SlideShare una empresa de Scribd logo
1 de 17
रजो विज्ञान
RAJO VIJNANA
Ayurvedic Physiology Of Menstrual Cycle
Prepared By -
Dr Anish Viswanadhan, BAMS, MS (Ayu)
Assistant Professor
Department of Prasuti tantra & Stri roga
Kala Ashram Ayurveda Medical College & Hospital, Udaipur
Words used to describe menstrual blood and ovum
• आर्तव
• शोणिर्
• असृक्
• रज:
• रक्र्
• लोहिर्
It denotes menstrual blood & ovum at different places
– बीज – Denotes only ovum
– रुहिर पुष्प - Denotes only Menstrual blood
Department of PTSR, KAAMCH Udaipur 2
Other substances for which these words are used
• For secretion during coitus
– As ghee melt when in contact with fire, similarly women secrets the
आर्तव during coitus.
– According to आचार्त डल्िि
• पुराि आर्तव – Menstrual blood
• नवीन आर्तव – Less in quantity, solid and cannot come out
• For bleeding during pregnancy – Abortion
• As ovarian hormones
“ As in young aged plants, flowers or fruits does not come up, as the buds
of flower or fruits the smell is not clear, similarly in male Sukra in between
16-70 years and in female Raja and stanya before 12 and after 50 are not
visible. “ (A.Hr.Sa.1/28)
Department of PTSR, KAAMCH Udaipur 3
Formation of रज:
 रसाद् स्र्न्र् स्रीर्ा रक्र्म ्
(Su.Su. 14/16)
 मासी मासी रज: स्रीिाम ् रसजम ् स्रवतर् रर्िम ्
Nature and Function of रज:
 आर्तवम ् शोणिर्ं र्ु आग्नेर्म ्
(Su.Su. 14/7)
 रक्र् लक्षिं आर्तवं गर्तकृ र् च:
प्रमाि of आर्तव
 चत्वारे रजस: स्रीर्ा (A.Hr. Sa.3/81)
4 Anjali praman
Department of PTSR, KAAMCH Udaipur 4
Changes before menarche
बालानाम ् अपप वर्: पररिामार् ् शुक्रस्र् प्रािुर्ातवो र्वतर्
रोमराज्र् आिर्श्च पवशेषो नाररिाम ् ||
(Su.Su. 14/18)
According to Kashyapa & Bhola
Due to accumulation of Rajas
Gradual development of Sthan, Garbhashay, Yoni and Bhag
• Yoni of young girl is – Heen
Department of PTSR, KAAMCH Udaipur 5
Age of Menarche & Menopause
• र्द् वषातर् ् द्वािशार् ् ऊद्तवम ् र्ातर् पन्च शर् क्षर्म ्
(Su.Su. 14/6)
• मासी मासी रज: स्रीिाम ् रसजम ् स्रवतर् रर्िम ्
वत्सराद् द्वािशार् ् ऊद्तवम ् र्ातर् पन्च शर् क्षर्म ्
(A.Hr.Sa)
Menarche – 12 years
Menopause – 50 years
Kashyapa
- 16 years – Appropriate age for consumption
- Arthava can be influence by Aahaar & Vihaar
Department of PTSR, KAAMCH Udaipur 6
ऋतु चक्र
चन्र मास – 28 Days
• रज: स्राव - Menstruation -3-5 Days
• ऋर्ु काल - Proliferative phase including ovulation -12-16 Days
• ऋर्ुव्र्तर्र् काल – Post ovulatory phase - 9-13 Days
1. रज: स्राि
a) Duration of menstruation & Inter menstruation period
28 Days – All Achaaryas
• 3 Days - मासी मासी
• 5 Days - पन्च रारानुबन्न्ि च:
• 7 Days – Haritha & Bhola
Department of PTSR, KAAMCH Udaipur 7
b) Collection of blood in vessels of uterus for excretion
मासीनोपचचर्ं रक्र्ं िमनीभर्ां र्िार्तवम ्
ईशर् ् कृ ष्िं पवविं च वार्ु: र्ोतन मुखान्नुिेर््
(A.Hr.Sa. 1/13)
Vivarn/Vigandh
• Both dhamani collects blood for one month
• Slight black in colour
• Specific odour
• Brought down by vaayu
• Vaginal opening
Department of PTSR, KAAMCH Udaipur 8
c) Character of normal menstruation
शुद्ध आतति लक्षण
मासार्् तनन्ष्पच्च िािातर्त पन्चरारानुबन्न्ि च।
नैवातर्बिु नात्र्ल्पमार्तवं शुिमाहिशेर््॥
गुन्जाफ़ल सविं च पद्मालक्र्क सन्न्नर्म ्।
इन्रगोपक सन्गाशम ् आर्तवं शुिमाहिशेर््॥
(Ch.Chi. 30)
Department of PTSR, KAAMCH Udaipur 9
d) Mode of living during menstruation
रज: स्िला चर्ात
र्र्: पुष्पेक्षिािेव कल्र्ािाध्र्ातर्नी रर्िम ् ॥
• मृजालङ्कार रहिर्ा िर्त संस्र्र शातर्नी ।
क्षौरेर्ं र्ावकं स्र्ोकं कोष्ठ शोिन कषतिम ् ॥
पिे शरावे िस्र्े वा र्ुन्जीर् ब्रम्िचाररिी ।
चर्ुर्थेऽन्न्ि र्र्: स्नार्ा शुक्लमाल्र्ाम्बरा शुचच: ॥
• Observe Bramcharya
• Avoid Cutting of nails
• Crying
