzijds wanneer we naar de kosteneffectiviteit
verschillende actoren worden gezet? Of moeten we kijken. (z)Onderdak is vele malen goedkoper dan de
vooral over een netwerk van actoren hebben? En wie nachtopvang, crisisopvang of een gevangenis.”
zijn die actoren dan?”
“Maar, kunnen we tevreden zijn en zijn we klaar met
Alexander toont de aanwezigen een filmpje van een ontwikkelen? Kunnen we tevreden zijn met een daling
zwerm vogels. “Zo kijken wij bij Kubiek graag tegen van 6% (geregistreerde) overlast klachten in 2001 naar
keten-samen-werking aan. Beleid maken is belangrijk, 4% in 2011?”
maar het perspectief mag wel meer bij het
uitvoeringsniveau komen te liggen. Bij de Als voorbeeld haalt hij het distributiecentrum van UPS in
woonbegeleiders, medewerkers van corporaties, Roermond aan. Veel van de afhandeling van goederen
klantmanagers, behandelaars en uitvoerders van de gebeurd door mensen. Men heeft een foutmarge van
3

4. LEREN VAN (Z)ONDERDAK 25 maart 2011 1% en streeft naar 0%.
Telkens als er iets mis gaat
wordt het hele team bij
elkaar geroepen. De
protocollen worden uit de
kast gehaald en de
kwaliteitsmanager wordt
voor het teamoverleg
uitgenodigd. Vervolgens gaat
men in gesprek over wat er
mis is gegaan, waarom en
hoe dat de volgende keer
kan worden voorkomen. “Ik
denk dat we daarbij (z)
Onderdak nog wat van
kunnen leren.”
“Zijn we nog wel genoeg
bezig met innovatie? Hoe Is het netwerk van actoren van (z)Onderdak compleet?
vangen we de overheveling
van de functie (woon) “Wij zien (z)Onderdak toch vooral als zoals u hier bij elkaar zit, aan de
begeleiding AWBZ naar de WMO onderdeel van een zorgketen. Bij wijze waarop de keten is
op? Er komt minder geld mee, dus een zorgketen gaat het zowel om vormgegeven en aan de wijze
hetzelfde bij een ander inkopen is er een waardeketen als om een waarop de samenwerking binnen de
niet bij. En, hoe zouden we (z) waardenetwerk. Mijn stelling is, dat keten wordt georganiseerd.”
Onderdak ook kunnen benutten als het mis gaat in (z)Onderdak dit
voor multiprobleem gezinnen, of geen fout is van de patiënt, van een
voor zwerfjongeren? Die vragen woonbegeleider of van een
hoor ik eigenlijk nooit.” individuele instelling, maar van u
10 tips voor succesvolle ketenzorg
Alexander Hogendoorn, Kubiek
1. Definieer je keten/ netwerk (bepaal de scope)
2. Stem onderling heel concreet de (samenwerkings)processen af
3. Doe dit met de basis/ frontline medewerkers
4. Betrek hier ook cliënten bij
5. Creëer een off- en online netwerk van frontline medewerkers
6. Organiseer een leer- en verbeterklimaat
7. Organiseer kennisdeling/ kenniscapitalisatie
8. Leer en ontwikkel ook op het vlak van sturing. Goed opdrachtgeverschap is iets anders dan een
aanbesteding organiseren.
9. Denk na over slimmer werken en nieuwe technologie.
10.Denk niet langer in trajecten, maar in ‘communities’.
4

5. LEREN VAN (Z)ONDERDAK 25 maart 2011
Wonen, daar is toch geen kunst aan?
Geerhard Westerveld, behandelcoördinator bij Bouman (z)Onderdak wordt door beleidsmakers gezien als de
GGZ is de derde spreker. Hij vraagt zich af: “wonen, laatste trede op de huisvestingsladder. Maar er zijn in
daar is toch geen kunst aan? Iedereen woont tenslotte. werkelijkheid grote verschillen tussen de bewoners. Die
Maar is dat wel zo makkelijk als wij denken?” hebben te maken met de aanleiding en de duur van de
dakloosheid, maar ook met de persoonlijke
“Ondanks dat we veel bereikt hebben, leven er bij velen achtergronden en problemen. Velen ontbreekt het aan
nog veel vooroordelen over de (z)Onderdak bewoners. basale vaardigheden om (volledig) zelfstandig te wonen.
