Rruga e mendafshet

1. Universiteti :“Aleksandër Moisiu”
Fakulteti : Shkenca politike-juridike
Dega: Histori
Detyrë Kursi
Lënda : Kulturë mesdhetare
Tema: Rruga e madhe e mëndafshit
Punoi : Algita Mesiti & Mereme Kapidani
Pranoi : Prf. Afrim Hoti

2. “ Rruga e mëndafshit ” që është një rrugë e lashtë dhe e gjatë, ka luajtur një rol
të rëndësishëm në procesin e civilizimit botëror. Vitet e fundit, UNESKo -ja e OKB-
së nisi “ planin e studimeve të reja mbi rrugën e mëndafshit ” duke e konsideruar
“ Rrugën e mëndafshit” si “rrugë të dialogut ” për të nxitur dialogun dhe
shkëmbimet midis lindjes dhe perendimit.

3. HYRJA
Vitet e fundit kanë parë një rritje të madhe në interes të publikut në të kaluarën e Azisë
Qendrore.Kontributi i bërë nga popujt e lashtësisë së atij rajoni të gjerë në historinë e qytetërimit në
të gjithë botën tashmë është e njohur gjerësisht.Një nga fenomenet më të mëdha në histori është
Rruga e madhe e Mëndafshit,në kohën e lashtë dhe në mesjetë rrugës tregëtare mes konës
Euroaziatike,Azisë Qëndrore,Azia mesdhetare,India,Azia perëndimore dhe Europa e cila vazhdoi
deri ne Perandorinë Bizantine.Rruga ishte përdoruar për të transportuar mëndafshin nga
Kina.Ndërsa me drejtim të kundërt nga Roma dhe vendet tregëtare të tjerë tregëtarët sollën nga
Perandoria qiellore qelqe e mallëra me vlerë të lartë estetike.Kjo ishte rruga që për shumë shekuj pa
lëvizjen e njerëzve objekteve dhe ideve.Migrimet e tregëtisë etnike që janë kryer për kerë të parë
dhe më vonë nga Karvani.Përhapja e teknologjive të avancuara dhe konceptet ideologjike të gjithë
ishin pjesë e proçesit me të cilin të ardhurat e popullsisë të ndryshme të Euroazisë së përzier në një
lumë universale që e çoi në avancimin ebotës së vjetër si tërësi .Shumica e rrugëve të Rrugës së
Mëndafshit ka kaluar nëpër territorin e stepës .Euroaziatikët popullsi te cilët ishin pjesmarrës të
lartë dhe ndërmjetës në këtë shkëmbim të kulturës.Emri i vërtetë i Rrugës së madhe të Mëndafshit u
shfaq për herë të parë në fillim të shek.IV ps.kr.në librin e 23 te historisë nga Ammionus
Marcellinus.Rruga e madhe e Mëndafshit është përdorur për të kryer ,transportimet në vitin 1877
nga Richthofen,lidhur me Kinën me Azinë Perëndimore dhe Indinë si dhe Europën.U ndihmua për
të vendosur rrugën veriore të mëndafshit ,afër lumit Kashgar.Rruga e ndarë në jugore,veriore dhe
juglindore.Funksioni i kësaj rruge po shkon prapa në kohët më të hershme,Herodoti i pari që ka
shkruar për këtë Rrugë. Një trase e rrugës tregëtare të Rrugës së mëndafshit ekziston si një
autostradë që lidh Pakistanin me Krahinën Autonome të Sinkiang Uighur në Kinë.Nëpër Rrugën e
mëndafshit , e gjatë diqka më pak se 7000 kilometra, nuk kan qarkulluar vetëm mallrat ,
erëzat, mëndafshi, por edhe religjionet dhe kulturat. Pra, kështu në Kinë dhe Japoni
arriti Budizmi dhe u bë feja mbizotëruese. Jo vetëm budizmi, por edhe krishterimi përgjat të njejtës
rrugë arriti në Pekin, ndërsa përgjat kësaj rruge tek arabët, e mandej prej tyre më vonë edhe në
Evropë, arritën njohuritë për letrën dhe barutin.Edhe pse nëpër këtë rrugë u transportuan mallra të
ndryshme, mëndafshi ishte në plan të parë. Ai u bë simbol i lidhjes në mes të Lindjes dhe
Perëndimit, krijuesi i miteve dhe legjendave të ndryshme .Megjithatë, viteve të fundit ka rëndësi të
madhe aventureske, sepse Kina ka vërejtë se kjo pjesë ka potencialin të madh turistik , dhe përgjat
kësaj rruge ka restauru ndërtesa dhe monumente të ndryshme kulturore . Rrugtimi përgjat
"gjurmëve të Marko Polos" tërheqë shumë turistë në këtë zonë, i cili sjell fitime dhe stabilitet
vendit.Vitin e kaluar, vendet aziatike kanë nisur një projekt për të ringjallur rrjetin më të gjatë
rrugor të Rrugës së Mëndafshit, e cila lidhte vendet Mesdhetare me Azinë Lindore. Përfaqësuesit e
vendeve të Azisë Qendrore në konferencë u pajtuan se duhet ndërtuar korridore të ndryshme me
qëllim të ringjalljes së rrjetit të gjatë rrugor , i cili ekzistonte dikurë.