• Excessive laughing
• Excessive talking
• Should eat िपवष
• Avoid र्ीक्ष्ि, कटु, लवि आिार
• Concentrate of good and auspicious things
• Take bath on 4th Day
Avoid
हिवस्व
प्न
अन्जन
अभर्ङ्ग
नस्र्
स्वेिन
वमन
Department of PTSR, KAAMCH Udaipur 10
e) Consequences due to non avoidance of restricted acts
Su. Sa. Sa. 2/24
Over sleepy, Blindness, Abnormalities of vision, Sad nature, Kushta,
Deformities of nails etc
Department of PTSR, KAAMCH Udaipur 11
f) Effects of psychological status of women on 4th day of
menstruation up on the child
– इच्छन्र्ीं र्र्ृतसदृशं पुरं पश्र्ेत्पुर: पतर्म ्
(A.Hr.Sha)
– पूवं पश्र्ेर्् ऋर्ुस्नार्ा र्ादृशं नरमन्ङ्गाना ।
– र्ादृशं जनर्ेर्् पुरं र्र्ातरं िशतर्ेिर्: ॥
(A.Sa.Sha)
• Child will have similar physical, physiological characters to whom
ever the lady meet or thinks after taking her bath of 4th day of
menstruation
• During coitus If couple
• Happy– Child will have Satwik nature
• Worried – Rajasik
• Sorrowful – Thaamasik
Department of PTSR, KAAMCH Udaipur 12
f) Effects of coitus performed during menstruation
It affects the life span, tejas and eyesight of male partner
Menstrual Day of impregnation Effect on the child
First
•No pregnancy
•Intrauterine death
•Death immediately after delivery
Second
•Abortion
•IUD, Death of child immediately
after delivery or after few days
Third
•Deficient or defective body parts
•Short lived
Fourth
•Normal baby
•Normal body parts
•Healthy child
Department of PTSR, KAAMCH Udaipur 13
2. ऋतु काल
a) Duration
• ऋर्ुस्र्ु द्वािश तनशा:
(अ.हृ.श. १/२७)
o It is of 12 Days
o According to other Achaaryas it can be of 16 days also
o If yoni, Garbhasay and Artav are healthy it may be of entire
month also
Dalhana Says:-
• द्वािश रारममर्ी षोिश हिनेषु मध्र्े आध्र्ं हिन
रर्मन्न्र्मं च षोडशं र्ोनीसङ्कोचहिनं न गिनीर्म ् ॥
Out of 16 days 1st 3 days and last one day yoni is constricted. So in
b/w 12 days are counted as ऋर्ु काल and most suitable period for
conception
Department of PTSR, KAAMCH Udaipur 14
b) Reason for conception occurring only during ऋर्ु काल
पद्मं सङ्कोचमर्तर् हिनेऽर्ीर्े र्र्था र्र्था।
ऋर्ावर्ीर्े र्ोतन: सा शुक्रं नान्र्: प्रतर्च्छतर् ॥
(अ.हृ.श. 1/42)
As lotus flower closes after sunset, similarly after ऋर्ु काल the
र्ोतन gets constricted and does not accept शुक्रं in garbhasay
After ovulation during secretory phase, due to influence of
progesterone, cervical mucosa become hostile to sperm
C) Effect on the child conceived after ऋर्ु काल
अर्: परं र्ु उत्तरोत्तरं एव आर्ुरािीनां ह्रास: ।
Life span of child shortens gradually with the impregnation
occurring after ऋर्ु काल just like crop harvesting in wrong season.
Department of PTSR, KAAMCH Udaipur 15
c) Characteristic features of Ritumati women
ऋतुमतत लक्षण
पीनप्रसन्न विनं प्रन्क्लन्नात्म मुखाद्पवजाम् ।
नरकामां पप्रर्कर्थां स्रस्र् कु क्ष्र्क्षक्ष मूितजाम् ॥
स्फु रर्् र्ुज कु च श्रोणि नामर् उरु जघन न्स्फचाम् ।
िषोत्सुक्र् पराञ्चापप पवध्र्ार्् ऋर्ुमतर्ं इतर् ॥
(सु. स. श.)
Bright and healthy look
Moist mouth and teeth
Interest towards love stories and sexual relation
Pulsation of flanks, eyes and head
Twitching over arms, breasts, pelvis, umbilicus, thighs, and hip
Happy and excited mood
Department of PTSR, KAAMCH Udaipur 16
Ritumati is contra indicated for
• क्षार कमत
• नस्र् कमत
These procedures can cause र्ोतन शोषि
This condition can be treated with जीवनीर् गि औषि मसद्ि क्षीर
3. ऋतुव्र्ततत काल
• Except the closure or constriction of yoni, described earlier no
other physical & psychological changes are described for this
stage.
• This can be co related with secretary phase after ovulation
Department of PTSR, KAAMCH Udaipur 17

