tieng anh cau bac dai hoc va cao dang

1. 1
Baøi Thöù Taùm
Tieát Moät
TRIEÁT HOÏC PHAÙI CHAÙNH LYÙ (NYĀYA)
I. Giôùi Thieäu Lòch Söû
Lòch söû tö töôûng AÁn ñoä, Nyāya ñöôïc xem laø tröôøng phaùi trieát hoïc
tieâu bieåu vaø ñaïi dieän cho khoa Luaän lyù hoïc. Danh töø Nyāya ñöôïc maëc nhieân
chaáp nhaän treân bình dieän chung cuûa taát caû moïi heä tö töôûng trieát hoïc, trong
ñoù coù caû trieát hoïc Phaät giaùo haäu kyø. Do tính caùch phổ thoâng của danh từ,
caùc nhaø Luaän lyù hoïc cuûa Phaät giaùo haäu kyø nhö ngaøi Traàn Na (Dīnaga),
ngaøi Thöông Kieát La Chuû (Thieân Chuû – Śaṇkaraśvāmin) ñeàu söû duïng danh töø
naøy laøm tieâu ñeà cho caùc taùc phaåm luaän lyù cuûa mình.
Trong thöïc teá, Luaän lyù hoïc ñaõ phaùt sinh töø raát sôùm taïi AÁn ñoä. Theo
khaûo cöùu lòch söû thì Charaka, (Caraka), moät nhaø Ñoâng y danh tieáng, sinh
khoaûng naêm 300 tröôùc Taây lòch, trong taùc phaåm Caraka Saṃhitā Sūtra, moät
boä saùch ñoâng y (Ayurvedic) cuûa mình, oâng ñaõ daønh moät thieân ñeå luaän giaûi
veà luaän lyù. Tuy ra ñôøi töø raát sôùm, nhöng maõi ñeán thôøi kyø cuûa phaùi Nyāya
thì ngaønh Luaän lyù môùi ñöôïc heä thoáng hoaù coù tính chuyeân moân vaø quy
caùch, trôû thaønh moät moân hoïc troïng taâm trong neàn hoïc thuaät AÁn ñoä.
Theo cöôùc daãn cuûa Radhakrishnan, giaùo sö Vidyā-bhuṣan, trong taùc
phaåm Lòch Söû Luaän Lyù Hoïc AÁn ñoä, chia lòch söû trieát hoïc luaän lyù laøm ba
giai ñoaïn: Coå ñaïi töø 650 tröôùc Taây lòch ñeán 100 Taây lòch; trung ñaïi cho ñeá
1200 Taây lòch vaø hieän ñaïi töø naêm 900.
Luaän lyù hoïc laø moät trong naêm moân hoïc (nguõ minh) quan troïng cuûa
AÁn ñoä coå, goàm Noäi minh, Y phöông minh, Coâng xaûo minh, Thanh minh vaø
Nhaân minh (töùc Luaän lyù hoïc).
Ñoái vôùi Phaät giaùo, ngaønh Luaän lyù hoïc ñöôïc goïi laø Nhaân minh hoïc
(Hetuvidyā). Taùc phaåm Nhaân minh hoïc cuûa ngaøi Traàn Na (theá kyû 5 Taây lòch)
coù töïa ñeà: Nhaân minh chaùnh lyù moân luaän (Hetu-vidyā-nyāya-sāstra). Ngaøi
Thöông Kieát La Chuû coù taùc phaåm Nhaân minh nhaäp chaùnh lyù luaän (Hetu-
vidyā-nyāya-praveśa-sāstra). Ngaøi Khuy Cô coù taùc phaåm Nhaân minh nhaäp chính
lyù luaän sôù, cuõng goïi laø Nhaân minh ñaïi sôù hay goïi giaûn löôïc laø Ñaïi sôù.
II. Trieát Gia Saùng Laäp
Cuõng nhö caùc trieát heä khaùc, nieân ñaïi xaùc thöïc cuûa tröôøng phaùi naøy
khoâng ñöôïc aán ñònh. Trieát gia saùng laäp neân trieát heä naøy laø Gautama, coù
bieät danh laø Tuùc Muïc (Aksïapāda), soáng vaøo khoaûng 50-150 Taây lòch.