4. Roli i zhvillimit në histori ishte i veçante dhe në kohët antike:Hipokauti(vitet 460-370) para erës
tone në traktin e tij në Ajëe, Ujë dhe Vende. Ku evoloi një ide për influencen e faktorëve
gjeografike dhe klimë në ndertimin e njeriut human, personalitetit dhe një sistem social human.
Enciklopedisti Francez Monteskie i njohur si themelusi shkollës Gjeografike, u shpreh se peisazhi
tokë dhe klima percaktonin shpirtin e njerëzve dhe zhvillimit të karakterit të tyre. Sociologët
Francezë te shkollës Gjeografike kontribuan në një ide shumë të mirë në rolin e faktorëve
gjeografikë dhe zhvillimin e kulturës nga njereëz në rajone të ndryshme. Megjithatë, shkolla
Sovjetike refuzoi idenë e zhvillimit mjedisor të shkollës gjeopolitike gjermane pëe gjithë idenë për
të diskutuar për një kohë të gjatë, vecanërisht nga shkenctarët sovjetike, ka një faktor në histori që u
kuptua se rregullat e ndërveprimit midis njeriut dhe natyrës, por vazhdimësisë së mënyrës së
prodhimit si rezultat i luftës së klasave. Megjithëse, një model i ri ne boten e sistemit, shfaqet në një
klub në Romë në vitet 1970, zbuloi një parashikim peminist që rezulton nga progresi ekologjik. Ajo
tregoi se pragu i stabilitetit të biosferës ishte shkatarruar disa herë, këercënuar një katastrofë globale
në te ardhmen e afërt dhke kjo ka nxitur një bum në botën e studimit të ekologjisë. Termi “ekologji”
u pëerdor në zologji ku u prezantua në fillimet e shekullit te XIX nga E. Haeckel dhe në mes të
shekullit te XX, ajo u stabilizua si një studim shkencor për ligjet themelore të sistemit, megjithë
komonentët e biosferës, përfshirë njerzimin. Në vitet e fundit, shkenctarët Rusë pas Yo. Odum,
kanë treguar një interes të vazhdueshëm për çeshtjen. Historianët e shkollës së Annales i japin
rëndësi çështjes ekologjike F. Braudel shkroi këtë “historia e njerëzve në raportin e tyre të ngushtë
me tokën, në të cilin ato ushqehen dhe ecin,në historinë e një dialogu të vazhdueshëm të njeriut me
natyrën e cila përcakton proceset globale të kohës së ngadaltë. Ai caktoi një rol të rëndësishëm për
studimin e periudhave të paqëndrueshme, por afatgjata të ekuilibrit midis njeriut, klimës dhe tokës
dhe foli për ritmet klimatike dhe demografike të cilat përcaktojnë potencialet dhe limitet e
evolucionit të qytetërimit. Në fund të shekullit të XIX dhe fillim të shekullit te XX, shkollat
Amerikane dhe Europiane, në fillim në gjeografi dhe më pas në sociologji, prezantuan nocionin e
“ekollogjisë njerezore” treguan njerëzimin si speciet e tjera biologjike në planet, jo vetëm që ndikon
në mjedis por gjithashtu është prekur nga ai. Shprehja më e plotë e qasjes ekologjike është dhënë
nga studiuesi Amerikan L. Ëhite me krahasimin e kulturave (1959). Nocioni i tij ishte i bazuar në
idenë e evolucionit kulturor, si një përshtatje, e bashkësisë njerëzore të ndikimit mjedisor.
Përsa i përket kulturës si një kategori, Ëhite identifikon tre komponentë të saj, teknologjisë, social,
ideologjike. Duke përdorur idenë e evolucionit te Charles Darëis, përcakton një model për
evolucionin kulturor që sygjeron tejkalimin e një krize që është një stimul pëe risinë kulturore. Një
vend të rëndësishëm në konceptimin e Ëhite i takon ideve humanitare të realizimit kulturor, i cili
njeh barazi biologjike, prespektiva e barabarte e çdo kulture etnike për të zhvilluar në mënyrë të

5. pavarur, duke i dhënë arsyet për analizën krahasuese të kulturave njerzore në të dy anët një
sinkronike dhe diakronike. Kritika e ngjzjes e Ëhite në drejtim të marksizmit ortodoks është bindës.