Más contenido relacionado

La actualidad más candente

prasuti tantra & stri roga Syllabus PPT
prasuti tantra & stri roga Syllabus PPTprasuti tantra & stri roga Syllabus PPT
prasuti tantra & stri roga Syllabus PPTrajendra deshpande
 
Garbhadana and Its modern applicability- FINAL.pdf
Garbhadana and Its modern applicability- FINAL.pdfGarbhadana and Its modern applicability- FINAL.pdf
Garbhadana and Its modern applicability- FINAL.pdfBhavanaG25
 
Garbha Poshan in Ayurveda
Garbha Poshan in AyurvedaGarbha Poshan in Ayurveda
Garbha Poshan in Ayurvedadrrajeev6
 
Concept of garbhadhan and garbha
Concept of garbhadhan and garbhaConcept of garbhadhan and garbha
Concept of garbhadhan and garbhaRitu Pandey
 
Charak chikitsa short note in kalpa and siddhi sthana
Charak chikitsa short note in kalpa and siddhi sthana Charak chikitsa short note in kalpa and siddhi sthana
Charak chikitsa short note in kalpa and siddhi sthana TrivendraSingh7
 
Garbini nidana, sadya grahitha and vyakta grhitha
Garbini nidana, sadya grahitha and vyakta grhithaGarbini nidana, sadya grahitha and vyakta grhitha
Garbini nidana, sadya grahitha and vyakta grhithasuji sukumardas
 
Garbhini Vyapad (Pregnancy Complications)
Garbhini Vyapad (Pregnancy Complications)Garbhini Vyapad (Pregnancy Complications)
Garbhini Vyapad (Pregnancy Complications)Dr. Shalini Upadhyaya
 
Garbha and masanumasika garbha vruddhi krama with special.pptx
Garbha  and masanumasika garbha vruddhi krama with special.pptxGarbha  and masanumasika garbha vruddhi krama with special.pptx
Garbha and masanumasika garbha vruddhi krama with special.pptxShivakumarAladakatti
 
Asrigdara in Ayurveda (Abnormal Uterine Bleeding)
Asrigdara in Ayurveda (Abnormal Uterine Bleeding)Asrigdara in Ayurveda (Abnormal Uterine Bleeding)
Asrigdara in Ayurveda (Abnormal Uterine Bleeding)Dr. Shalini Upadhyaya
 

La actualidad más candente (20)

artava dushsti.pptx
artava dushsti.pptxartava dushsti.pptx
artava dushsti.pptx
 
prasuti tantra & stri roga Syllabus PPT
prasuti tantra & stri roga Syllabus PPTprasuti tantra & stri roga Syllabus PPT
prasuti tantra & stri roga Syllabus PPT
 
Garbhadana and Its modern applicability- FINAL.pdf
Garbhadana and Its modern applicability- FINAL.pdfGarbhadana and Its modern applicability- FINAL.pdf
Garbhadana and Its modern applicability- FINAL.pdf
 