Giaûi thích töø ngöõ

2. 2
Nyāya, veà maët ngöõ nghóa, noù coù ngöõ caên động từ laø “ i” hoaëc “ ni”.
Vôùi caên i, noù coù nghóa ñoäng töø laø ‘ñi’ vaø nghóa ñuû cuûa noù laø “Söï ñi
ñeán quan ñieåm chaân chaùnh”. Vôùi ñoäng töø caên ‘ni’, noù coù nghóa laø ‘daãn
daét’, do vaäy nghóa ñuû laø “Söï daãn ñeán quan ñieåm chaân chaùnh”. Ngöõ caên
thöù hai ñöôïc söû duïng phoå bieán hôn.
Moät caùch ngaén goïn, Nyāya coù nghóa laø chaùnh lyù, luaän lyù.
Hieåu theo nghóa roäng, Nyāya coù nghóa laø Phaùp thöùc suy luaän, Phöông
thöùc suy lyù bieän luaän. Moät caùch ñaày ñuû, Nyāya coù nghóa laø nghieân cöùu
khoa Luaän lyù hoïc. Noùi caùch khaùc, noù laø phöông tieän daãn trí naêng ñi ñeán
keát luaän chaân chính, coù giaù trò vaø hieäu löïc, nhaèm laøm thoaû maõn taát caû
nhöõng yeáu toá cuûa luaän lyù. Vôùi ngöõ nghóa nhö theá, Nyāya töï thaân noù ñaõ
chuyeån taûi ñaày ñuû noäi dung cuûa Luaän lyù hoïc.
III. Vaên Hoïc Vaø Nieân Ñaïi
Lòch söû vaên hoïc cuûa phaùi Chaùnh lyù keùo daøi haøng theá kyû. Taùc
phaåm chuû ñaïo cho tö töôûng cuûa tröôøng phaùi laø kinh Chaùnh Lyù (Nyāya-sūtra)
ñöôïc bieân soaïn bôûi Gautama.
Theo Radhakrishnan, boä kinh thuoäc vaøo theá kyû thöù 3 tröôùc Taây lòch.
Taùc phaåm naøy chia thaønh 5 quyeån, moãi moät quyeån chia laøm hai
phaàn, laäp neân boä saùch giaùo khoa ñaàu tieân cuûa phaùi Chaùnh Lyù.
Nhöõng taùc phaåm luaän giaûi
Tuy Gautama soáng trong khoaûng theá kyû thöù 2 Taây lòch, nhöng maõi ñeán
sau hôn moät theá kyû, Töø sau naêm 350, coù moät soá taùc phaåm lieân heä ñeán
Nyāya-sūtra ñöôïc ra ñôøi, taïo cho neàn vaên hoïc cuûa tröôøng phaùi theâm phong
phuù.
Baûn chuù giaûi ñaàu tieân cho Nyāya-sūtra laø baûn chuù giaûi của Vātsyāyana,
coù töïa ñeà Nyāya-bhāṣya, ñöôïc bieân soaïn vaøo khoaûng theá kyû thöù 5 Taây
lòch.
Taùc phaåm Nyāya-vārttika cuûa Uddyotakara vaøo theá kyû thöù 6 Taây lòch.
Taùc phaåm naøy ñöôïc vieát ra nhaèm baûo veä cho taùc phaåm Nyāya-bhāṣya cuûa
Vatsyāyana choáng laïi söï coâng kích cuûa ngaøi Traàn Na.
Ngaøi Dharmakīrti (Phaùp Xöùng), soáng vaøo theá kyû thöù 6 cuõng vieát moät
taùc phaåm coù töïa ñeà laø Nyāya-bindu, nhaèm baûo veä taùc phaåm cuûa ngaøi
Traàn –na tröôùc söï pheâ phaùn cuûa Uddyotakara.