Ideja e tij, është pranuar nga shumë skolla Amerikane dhe nga baza e shpjegimeve nga L. Binford,
K. Flannery dhe të tjerë nga shkaqet dhe karakterin e revolucionit neolitik (Flannery 1965,
Shnirelman 1978). Koncepti i Ëhites gjithashtu influencoi një numër studiuesish rusë. Një duhet të
permendim në fillim, kulturogistin Eh. S. Markaryan (1973-1981). Pavarsisht nga kritikat e tij të
hidhura të pikëpamjeve të Ëhites, ai pranoi, dhe mori si bazë të konceptimit të tij, tezën e Ëhites
sipas tij të cilat kulturat për tiu përshtatur kushteve të mjedisit që sigurojnë mijetesën e njerzimit.
Ky parim shtrihet në zemër të evolucionit analizës të sistemit Markarian. Influence e Ëhite është
ndjerë gjithashtu dhe në punën e S. A. Arutyunov (1989). T. I. Alekseeva (1986) dhe veçanërisht V.
P. Alkseev(1971-1984,1993) është vërtetuar në kuptimin e qasjes ekologjike jo vetëm të evolucionit
biologjik të njeriut, por edhe të zhvillimit shoqëror. Ai theksoi rolin e seleksionimit natyror në
procesin e përshtatjes dhe paraqiti idenë e “antropogeocenosis”. Vlersimi i teorisë së Ëhite,
Alekseev pranoi se koncepti i reativism kulturor tani mund të pretendojë vendin qëndron në
shqyrtimin dhe vlersimin e shumëllojshmëeisë kulturore të njerëzimit edhe në kohën tonë dhe në
evolucionin e tij historik. Etnia përkufizohet si tëesia e mekanizmave të ndërlidhura dhe mënyrat e
aktivitetit njerëzor dhënë nga brezi në brez, eksa-biologjikisht bpunuar jashtë, dhe që synon
përshtatjen në një vend të caktuar ekologjike, në mënyre eduktimit të burimevetë ushqimit, për të
detyruar njerëzit të ndryshojnë fushën e tyre të banimit apo të shkoni për metoda të reja ekonomike
të prodhimit për të siguruar mbijetesën e tyre. Qasja ekologjike tregon se ne kemi nevojë për te
rindërtuar jo vetëm historinë e aktivitetit ekonomik të njeriut por edhe dinamikën e mjedisit,
përfshirë krakterin dhe produktivitetine tokës, peisazhit, florës, faunës dhe të kimës. Çdo ndryshim
në të cilin çon në një ndryshim në të gjithë sistemin ekologjik. Sfida është të analizohen tërësisht të
dhënat paleogjeografike, paleobotanike, paleozologjike dhe arkeologjike.
Euroasia Stepe është një sistem ekologjik unik. Nga Perëndimi në Lindje shtrihet 8500 km, nga
Danubi deri murit të madh të Kinës. Nga Veriu në Lindjeajo zgjat nga 400-600 km nga pylli dhe
pyll-stepë zonë në jug në zonën e ultësires, gjysmëshkretëtirës dh shkretëtira në veri midis 58° dhe
47°gjëresi veriore të ekuadorit.(Mordkovich 1982, 25, Dinnesman 1997). Karakteristika
kryesorendhe shkaku I formimit të lagështisë(më pak se 500mm i reshjeve vjetore) e cila dikton
bimësinee ekosistemit stepë. Bimesia mbizotëruse është kështu ngushtë e zhvilluar, thatësira-
rezistente kullosa me system të zhvilluar mirë rrënjë. Vlerat vjetore e bimësisë çon për formimin e
tokës së pasur me humus.(mbi 700 ton hektarë). Karakteri I bimësisë dhe kima gjithashtu përcakton
faunën e steoës. Barngrënësit mbizotërojnë me thundrakët së bashku me banoret nëntokësor si
gopserët dhe marmotat. Kushtet natyrore të stepës megjithatë janë mjaft të ndryshme stepa e rajonit

6. të Danubit dhe Detit Azov edhe në sipërfaqen e saj dhe jashtëzakonisht me tokën e pasur të zezë
ndryshon në mënyrë të konsiderueshme nga gjysmë shkretërira e Ryn-Sands në bregdetin e Detit
Kaspik nga zona Hilocky e Kazakistanit qëndror me ndihmës kodrinore luginat e saj lumore të
pasura me bimësi dhe kodrat e zhveshura nga Stepat Siberiane kufitare në pyllin me pisha dhe tajgë
në veri dhe në Altai dhe malet Sajan në jug dhe përfundimisht nga Xinjiang ku Stepa është krah për
krah me Oases shkretëtirat Servere dhe lartësi të tokave. Një karakteristikë edalluese e zonës Stepe
ishte mungesa e laështisë, zonat jugore të vërteta janë gjashtë herë më të thata së ajo e veriut. Sasia
e reshjeve vjetore luhatet nga 600 mm në very deri në 150 mm në jug. Në mes të 75% dhe 85% të
avullojë lagështira. Shkolla e avullimit është shumë më e lartë në jug sesa në very dhe reshjet totale
në ug në dimër është sa gjysma më I madh ne very. Për shkak të karakterit të paqëndrueshme të
furnizimit moisture, ekosistemi stepë I përket një zone të paqëndrueshme bujqësore, ë lindje duke
qenë më e theksuar se në perendim për shkak të ndikimit të anticiklonit Siberian. Në të njejtën kohe,
ndersa bimësia stepë është e pasur dhe e larmishme, ajo është në thelb heterogjen. Rezerva
phitomas janë pasur në qendër të pjesës pendë-barë-multibaktere të zonës stepë, ndërsa në perëndim
kanë arritur shifrën maksimale prej 48t/ha dhe në kufirin me pyll-stepë me gjosefut e vegjetacionit,
kjo shifër bie në 28t/ha. Në nxehtësië e drurit-dele-feskure stepës të zonës jugore ajo bie në 9t/ha
.(Mordkovich 1982, Kotova 1994, 771).