Dakloosheid en verslaving worden vaak nog gezien als Bij bijna iedereen is sprake van een ernstig
een keuze. Anderen spreken nog steeds over het leven getroebleerde levensgeschiedenis. Velen komen uit een
op straat als een recht en gaan er van uit dat iedereen in situatie van misbruik en mishandeling en tenminste
staat is zijn eigen leven te regelen en dat een beter verstoorde gezinssystemen. De meesten kunnen niet
leven opbouwen vooral een kwestie is van motivatie. Of goed omgaan met maatschappelijke instanties.
dat ongepast gedrag wel wordt afgeleerd als men Daarnaast spelen verslaving en psychiatrische
elkaar daarop aanspreekt.” problematiek.
Geerhard neemt de deelnemers mee naar de tijd waarin “Is het wonen dan nog wel zo gemakkelijk?”, vraagt
zij zelf voor het eerst zelfstandig gingen wonen. “Wat Geerhard zich af. “En, onder welke voorwaarden kunt u
waren toen uw ervaringen met wonen?” Uit de zaal deze mensen als buurman accepteren?” Uit de zaal
komen diverse reacties. Iedereen kan zich nog wel de komt een reactie dat we in Nederland gelukkig niet
eerste hobbels bij het zelfstandig wonen bedenken. De kunnen kiezen wie je buurman of buurvrouw wordt. Het
een noemt het papierwerk dat er bij kwam kijken, een zou niet goed zijn als er op voorhand allerlei
minimaal budget om je woning in te richten, strijken of voorwaarden worden gesteld. Dat geldt voor doorsnee
andere klussen in het huishouden. Het zijn allemaal buren. En dus ook voor (z)Onderdak bewoners. Maar
zaken waar patiënten tegen aanlopen als zij zelfstandig voor iedereen is wel duidelijk dat overlast en
gaan wonen. Met dien verstande dat zij vaak pas op onveiligheid de grenzen zijn. Daarmee wordt als het
latere leeftijd zelfstandig gaan wonen en ook minder ware ook de verantwoordelijkheid van de betrokken
capaciteiten hebben om zich deze herkenbare aspecten partijen gedefinieerd.
eigen te maken.
Basisprincipes voor woonbegeleiding
Geerhard Westerveld, Bouman GGZ
• Ontwikkel als begeleider een vertrouwensband en wees een
betrouwbare partner.
• Weet wat er aan de hand is (door goede diagnostiek) en houdt
rekening met het onvermogen van de bewoner.
• De woonvoorwaarden moeten goed geregeld zijn en blijken
uit: een helder contract, heldere afspraken met Kredietbank
Rotterdam, duidelijkheid over het aantal uren begeleiding en
goed woningonderhoud.
• Hand in hand begeleiding
• Leren van vaardigheden door samen te oefenen
• Het hebben van een zinvolle dagbesteding en daarbij
aansluiten bij de vermogens van de bewoner.
• Vaak is behandeling nodig.
• Stel duidelijke grenzen.
• Grijp in als de autonomie afneemt en voorkom situaties van
terugval en verloedering. Terugval ligt namelijk altijd op de De studiemiddag werd gehouden in ‘De
loer. Machinist’ in Rotterdam. Ook wel bekend
als een ‘kennis-, kunde- en cultuurfabriek.
• Maak gebruik van elkaars expertise binnen de keten.
5

6. Zorg en (geen) huur
LEREN VAN (Z)ONDERDAK 25 maart 2011
een hele zorg minder
Lars van Luijn, van Adriaanse van der Weel huurbescherming. Een vaak voorkomend probleem.
advocaten, is de laatste spreker van de middag. Hij Dus? Probeer om dit te voorkomen de
behandelt in zijn verhaal de juridische aspecten van huurbescherming buiten beeld te houden.
de ‘opvang’ van cliënten van (z)Onderdak. Hij start Hoe? Door in het contract (en bij de rechter) aan te
zijn presentatie met een conclusie tot dusverre: ‘Het geven dat er geen sprake is van (uitsluitend) huur. Er
is beter voor de cliënt én de maatschappij is namelijk vooral sprake van zorg. Is er geen sprake
(goedkoper) om cliënten zorg te bieden in een van (uitsluitend) huur, dan is er ook niet per definitie
woonruimte zoals (z)Onderdak. Zijn we er dan? Nee, sprake van huurbescherming! De naam van het
helaas niet..’ contract is in deze niet belangrijk, maar de inhoud en
de praktijk.