Ñaàu theá kyû thöù 9, treân cô sôû Nyāya-vārttika cuûa Uddyotakara, Vācaspati-
misāra cho ra ñôøi baûn sôù giaûi Nyāyay-vārttika-tātparya-ṭīkā nhaèm taùi laäp laïi tính

3. 3
chính thoáng cuûa Chaùnh Lyù. Vācaspati-misāra cuõng bieân soaïn moät soá taùc
phaåm nhoû khaùc veà Luaän lyù, nhö Nyāyasūtro-ddhāra, Nyāya-ṣūcī-nibhandha,
Döïa vaøo taùc phaåm Nyāyay-vārttika-tātparya-ṭīkā cuûa Vācaspati-misāra,
vaøo theá kyû thöù 10, Udayama bieân soaïn moät baûn sôù giaûi khaùc coù töïa ñeà
Nyāya-varttika-tātparya-pariśuddhi vaø Nyāya kusumānja.
Ngoaøi ra, vaøo theá kyû thöù 10, coøn coù taùc phaåm Nyāya-sāra cuûa
Bhāsavarjna, Nyāya-mañjari cuûa Jayanta, Nyāyasāra cuûa Bhāsarvajña.
Vaøo theá kyû thöù 13, Gangeśa bieân soaïn taùc phaåm Tattva-cintamani. Vôùi
taùc phaåm naøy, tö töôûng trieát hoïc cuûa heä thoáng Chaùnh lyù chuyeån sang
moät khuynh höôùng môùi, ñoù laø ñaët naëng ñeán khía caïnh luaän lyù vaø ít chuù
troïng ñeán khía caïnh trieát lyù sieâu hình.
Nhaän ñònh veà söï thay ñoåi naøy, nhaø AÁn ñoä hoïc Helmut von Glasenapp
phaùt bieåu raèng: “Nhöõng teá nhò trong coâng trình cuûa Gangeśa thöïc söï ñaõ
daãn ñeán söï hình thaønh moät heä phaùi kinh vieän maø thöïc teá coù taàm möùc
raát quan troïng ñoái vôùi luiaän lyù hoïc hình thöùc, nhöng laïi coù ít saùng taïo ñoái
vôùi nhöõng tö töôûng môùi cho sieâu hình hoïc.” (HT. Thích maõn Giaùc, Tìm Hieåu
Saùu Phaùi Trieát hoïc AÁn ñoä).
IV. Tö Töôûng Trieát Hoïc
Tö töôûng trieát hoïc cuûa phaùi Chaùnh Lyù ñöôïc xaây döïng treân hai laõnh
vöïc Luaän lyù vaø nhaän thöùc. Treân phöông dieän Luaän lyù, phaùi Chaùnh Lyù
phaùt huy toái ña caùc phöông phaùp suy luaän vaø ñaây laø moät ñieåm maïnh cuûa
trieát hoïc phaùi Chaùnh Lyù. Phaùp thöùc suy luaän cuûa phaùi Chaùnh Lyù coù taàm
möùc aûnh höôûng saâu roäng trong lòch söû tö töôûng cuûa trieát hoïc AÁn ñoä. Töø
yù nghóa khaùi nieäm, Nyàya là một pháp thức suy luận có tính tổng hợp hay diễn dịch, qua
ñoù noù ñöa ñeán nhöõng keát luaän coù giaù trò vaø hieäu löïc khi tìm hieåu vaø
ñaùnh giaù söï hieän höõu cuûa thöïc taïi. Phöông phaùp luaän lyù cuûa Chaùnh Lyù
ñöôïc xem nhö laø Khoa hoïc lyù trí tieâu bieåu cuûa trieát hoïc Ñoâng phöông. Treân
bình dieän nhaän thöùc hay tri thöùc luaän, trieát heä naøy hình thaønh moät heä
thoáng nhaän thöùc thöïc taïi ñeå quyeát ñònh söï hieåu bieát cuûa con ngöôøi khi
tieáp caän vaøo theá giôùi thöïc taïi khaùch quan.