Në varësi të flukationës ciklike të klimës dhe shkallës së lagështisë në lindje me to, caqet
latitundinal dhe karakteri I florës dhe faunës së stepës ndonjëherë ndryshon gjatë periudës
kuaternore. Në epokat më të lagshtat bimësia livadh u bë më e përhapur, proceset e formimit të
mëvonshme njerëzore intensifikuan dhe zona stepë zhvendosur në mënyrë të konsiderueshmenë jug.
Rindërtimi i paleoklimës së Eurozisë është punuar në vitin 1910 nga Blytt dhe Serander në bazë të
analizave të paleobotanikës nga pyjet Skandinave. Ata janë vërtetuar se gjatë Holocenit, në
periudhën post-akullnajore të kuaternarit, ka pasur disa faza të ngrohjes(xerotherm) dhe periudha të
lagështa dhe të thata. Më vonë kjo skemë ështrë pëedorur si model nga rajonet e tjera të
botës(Bruksel 1952, Predençeski 1957, Moskë 1972, Borusia 1975, Mokin, Shiskov 1979, Budiko
1970, Golitsin,Izrael 1986, GERASIMO 1993). Ndryshimi I klimës mund të gjurmohet në një
shkallë globale. Nga perëndimi I Europës deri ne Kinë, atje ka korrelacion të temperaturës dhe
ndryshim lagështire (Lamb 1982, Shaomin Lin 1982, Bradly 1989, Hsul 1989). Periudha post-
akullnajore u shënua nga një rritje graduale të temperaturës e cila arriti kulmin e saj në muajin e
pestë të mivjecarit të katërt së bashku me latitude mesme në Euroazi ka rezultuar kështu në të
favorshëm rrethana-lagështia u ngrit dhe temperature vjetore ishte gati tre gradë më e lartë
aktualisht. Ka qenë një periudhë e ftohjes graduale që arriti kulmin e saj maksimal rreth 2000 para
krishtit. Kjo u pasua nga një periudhë ngrohje dhe në shekujt IX dhe VII ka pasuar një trend ftohje

7. sërisht me kulmin e saj ne shekullin e IX para krishtit. Ngjarjet e perceptuara me prirje e fundit të
ftohjes janë raportuar në disa burime greke dhe kinze. Disa nga këto luhatje klimatike vazhdojnë të
ndodhin në gjitrhë Euroazinë por me ritme të ndryshme. Situate klimatike në rajone të ndryshme
ndryshon veçanërisht varet nga disa faktorë locale si ajri, ndryshimët në ujë, formimi i liqenit dhe
zhvillimi I tyre biologjik, ose fshire si e studiuar nga limnologjuia (Krasheninikov 1951, Shnitnikov
1957, Dzen-Litovsky 1957, Bogoslovski 1960, Berezina 1982) dhe luhatje të nivelit të detit Kaspik,
Aral dhe Detit te Zi. (Fedorov 1957, Samsonov 1963, Shnitnikov 1961, Kes 1969). Studimet
palaynoligjikal dhe aplikimi I metodave radiokarbonit të guximshme dhënë shkenctarëve vnjë
mundesi për të provuar skemën Blyt-Sernander, rindërtimin e ndryshimeve në bimsitë klimës
nëplanin kryesor të Rusisë dhe në Euroazinë veriore. Stepa zë një pozicion të ndërmjetëm mes
Atlantikut-Kontinental zonë e fushës Ruse dhe zonës kontinentale të Siberisë.