Opvang (en behandeling) met huisvesting blijft vaak
een kwestie van ‘trial and error’ en flexibiliteit blijft Er is sprake van een ‘gemengde overeenkomst’ en
dus noodzakelijk. Soms kan een patiënt zelfstandig als het element ‘zorg’ duidelijk overheerst (ten
wonen (nog) niet aan en dat blijkt vaak pas na enkele opzichte van het element huur) gelden vele
maanden verblijf in de woning. In de praktijk is het huurbepalingen simpelweg niet. Naast één
eerste risico dat je vaak tegenkomt, dat zodra gemengde overeenkomst kan gekozen worden voor
mensen een vergoeding moeten betalen voor hun een stelsel van enkele, sterk met elkaar verweven
woning het huurrecht om de hoek komt kijken. En bij contracten.
dat huurrecht ook de huurbescherming. Dit mondt uit
in de vraag: wat ís huur? Kijkend naar de definitie van Dit klinkt niet al te ingewikkeld, maar in de praktijk
huur -huur is een overeenkomst waarbij de ene partij, gaat dit niet altijd goed. In de verslavingszorg is – bij
de verhuurder, zich verbindt aan de andere partij, de opvang in woningen - vaak sprake van (deels) huur
huurder, een zaak of gedeelte daarvan in gebruik te en dus van een gemengde overeenkomst (huur en
verstrekken en de huurder zich verbindt tot een zorg). Het blijft dan altijd afwegen welk element
tegenprestatie- zou je de constructie van (z)Onderdak duidelijk overheerst en hoe de overeenkomst
inderdaad als huur kunnen omschrijven. gekwalificeerd moet worden.
In het geval er sprake is van overlast dan zal het een
Concreet zou dit in beginsel betekenen dat een (z) rechter niet zoveel interesseren hoe een
Onderdakcontract niet zomaar opgezegd kan worden overeenkomst gekwalificeerd moet worden
(huurbescherming!), hetgeen zelfs een goede (huurovereenkomst of niet); bij voldoende en goed
behandeling in de weg zou kunnen staan. De patiënt aangetoonde overlast zal de ontruiming worden
die eigenlijk (nog) niet in staat is om zelfstandig te uitgesproken.
wonen weigert zorg maar beroept zich wel op
Enkele juridische adviezen
Lars van Luijn, Adriaanse van der Weel advocatien
Altijd een duidelijke ‘considerans’: Verdere tips en adviezen:
• doelstelling zorginstelling (statuten). • Probeer voor vervangende woonruimte te
• voorwaarden voor toelating. zorgen.
• koppeling bewoning aan zorg. • Stel niet na het ingaan van een
• vermijd woorden met ‘huur’ erin. huurovereenkomst nadere (behandel)
• bedoeling is het bieden van zorg. voorwaarden.
• bewoning uitsluitend ihkv behandeling. • Zorg voor dossiervorming! Patiëntendossiers
• bewoning is niet voor reguliere consumenten. kunnen desnoods geanonimiseerd worden.
• Stel alles op schrift en geef ‘officiële’ waar-
Bij meerdere partijen komt daarbij: schuwingen.
• duidelijkheid over de verdeling van • Pas op voor begeleiding voor bepaalde duur.
verantwoordelijkheden. • Hou cliënt zo veel als mogelijk weg van huur
• wie komt wat overeen met wie.
• eventueel instellen ‘regiegroep’.
• koppeling ‘huurovereenkomst’ aan (duur vd)
zorg.
• begrijpelijk voor cliënten (uitleg overeenkomst).
6

7. Debat
LEREN VAN (Z)ONDERDAK 25 maart 2011
onder leiding van Ton Mosheuvel
Ton Mosheuvel start het debat met een reflectie op de “Denk niet in trajecten, maar in
middag. (z)Onderdak is onderdeel van het PvA MO en communities”
bewoners worden door de TTC toegelaten, op
Alexander Hogendoorn, Kubiek
voordracht van de instellingen. Het gaat niet alleen om
de woonbegeleiding zelf, maar ook over zaken als
dagbesteding/werk, behandeling en sociale participatie. Een aspect is het ‘omklappen’ van woningen, wanneer
Hij legt de stelling neer dat overlast niet verweten kan bewoners een zelfstandige huurrelatie met de
worden aan een zorginstelling, maar dat de bewoner corporatie aangaan. Stel je in zulke gevallen nog
daar zelf verantwoordelijk voor blijft. Hij herinnert zich bijzondere eisen aan een huurcontract? Dit vraagt in
een debat met wethouder Karakus die de ieder geval telkens weer om maatwerk. Maar ook tijdig
verantwoordelijkheid wel eenzijdig neerlegde bij de een woonpas aanvragen kan een strategie zijn.
zorginstellingen.