Nyāya ñoâi khi ñöôïc goïi laø khoa hoïc huøng bieän (The Science of debate,
Tarka-vidyā); khoa hoïc thaûo luaän (The Science of discussion, Vādavidyā).
1. Nhaän Thöùc Luaän
Nhaän thöùc luaän neâu ra vaán naïn laøm theá naøo ñeå con ngöôøi coù theå
ñaït ñeán khaû naêng naém baét moät caùch ñuùng ñaén veà söï coù maët cuûa ñoái
töôïng. Moät caùch coù heä thoáng, Chaùnh Lyù laäp neân boán phöông phaùp hay
boán nguoàn qua ñoù con ngöôøi coù theå ñaït ñeán vieäc naém baét thöïc taïi chaân
thaät. Boán nguoàn chaân xaùc cuûa tri thöùc goàm: tri giaùc, suy luaän, ñoái chieáu
vaø chöùng cöù .

4. 4
Trieát heä Chaùnh lyù chaáp nhaän coù boán nguoàn tri thöùc hay boán phöông
phaùp nhaän thöùc:
(1). Tröïc giaùc hay Tri giaùc (Pratyakṣa – Intuition – hieän löôïng)
(2). Suy luaän hay Suy lyù (Anumāna – Inference – tyû löôïng)
(3). Ñoái chieáu hay So saùnh (Upamāna – Comparison - so saùnh / tyû giaûo
löôïng)
(4). Chöùng cöù hay tính thaåm quyeàn (Śabda – Verbal Testimony – Thaùnh
giaùo löôïng)
1.1. Tri giaùc
Trong nhöõng nguoàn tri thöùc khaùc nhau, tröïc giaùc hay tri giaùc laø quan
troïng nhaát. Noù ñöôïc xem laø hieäu löïc cuûa tri thöùc. Ñaây laø hình thöùc nhaän
thöùc caûm quan töùc laø nhaän thöùc tröïc tieáp baèng caûm quan nhö maét, tai,
muõi…Khi moät ngöôøi muoán hieåu bieát moät vaät cuï theå naøo ñoù, neáu anh ta
ñöôïc keå cho bieát veà noù bôûi moät ngöôøi ñaùng tin caäy vaø coù ñöôïc nhaän
thöùc baèng lôøi keå veà vaät ñoù. Tuy nhieân, trong taâm thöùc anh ta vaãn coù moät
söï mong muoán ñöôïc kieåm chöùng thoâng tin cuûa mình baèng phöông tieän suy
dieãn thoâng qua nhöõng yeáu toá bieåu thò hay nguï yù quen thuoäc; vaø maëc duø
ngay sau khi anh ta coù ñöôïc moät söï hieåu bieát veà ñoái töôïng, nhöng anh ta vaãn
muoán thaáy ñöôïc ñoái töôïng moät caùch thöïc teá baèng ñoâi maét cuûa mình; moät
khi anh ta nhaän thöùc ñöôïc ñoái töôïng moät caùch tröïc tieáp roài thì khaùt khao
cuûa anh ta ñöôïc thoaõ maõn vaø anh ta khoâng coøn muoán tìm kieám baát kyø
moät hình thöùc tri thöùc naøo khaùc nöõa.
Trong ngoân ngöõ Sanskrit, thuaät töø ‘Pratyakṣa’ coù nghóa saùt laø nhaän
thöùc tri giaùc hay nhaän thöùc tröïc giaùc (sense-perception).
Gautama ñònh nghóa veà nhaän thöùc tröïc tieáp hay nhaän thöùc tri giaùc nhö
sau: “Tri thöùc sanh khôûi töø söï ‘tieáp xuùc’ cuûa moät giaùc quan vôùi ñoái töôïng
töông öùng cuûa noù, khoâng theå dieãn ñaït ñöôïc bôûi ngoân töø, khoâng nhaàm
laãn, luoân chính xaùc vaø quyeát ñònh taùnh”. Nhö vaäy, nhaän thöùc tri giaùc hoäi
ñuû ba ñaëc tính.