N. A. Khotinsky elaboroi një skemë të ndryshimit të klimës në Holosene të Euroaisë. Në periudhën
post-akullnajore kishte një rritje të temperaturës dhe lagështisë. Periudha Boreale midis viteve 6900
dhe 6300 para krishtit ishte e karakterizuar nga temperature të larta I shoqërusr me reshje të uta ne
fushën Ruse dhe nga lagështia e konsiderueshme ne Siberi. Në periudhen Atlantike midis viteve
4000 dhe 3000 para krishtit dhe në periudhën Subreale klima e fushës ruse ishte më e lagësht ndërsa
në Siberi kishin ndodhurnjë rënie në reshje. Por rregullsia klimatike e krijuar në very të Euroazise,
siç u permend më oarë nuk mund të supozohet të jetë i njëjtë pë të stepes. Për më tepër, kuadri
kronologjik është i hapur për të kundërshtuar, së funi korrelacioni mes record i palinologjikes dhe i
shtresave arkeologjike mbetet. Prespektiva e A. V. Shnitnikov mbi klimen e sugjeruar e cikleve të
luhatjeve klimatike që zgjati rreth 1800 vjet, ka qënë pranuar gjërësisht në bursën e rusëvë.
Megjithatë , skema e tij qëndron në masë të madhe në studimin e Khorexem. Këto korrelacione mes
palinologjikës dhe Strare arkeologjike kanë qenë që në fillim të formulimit në pyetje. Për fat të keq
ne nuk kemi prova përfundimtare për ndryshimet klimtike dhe gjeografike në stepet Euroazise dhe
territoreve fqinjë gjatë Holocenit ka mosmarrëvesgje jo vetëm në mesin e disiplinave të ndryshme si
paleobotania, paleozologjia, shkenca e tokës dhe Limnologjia, por me të çdo specialitet. Kjo gjendje
është ilustruar nga konkluzionet kontrodiktore të periudhës së zgjerimit të detit Kapik. Klima
qëndrore Asiane në shekullin e VI sipas G. N. Listsyna, nuk tregon ndryshim në fushën e
Turkmenistanit ku S. K. Samsonov, A. V. Vinogrodov dhe E. M. Mancdoy tregojnë se kjo është
hera e shiut Lyavlykon, ku sistemi Kyzyl Kum Desert është një system I liqenit, me specie të
peshkut bujare që përbën djetën themelore të njerëzve të Kelteminaric, të cilët jetonin në rajonet
midis detit Kasoik dhe Areal. Periudha kohore aktuale moderne e Stepës dhe shkretëtirës në
peisazhet e Azisë qëndrore erdhi në ekzistence të diskutueshme. Sipas të dhënave të A. Z. Yanshin
(1901) dhe A. A. Kurkov (1969). Këto peisazhe ishin antike. Kerkues të tjerë sidoqoftë besonin se

8. zhvillimi I tanishëm I peiazhit të Holocene, i takonin një numëi të autorëve, specific të viteve 3000
para krishtit. Disa kërkues besojnë se kufiri I Stepës dhe I pyllit-stepë në jug dhe kufiri në
gjysmëshkretëtirën në very është I qëndrueshëm, megjithatë disa mendojne të kundërtën.
Mosmarreveshjet serioze në msin e hulumtuesve të qendrës rreth kronologjisë absolute e epokave të
Atlantikut dhe Subreale dhe periudhës kur ngrohja ka ndodhur. Këto mospërputhjet ndryshojnë nga
disa shekuj në mijëvjeçarë. Të dhënat nga disiplina të ndryshme edhe konflikt, veçanërisht gjatë
periudhës kritike të vonë të dytë të mijëvjeçarit të hershëm të parë. Shkenctarët e tokës, për
shembull, në përfundim se klima në Kazakistanin e veriut mund të rindërtohet si e thatë dhe më
shumë kontinentale. Kufinjtë e zonës natyrore zhvendosur në veri rreth 250 km nga një zonë, ndersa
të dhënat topografike nga vendet arkeologjike tregojnë se ka pasur një rritje në tabelën e ujit.