Er is behoefte aan verdere verdieping op de juridische
Dit leidt tot een levendig debat. Een deelnemer geeft aspecten van de bijzondere huurcontracten. Kunnen
aan dat wel degelijk achteraf bekeken wordt wat er in corporaties hierbij ook van elkaar leren? Daarvoor kan
een overlast situatie wel of niet goed is gegaan. Maar in ieder geval met Lars van Luijn verder worden
vindt het belangrijk om ‘aan de voorkant’ te investeren gesproken.
in het delen van informatie en afstemmen van
verwachtingen. Op dat punt kunnen tussen corporaties Heeft de (z)Onderdak keten wel een gemeenschappelijk
en woonbegeleiders nog wel zaken verbeterd worden. en gedeeld doel? Een vertegenwoordiger van de
Maar iemand anders stelt de vraag of bij een evaluatie Gemeente geeft aan dat er een helder
wel degelijk een buurtagent of corporatie medewerker uitvoeringsprotocol is uitgebracht. Het is van belang dat
betrokken wordt? Zou je zo’n proces niet met elkaar instellingen zich hier rekenschap van geven. Maar is de
moeten afspreken? De vraag wordt gesteld in hoeverre uitvoeringswerkelijkheid wel gelijk aan de
de woonbegeleiders, buurtagenten en medewerkers beleidswerkelijkheid? Er is in ieder geval behoefte aan
van corporaties elkaar kennen en weten te vinden. Met een helder uitvoeringsprotocol (of een set met do’s en
name op dat vlak moet men makkelijk en snel met don’ts) voor woonbegeleiders. Afgesproken wordt om
elkaar weten te schakelen. hier met een aantal verschillende disciplines nog verder
over na te denken. Geerhard Westerveld zal het initiatief
Er is verwarring over het begrip ‘behandeling’. Niet alle nemen om mensen bij elkaar te roepen. Belangrijk is
instellingen behandelen en (z)Onderdak is primair om het vervolgens met alle frontline medewerkers te
gericht op begeleiding. Maar op het punt van de bespreken.
begeleiding is nog wel winst te behalen. Met name de
inbedding van de client in een sociaal systeem en de Niet alle vragen of onderwerpen zijn deze middag
wijk zou meer aandacht moeten krijgen. Hulpverleners voldoende uitgediept. Met de studiedag is in ieder
krijgen daarmee ook een andere rol. Dat zou een geval wel weer gespreksstof voor verdere ontwikkeling
onderwerp zijn om verder uit te werken. gegeven.
Ketenzorg is in zekere
zin een teamsport.
Het vraagt om de
juiste materialen, om
een team dat elkaars
krachten optimaal
weet te benutten. Om
een coach die het
beste uit de mensen
weet te halen. En, om
heel veel oefenen.
7

8. LEREN VAN (Z)ONDERDAK 25 maart 2011
De studiemiddag was een idee van Lars van Luijn (Adriaanse van der Weel advocaten) en een initiatief van Lars,
Geerhard Westerveld (Bouman GGZ) en Alexander Hogendoorn (Kubiek).
De middag werd mogelijk gemaakt door:
!
KUBIEK
IMPACT
DOOR
VERBINDEN
contactgegevens (klik op link)
Lars van Luijn Adriaanse van der Weel Advocaten www.avdw.nl
LinkedIn
l.vanluijn@avdw.nl
Geerhard Westerveld Bouman GGZ www.boumanggz.nl
LinkedIn
g.westerveld@boumanggz.n
Alexander Hogendoorn Kubiek www.kubiek.nl
LinkedIn
Twitter: @KubiekDelft
ahogendoorn@kubiek.nl
Rian Smit GGD Rotterdam Rijnmond www.ggd.rotterdam.nl
r.smit1@ggd.rotterdam.nl
Christl van Gerven SoZaWe Rotterdam www.sozawe.rotterdam.nl
c.vangerven@sozawe.rotterdam.nl