Caùc nhaø hoïc giaû Nyāya coâng nhaän coù hai giai ñoaïn cuûa tri giaùc: giai
ñoaïn thöù nhaát laø voâ phaân bieät, vaø giai ñoaïn thöù hai laø coù phaân bieät. Voâ
phaân bieät töùc laø nhaän thöùc taïi khoaûnh khaéc ñaàu tieân cuûa saùt na, hình
thaønh moät caûm giaùc (sensation), caûm giaùc ñoù laø moät caùi gì ñoù khoâng
xaùc ñònh. Caûm giaùc ñoù chæ laø phaûn öùng thuï ñoäng khi tieáp xuùc tröïc tieáp
vôùi ñoái töôïng. Tuy laø thuï ñoäng vaø khoâng minh baïch nhöng laïi raát quan troïng
bôûi vì noù tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi ñoái töôïng vaø laø cô sôû cuûa taát caû moïi
nhaän thöùc minh baïch khaùc. Coù phaân bieät töùc laø taïi khoaûnh khaéc tieáp theo,
coù söï can döï cuûa taâm thöùc vaø noù töï phaùt bieán caûm giaùc caûm quan ban
ñaàu thaønh caûm giaùc taâm thöùc. Baáy giôø, caûm giaùc thuaàn tuyù (pure
sensation) nhöôøng choã cho caûm giaùc taâm thöùc (mental sensation). Caû hai laø
nhöõng saéc thaùi cuûa tri giaùc hieän löôïng. Baûn chaát cuûa tri giaùc hieän löôïng
laø khoâng sôû höõu ñoái töôïng khaû thuyeát vaø sai laàm. Ñieàu ñoù coù nghóa

5. 5
raèng nhöõng gì coù theå khaû thuyeát vaø sai laàm ñeàu khoâng phaûi laø ñoái
töôïng cuûa nhaän thöùc tri giaùc.
Tính caùch quyeát ñònh cuûa tri giaùc lieân heä ñeán khaû naêng loaïi tröø tính
caùch hoaøi nghi baát ñònh cuûa nhaän thöùc do vì ñoái töôïng nhaän thöùc xuaát
hieän moät caùch tröïc tieáp. Tröïc giaùc sôïi giaây laø sôïi giaây ñaày ñuû vôùi taát
caû nhöõng phaåm tính cuûa sôïi giaây. Söï hoaøi nghi baát ñònh veà sôïi giaây vaø
con raén chæ sanh khôûi khi coù yù thöùc can thieäp.
Ñònh nghóa treân ñaây ñeà caäp ñeán caùc yeáu toá khaùc nhau lieân heä
ñeán haønh ñoäng nhaän thöùc. Coù boán yeáu toá töông taùc vôùi nhau nhö laø
ñieàu kieän taát yeáu cho moät haønh ñoäng nhaän thöùc.
1. Giaùc quan (Inddriyas)
2. Ñoái töôïng cuûa giaùc quan (Artha: theá giôùi thöïc taïi khaùc quan)
3. Söï tieáp xuùc cuûa giaùc giaùc quan vôùi ñoái töôïng (Samikṣa)
4. YÙ thöùc hay nhaän thöùc ñöôïc taïo ra bôûi söï tieáp xuùc naøy
(Jañānam)
Theo Nyāya sūtra, coù naêm nguoàn caûm giaùc: thò giaùc (visual), thính giaùc
(auditory), khöùu giaùc (olfactory), vò giaùc (gustatory), xuùc giaùc (tactual).
Naêm giaùc quan hay naêm quan naêng (Inddriyas) naøy coù caùc phaåm tính
ñaëc thuø cuûa chuùng veà maøu saéc, aâm thanh, muøi höông, vò vaø söï xuùc
chaïm ñöôïc bieåu hieän. Coù nghóa raèng nhôø vaøo söï trôï giuùp cuûa naêm yeáu
toá töï nhieân (aùnh saùng, khí ete, ñaát, nöôùc vaø khoâng khí …) maø taát caû
nhöõng phaåm tính ñaëc thuø (maøu saéc, aâm thanh…) ñöôïc bieåu hieän thoâng qua
caùc quan naêng. Taát caû moïi caûm giaùc chæ laø söï bieán ñoåi hay thay ñoåi cuûa
söï tieáp xuùc.