Vlerësimi I këtyre mosmarrëveshjeve është përtej ekspertizës arkeologjike. Prandaj paleogjeografët
kërkimorë multidisiplinore dhe paleobotanikës dukej premtuese. Suksesi më I mirë në këto drejtime
ka qenë kultivimi i kryer nga Ëich Khorezm Expedituon I bindshëm shpjeguar ndërveprimin e
njeriut dhe natyrës nga epoka e bakrit në Mesjetë. Toka e përbashkët dhe hulumtimet arkeologjike
të Institutit të Shkencës dhe Tokës fotosintezës të Akademisë Ruse të Shkencave ekspeditës të
Universitetit Chelyabinsk dhe investigimet e Institutit Samara të Historisë dhe Arkeologjisë të
rajonit Vollga janë gjithashtu të vlefshme. Në punën e tashme, rikonstruksioni I paleekologjisë
stepë bazohet vetëm në të dhënat e mbledhura nga kontekstet arkeologjike.vendodhja popogratike
nga faqet, materialet founal kockave të gjetura në shtresat arkeologjike dhe korrelacionet ndërmjet
mostrave radioaktiv dhe shtresave të tokës. Megjithëse në kohën e tanishme ne kemi një pasqyrë të
gjëra që permbledh të dhëna në stepë ekologjike, veprave të botuara kohët e fundi, duke
përmbledhur një sasi të madhe të materialit, duke përfshirë arkeologjike janë tëdobishme. Këto
përfshijnë punën K. V. Kremenesky në historinë e lashtë të planit të thjeshtë Rus, I cili analizon të
dhënat e detit të zit ë veriut, jug, nga Prut në perëndim në Don në lindje. Puna E. A. SPIridonova të
shqyrtuar gjendjen në pellgun Don, I. V. Ivanov-së dhe punës I. V. Vasilev të analizuar të dhënat e
rajonit mjaft specific të Ryn-Sands në Vollga rajonin e ulët Yu. A. Lavrushinsë dhe puna E. A.
Spiridonova mbi rajonin ural. Khotinsky e përkushtuar për Hlocenin e Euroazise veriore dhe të
vlefshme për rindërtiin e paleoekonomisë stepë Siberiane dhe A. V. Vinogradov së dhe puna E. D.
Mamedov të shqyrtuar fazat e zhvillimit të Kyzyl Kum. Në vitet e fundit janë bërë përpjekje që të
lihen të dhënat paleoekologjike më provat arkeologjike. Studime te tilla përfshijne hulumtimi e N.
S. Kotova, Yu. Rasamakon, N. L. Morgunova, E. Kuzmina dhe të tjerë. Në përgjithësi, kjo është një
situatë aktuale. Në përputhje me të dhënat N. S. Kotovasë, bazuar në një sintezë e rezultateve të
analizave nga E. A. Spiridonova dhe K. V. Krementesky, në pjesën perëndimore të stepës, në fund
të gjashtë në tremujorin e dytë, ose në mes të pestë Loëer Don Kultura. Në të tretën për tremujorine

9. katërt të pas krishtit të mijëvjeçarit një regjim klimatike kanë ndodhur që korrespondon me
periudhën e dytë të kulturës së mesme. Faza e ardhshme e thtësirës mbulon pesë në tremujorin e
parë të para krishtit katër mijëvjeçarit dhe lidhet me Don Poshtme. Donetrs dhe kulturat e vona
Surski të komunitetit Mariupol. Nga tremujori i dyte deri në fund të mijevjeçarit të katërt para
krishtit përsëri atje ishte një periudhe lagështisë së madhe. Kjo ishte epoka formuese e e kulturës
Tripolinë dhe Sredny Stog dhe kulturës Repiro. Rënia e të ndjerit Tripolyne kulturës dhe fillimet e
faqet e tiple Usatova u demarkuar nga kriza ekologjike, në fund të periudhës së Atlantikut dhe
transitition në klimën e thatë subreale, përkon me regjonin Hadjibek të Detit të Zi. Për varg lindorë
të stepës të Rusisë jugore, një sekuencë gjobë-trashë kronologjike është pranuar nga Yu. A.
Lavrushin dhe E. A. Spiridova bazuar në profilet paliogjikale ndër-data me radiokarbon, gjendet në
faqet e Uralian Jugore dhe në epozitat lumore të fushës permbytjes. Gjate viteve 6000 para krishtit
në fillimin e periudhes Atlantike, karakterizohet epoka e Klinës maksimale dhe formimin e
peisazhit të zonës i cili korrespondon me stabilizimin e Neolitit. Midis viteve 4000-3000 para
krishtit fazat e thatësirës me intensive qe janë regjistruar të cilat janë vërejtur dhe në veri dhe në jug
të Detit Kaspik. Fillimi i periudhës subreale është caktuar nga E. A. Spiridonova është 2500 para
krishtit. Kriza ekologjike e cila mbuloi pëse shekuj është shënuar me ftohje globale dhe zhdkjen e
pyejve gjetherënësë, të cilat janë zëvëndësuar nga pyjet halore. Një ndryshim i papritur i bimësisë
së lashtë ndodhi:kufiri për stepë grasland është zhvendosur në jug të zonës gjysme-thatë tveriut të
bregdeti Kaspik. Këtu ndodhi akumulimi i chernozemit dhe një rritje e biomësisë kulturat origjinale
në këtë epokë ishin një rritje e biomësisë së bimëve. Kulturat origjinale në keto epokë ishin Repinë
dhe Pit-Rendu. Rrethviteve 2000 ka pasur ngrohje klimatike dhe në të njejtën kohë rritjen e
thatësirës rezultuar në zgjerimin e degradimit, jo vetëm në jug të detit Kaspik, por dhe në rajonin
Do. Arkeologjia është koha e kulturës poltavka. Në periudhën 1800-1600 para krishtit atje ishte një
trend ftohja, një rrite në pyllëzim, përfshirë pishë, lime(bli) dhe lisi dha gjithashtu nje rritje e
graslandës së stepës, si dhe një rritje në produktivitetin e tyre. Kultura Timber-Grave lulezoi gjatë
kësaj periudhe.
Në shekullin e XV, klima filloi të ngrohet dhe në stepë u përhap në përputhje me kufinjtë moderne.
Në luginat e lumejve, vegjetacioni pyjor vazhdoi. Në shekullin e VIII fillmi i një prirje ftohjes dhe
zhdukjen e specialli filloi. Trendi ftohjes arriti kulmin e saj nga ana e shekullit te VII, ku pemët
halore qenë rriturnë zonën pyllore-stepë. Ndryshimet globale klimatike shfaqin veçori të caktuara
në veri të bregdetit Kaspik. Rezultatet e tokës analiza, plus studime palezologjike, paliologjike dhe
paleogjokrafike te Detit Kaspik, luhatjet tregojnë se këto ishin ndryshimet veçanërisht i fortë në
kushtet klimatike të clat kanë pasur ndikim në produktivitetin e ekosistemit. Si rezultat i këtyre
luhatjeve klimatike, zonat e shkretëtitës dhe çermozemstepës zhvendosur në madhësi dhe kufijve në

10. disa raste më shumë se 200-500 km nga kufinjtë e tanishëm midis dy zonave. Në epokat e ftohjes
dhe rritjen e lagësgtisë e cila si rregull i përgjigjej me luhatjet e detit Kaspik, në multi bakteriet në
pëehapjen stepë, tokë chernozem i rritur, dhe kushtet e bërë të favorshme për njerezimin. Gjatë
periudhave të thata dhe të ngrohjes në të kundërtën shkretëtira shfaq produktiviteti i ngrohjes
ekologjike ra, lloje të kafe dhe gjysmë-shkretëtuìirë tokës u shfaq, dhe njerëzit braktisin rajonin.
Prandaj siç vuri në dukje nga studiuesit de pse deti Kaspik Littoal qe zhvilluar me kalimin e kohes
me të njejtin ritëm dhe në një të ngjashëm.
Në periudhat Neolitike dhe Eneolitike nën kushte të lagësht klimatike në detin e Kaspikut grassland
stepë ka ekzistuar duke lejuar njerezit që popullojnë këto rajone. Ardhjen e periudhës së ngrohjes,
me të thata klimën e saj të theksuar kontinentale, duke çuar në zhvillimn e zonës gjysmëshkretëtirë,
perkoi edhe me epokën e kulturës Pi-Grave. Këto kushte jo të favorshme klimatike çoi në migrimin
e popullsisë Pa-Varrit kulturës nga ky rajon faqet e kësaj periudhe janë pothuajse inekzistente. Në
fillim të mijëvjeçarit të dytë para krishtit gjatë periudhës Poltavka, kushtet e favorshme klimatike, si
një regjim moster gjithashtu ka rezultuar në një ndryshim të konsiderueshëm në drejtim të jugut te
zonave grosland natyrore. Numri maksimal i vendeve arkeologjike në rajon ka ndodhur në
Poltavka. Epoka që pasoi i kulturës Timber-Grave në detit e Kaspikut karakterizohet nga ardhja e
ngrohjes dhe një përkeqësim të kushteve natyrore, gjë që shpjegon pse vendet Timber-Grave janë
aq të rralla këtu. Duke filluar në epokën e bakërit dhe deri në fund të epokës së bronxit varg e
kulturave Ruse jugre përfshirë Kaspikun stepë.të gjitha migrimet e popullsisë që e kthyen gjatë
epokës klimatike optimale në këtë rajon po vinte nga perëndimi në lindje. Drejt lindjes matanë lumit
Ural nuk ishte një tjetër zone kulturore, në thelb i ndryshueshëm nga ai europian. Kjo rregullsi e
migrimeve të popullsisë në zona optimale klimatike është theksuar kohë më parë nga A. A.