Söï tieáp xuùc caên – caûnh döôùi hình thöùc vaät lyù hình thaønh ra taùc duïng
phaân bieät cuûa nhaän thöùc. Tính giaùc laø cô naêng lyù trí, yeáu toá hay phöông
tieän chính cuûa tieán trình daãn ñeán heä quaû cuûa taùc duïng.
YÙù thöùc veà maøu saéc khoâng theå xaûy ra neáu khoâng coùù nhaõn caên.
Vì caùc giaùc quan bao goàm caùc yeáu toá gaén lieàn vôùi nhöõng phaåm tính ñaëc
thuø cho neân chuùng coù theå nhaän thöùc ñöôïc nhöõng ñoái töôïng töông öùng
cuûa chuùng maø khoâng phaûi töï thaân chuùng. Con maét nhìn thaáy ñoái töôïng
beân ngoaøi maø khoâng phaûi thaáy chính töï thaân noù.
YÙ laø quan naêng nhaän thöùc ñoàng sanh khôûi khi coù söï tieáp xuùc giöõa
caên vaø caûnh xaûy ra.
1.2. Suy Luaän – Phaùn Ñoaùn
Ñaëc ñieåm cuûa hình thaùi nhaän thöùc naøy laø tri thöùc sanh khôûi tuøy
thuoäc vaøo moät nhaän thöùc khaùc hay nhaän thöùc coù tröôùc. Theo Gautama,
nhaän thöùc suy lyù khôûi leân ngay sau nhaän thöùc tri giaùc. Ñaây laø hình thöùc

6. 6
nhaän thöùc giaùn tieáp thoâng qua khaùi nieäm, phaùn ñoaùn, suy luaän. Tyû löôïng
laø moät caùch goïi khaùc cuûa loaïi nhaän thöùc naøy. Tyû löôïng haøm nghóa moät
söï nhaän ñònh mang tính caùch öôùc leä, so saùnh vaø phaùn ñoaùn. Noùi moät
caùch toång quaùt, ñaây laø moät hình thaùi nhaän thöùc maø hieäu löïc cuûa noù
hoaøn toaøn döïa treân cô sôû dieãn dòch vaø loaïi suy. Noù döïa treân moái quan heä
nhaân quaû giöõa moät ñònh luaät ñaõ ñöôïc bieát ñeán hay moät quan heä phoå
bieán, roài töø ñoù dieãn dòch ra moät nhaän thöùc ñang ñöôïc ñaët vaán ñeà, töùc
ñöa ñeán söï phaùn xeùt hay ñuùc keát hôïp lyù. Ví duï quan heä phoå bieán laø phaûn
xaï aùnh saùng ña saéc laø tính caùch ñaëc tröng cuûa kim cöông, khi thaáy ñaèng xa
coù aùnh saùng laáp laùnh ña saéc cuûa nhöõng haït söông lieàn nhaän thöùc raèng
ñaèng aáy coù vieân kim cöông. Ñoù laø döïa vaøo kinh nghieäm phoå thoâng, ñoâi khi
mang tính truyeàn thoáng thieáu cô sôû ñeå taùc thaønh hieäu löïc cuûa nhaän thöùc.
Chuùng ta quan saùt thaáy nhöõng vò trí khaùc nhau cuûa maët trôøi vaø suy dieãn
raèng maët trôøi vaän ñoäng maëc duø thöïc teá chuùng ta khoâng thaáy ñöôïc söï
vaän ñoäng aáy. Nhaän bieát ñöôïc söï yeâu gheùt…chuùng ta suy dieãn ñeán söï toàn
taïi cuûa moät linh hoàn maø thöïc söï chuùng ta khoâng nhaän thöùc ñöôïc. Nhaän
thöùc truyeàn thoáng veà beänh ñieân loaïn laø do ma baét, chuùng ta lieân töôûng
ñeán söï coù maët cuûa moät con ma naèm ngoaøi khaû naêng naém baét cuûa
chuùng ta.