Formazov kur ai ka studiuar Neolitin. Këto fakte janë dëshmi e kushteve klimatike të stepës jugore
Ruse nga Prut në Uralet kanë ndryshuar nga perëndimi në lindje dhe në mes të specialistëve pëe
kronologjinë absolute të ngjarjeve paleoekologjike. Këto mospërputhje mund të llogariten me
pamjaftueshmërinë e burimeve dhe ndryshueshmërisë së vetë ekosistemit. Luhatjet klimatike kishin
ndikim të konsideruëshem mbi kushtet e jetesës së komuniteteve të njeriut. Reshjet atmosferike
përgjithshëm varion nga -50 mm në +35 mm në vit, dhe këto ndryshime kanë ndodhur shumë herë
gjatë historisë së stepë. Ka pasur edhe ndryshime topografike nga veriu në jug të stepës dhe
biomasa e ngrohtë ekologjike përkatësisht (dzerseevsky 1975, Ivanov, Vasilev 1995, 1993, 198).
Këto faktorë e kane detyruar njeriun ose te emigrojne në rajonet me kushte me të favorshme
natyrore ose te ndryshojnëvpërshtatjen e saj ekonomike dhe kulturore nëpermjet inovacionit. Të
tilla korrelacione midis kushteve klimatike dhe demografike njerzore demostrojnë rolin e faktorëve
ekologjik në evolucionin kulturor, që na mundëson për të studiuar nderveprimet dinamike në mes të

11. njerëzve dhe të mjedisit si dhe për të zbuluar arsyet për intrsifikimin e shkëmbimit të kontaktëve
kulturore dhe origjinën e migrimit përgjatë Rrugës Së Mendafshë.
Shpërndarja e transportit me rrota.
Një kusht paraprak për hapjen e Rrugëve të Mëdha të Mëndafshit.Risia më e rëndësishme e
njerëzve në kërë periudhë ishte ajo e transportitme rrota.Çështja e origjinës së transportit me rrota
këerkon një analizë të historisësë transportit në botën e vjetër.Paraqitja e transportit me rrota në
datat stepë nga gjysma e vonë e mijëvjeçarit të III-të para krishtit është vërtetuar nga zbulime të
rrotave,fragmente të mjeteve të transportit,lloje të mjetave të transportit dhe palës së drafft në
terrenet e varrimit të Vlovosdvobonja dhe Novotitovka në rajonin Kuhan dhe Komunitetet Pit
Grave nga Dniester ne urale.Shpikja e rrotës është një nga zbulimet më të rëndësishme në historinë
e njerëzimit.Për 5-së mijëvjeçarë është vendosur evolucioni i civilizimit tonë.Përdorimi i transportit
me rrota rriti në mënyrë të ndjeshme prodhimtarinë e punës në bujqësi dhe blegtori,ku mundësoi
shpërndarjene të korrurave nga fushat dhe kullotat e gjesë në kërkim të kullotave të reja,të cilat
rezultuan në një rast të pa parashikueshëm.Por së pari dhe më kryesori që çoi në zgjerimin e pa
dëgjuar te shkëmbimet i cili mundësoi kontakte të kulturave ndërmjet rajoneve të largëta dhe
përshpejtoi shpërndarjen e mendimeve dhe rrjedhimisht çoi në ndryshime të mëdha historike kështu që
të studiosh evolimin e transporiti me rrota është mjaft me interes shkencor.Sipas të dhënave paleogjeografike
periudha subreale e cila kishte filluar në mesin e mijëvjeçarit të 3-të para lindjes së krishtit dhe ishte e
dukshme,siç u përmend nga një ftofje e papritur e kohës me kalimin e mijvjeçarit të II-të dhe një rritje
temperature.Disa studiues besojnë që kjo shkaktoi rritjen e lagështisë në klimëndhe ndryshimin pasuses në
zonat normale.Në çerekun e dytë të mijëvjeçarit te II para lindjes se krishtit kushtet klimatike çuan në
zhvillimin e barishtoreve të ndryshme dhe zgjerimin e zonave të pyllëzuara në të cilat bashkë me thuprën dhe
drurin e pistën eskzistues,bliri dhe lisi u shfrytëzuan por nëse me parë ndërveprimi i qënieve njerëzore dhe
natyrës ishte përcaktuar nga tipa specifike të zonës ekologjike.Me alternativat e pandara të klimës,tashmë një
tjetër faktor kryesor natyror kërkoi faktor të lartë domethënës pasuria e territorit në depozitimin e bakrit.Ky
metal i cili erdhi në përdorim me titullin e periudhës enolitike tashmë kishte tërhequr vëmendje të madhe tek
njerëzit Pit Grave.Ndërkohë kulturës katakombe arritën të ishin metalistë të zotë,sa ndryshe nga arkitektët e
zbuluar ne varret e tyre.

12. Biblografia
The prehistory of silk road.