Gautama phaân bieät nhaän thöùc suy lyù thaønh ba loaïi:
Suy luaän döïa treân moái quan heä nhaân quaû coù theå sanh khôûi theo hai
chieàu ngöôïc nhau.
(1). Hoaëc coù theå ñieåm phaùt khôûi cuûa suy luaän baét ñaàu töø nguyeân
nhaân ñeå suy tìm keát quaû. Chieàu höôùng suy luaän nhaân quaû naøy phaùi
Chaùnh lyù goïi laø höõu tieàn (Pūrvavat). Ví duï, thaáy bầu trời keùo maây lieàn nghó
ñeán heä quaû trôøi seõ möa.
(2) Tröôøng hôïp ngöôïc laïi laø y cöù vaøo keát quaû ñeå suy tìm nguyeân
nhaân. Nhaän thöùc suy luaän naøy ñöôïc goïi laø höõu dö (Śeṣavat). Ví duï, thaáy
nöôùc soâng daâng cao lieàn lieân töôûng ñeán möa lôùn töø treân nguoàn.
(3) Nhaän thöùc suy lyù döïa vaøo sieâu caûm giaùc. Tröôøng hôïp nhaän thöùc
naøy lieân heä ñeán moái quan heä nhaân quaû ñoàng thôøi. Ví duï, khi ta thaáy moät
con vaät coù söøng, ngay laäp töùc ta lieàn suy dieãn raèng con vaät coù ñuoâi. Noù
khoâng caên cöù nhieàu vaøo nhaân quaû maø chính yeáu vaøo tính chaát ñoàng
nhaát (khoâng bieán ñoåi) cuûa kinh nghieäm. Nyāya goïi hình thöùc naøy laø bình
ñaúng suy lyù (Sāmānyatodṛṣṭa).
Uddyotakara chæ ra caùc ñieåm khaùc bieät giöõa nhaän thöùc tri giaùc vaø
nhaän thöùc suy lyù nhö sau:
(1) trong khi phaïm vi hieäu löïc cuûa tri thöùc trong nhaän thöùc tri giaùc chæ
giôùi haïn trong moät caù nhaân thì phaïm vi aáy trong nhaän thöùc suy luaän khoâng
chæ rieâng ñoái vôùi caù nhaân chuû theå maø coøn coù theå coù taùc duïng ñoái vôùi
ngöôøi khaùc. Nhö theá, muïc tieâu taùc duïng cuûa nhaän thöùc suy lyù goàm ñuû caû

7. 7
hai khía caïnh: töï ngoä töùc suy luaän ñeå ñaït ñeán keát luaän cho chình mình, ñoàng
thôøi cuõng minh giaûi vaø truyeàn thoâng giaù trò cho tha nhaân, töùc ngoä tha. Ñaëc
ñieåm naøy laø noäi dung cuûa luaän lyù hoïc.
(2) Nhận thức tri giaùc chæ naém giöõ ñoái töôïng cuûa thôøi gian hieän taïi vaø
ngay trong phaïm vi cuûa caûm giaùc, trong khi sauy lyù lieân heä ñeán caû quaù khöù,
hieän taïi vaø vò lai.
(3) Nhaän thöùc suy lyù phuï thuoäc/ñoøi hoûi moät söï ghi nhôù veà moái quan
heä chung, trong khi ñoù ñaëc ñieåm naøy khoâng coù ôû nhaän thöùc tri giaùc. ÔÛ
ñaâu nhaän thöùc tri giaùc coù hieäu löïc thì taïi ñoù khoâng coù nhaän thöùc suy lyù.
Nhaän thöùc suy lyù hoaït ñoäng vöøa khoâng lieân heä ñeán caùc söï vaät chöa ñöôïc
bieát ñeán, vöøa khoâng lieân heä vôùi nhöõng söï vaät ñaõ ñöôïc bieát ñeán moät
caùch chaéc chaén, noù chæ hoaït ñoäng lieân heä ñeán caùc söï vaät hoaøi nghi.
1.3. So Saùnh – Loaïi Suy
Phöông phaùp cuûa nhaän thöùc loaïi suy laø y cöù vaøo moät ñoái töôïng cuï
theå ñaõ ñöôïc nhaän thöùc hay naém baét cuûa caù nhaân naøy ñeå lyù giaûi moät
ñoái töôïng chöa ñöôïc nhaän thöùc cho moät caù nhaân nhaän thöùc khaùc. Ví duï,
duøng con meøo ñeå giaûi thích vaø dieãn ñaït ñaëc ñieåm cuûa con hoå. Vì vaäy ta
lieân töôûng ñeán nhöõng ñaëc ñieåm cuûa con hoå gioáng vôùi nhöõng gì maø con
meøo sôû höõu. Ôû ñaây coù moät moái lieân heä cuûa moät söï vaät cuï theå vôùi
moät söï vaät töông töï vôùi noù. Caû hai yeáu toá lieân ñôùi ñeán moät söï tranh luaän
thoâng qua vieäc so saùnh giöõa (1) tri thöùc veà moät yeáu toá ñaõ ñöôïc bieát ñeán
vaø (2) nhaän thöùc veà yeáu toá töông töï. Yeáu toá ñaõ ñöôïc bieát ñeán trôû thaønh
nguyeân nhaân cuûa tri thöùc môùi. Laäp luaän thoâng qua söï so saùnh cho chuùng ta
moät loaïi tri thöùc veà moái lieân heä giöõa ñoái töôïng vaø danh xöng cuûa noù. Noù
lieân heä ñeán vaán ñeà nhaän dieän. Chuùng ta noùi raèng teân rieâng “con hoå”
ñöôïc ñaët cho ñoái töôïng gioáng vôùi con meøo vaø chuùng goïi teân khi chuùng ta
thaáy ñöôïc ñoái töôïng töông töï nhö theá.
Nhaän thöùc loaïi suy laø moät tieán trình suy luaän thoâng qua caùc phöông
phaùp thí duï, phaân tích, ñoái chieáu vaø so saùnh nhaèm ñeå chæ ra nhöõng phaåm
tính töông ñoàng giöõa hai söï vaät hay hai söï kieän. Nhôø vaøo söï töông ñoàng aáy
maø nhaän thöùc veà ñoái töôïng ñang ñöôïc hình dung coù hieäu löïc.
1.4. Thaùnh Giaùo - Ngoân Ngöõ Kieåm Chöùng
Hình thaùi nhaän thöùc naøy lieân heä ñeán chöùng vaø tính thaåm quyeàn
cuûa ngoân ngöõ. Ngoân ngöõ ôû ñaây chuù troïng ñeán ngoân ngöõ cuûa caùc nhaân
vaät thöïc vaø nhaân vaät toàn taïi trong tö töôûng thoâng qua söùc maïnh cuûa nieàm
tin vaø söï suøng baùi taâm linh. Noùi caùch khaùc ñoù laø nhöõng ñoái töôïng coù
möùc ñoä aûnh höôûng chi phoái lôùn lao ñeán ñôøi soáng nhaân caùch ñaïo ñöùc,
veà lyù töôûng vaø söï giaûi thoaùt taâm linh cuûa con ngöôøi, baûo ñaûm ñöôïc söï
thaêng hoa cuûa xaõ hoäi. Noù ñöôïc goïi laø tri thöùc cuûa söï kieåm chöùng hay tri
thöùc cuûa ngoân ngöõ/lôøi noùi.

8. 8
Tính thaåm quyeàn cuûa ngoân ngöõ trong hình thaùi nhaän thöùc naøy ñöôïc
ñaët troïng taâm trong boái caûnh toân giaùo. Vôùi yù nghóa naøy, tính thaåm quyeàn
ñöôïc daønh cho caùc boä thaùnh ñieån Veda, vì thaùnh ñieån veä ñaø ñöôïc xaây
döïng treân cô sôû ñaëc bieät cuûa thaàn Īsùara coù nhaân caùch vaø uy tín tuyeät
ñoái.