Srothas
SrothasSrothas
Srothas
 
ASRIGDARA PPT.pptx
ASRIGDARA PPT.pptxASRIGDARA PPT.pptx
ASRIGDARA PPT.pptx
 
Vedic concept of pregnancy
Vedic concept of pregnancyVedic concept of pregnancy
Vedic concept of pregnancy
 
Ritucharya
RitucharyaRitucharya
Ritucharya
 
Garbha Poshan in Ayurveda
Garbha Poshan in AyurvedaGarbha Poshan in Ayurveda
Garbha Poshan in Ayurveda
 
Concept of garbhadhan and garbha
Concept of garbhadhan and garbhaConcept of garbhadhan and garbha
Concept of garbhadhan and garbha
 
Garbha vyapad
Garbha vyapadGarbha vyapad
Garbha vyapad
 
Charak chikitsa short note in kalpa and siddhi sthana
Charak chikitsa short note in kalpa and siddhi sthana Charak chikitsa short note in kalpa and siddhi sthana
Charak chikitsa short note in kalpa and siddhi sthana
 
Rajaswalaa paricharyaa
Rajaswalaa paricharyaaRajaswalaa paricharyaa
Rajaswalaa paricharyaa
 
Concept of shodhana
Concept of shodhanaConcept of shodhana
Concept of shodhana
 
Garbini nidana, sadya grahitha and vyakta grhitha
Garbini nidana, sadya grahitha and vyakta grhithaGarbini nidana, sadya grahitha and vyakta grhitha
Garbini nidana, sadya grahitha and vyakta grhitha
 
Garbhini Vyapad (Pregnancy Complications)
Garbhini Vyapad (Pregnancy Complications)Garbhini Vyapad (Pregnancy Complications)
Garbhini Vyapad (Pregnancy Complications)
 
Dushi visha
Dushi vishaDushi visha
Dushi visha
 
Garbha and masanumasika garbha vruddhi krama with special.pptx
Garbha  and masanumasika garbha vruddhi krama with special.pptxGarbha  and masanumasika garbha vruddhi krama with special.pptx
Garbha and masanumasika garbha vruddhi krama with special.pptx
 
Klaibya
KlaibyaKlaibya
Klaibya
 
Asrigdara in Ayurveda (Abnormal Uterine Bleeding)
Asrigdara in Ayurveda (Abnormal Uterine Bleeding)Asrigdara in Ayurveda (Abnormal Uterine Bleeding)
Asrigdara in Ayurveda (Abnormal Uterine Bleeding)
 
Swedana Adhyaya
Swedana AdhyayaSwedana Adhyaya
Swedana Adhyaya
 

Similar a Artava vijnana, Ayurvedic physiology of Menstrual cycle

Ayurvedic treatment principle in kaumarbhritya
Ayurvedic treatment principle in kaumarbhrityaAyurvedic treatment principle in kaumarbhritya
Ayurvedic treatment principle in kaumarbhrityaS.D.M.AYURVEDA, UDUPI
 
Introduction of kaumarbhritya
Introduction of kaumarbhritya Introduction of kaumarbhritya
Introduction of kaumarbhritya dobariyamiral
 
Pre Conception Care in Ayurveda
Pre Conception Care in AyurvedaPre Conception Care in Ayurveda
Pre Conception Care in Ayurvedaijtsrd
 
Garbhasya masanumasik vriddhi vikas kram
Garbhasya masanumasik vriddhi vikas kramGarbhasya masanumasik vriddhi vikas kram
Garbhasya masanumasik vriddhi vikas kramDr Sachin Gwalani
 
PADHATHUS gahajkljsjsjjsjsjskskkskskksslks.pptx
PADHATHUS gahajkljsjsjjsjsjskskkskskksslks.pptxPADHATHUS gahajkljsjsjjsjsjskskkskskksslks.pptx
PADHATHUS gahajkljsjsjjsjsjskskkskskksslks.pptxMrProfessor22
 
Concept of Kriyakala.pptx
Concept of Kriyakala.pptxConcept of Kriyakala.pptx
Concept of Kriyakala.pptxe-MAP
 
Panchakarma in Dusita Stanya Vyadhi
Panchakarma in Dusita Stanya VyadhiPanchakarma in Dusita Stanya Vyadhi
Panchakarma in Dusita Stanya VyadhiSiba Prasad
 
Astrology and Diabetes (Prameha)
Astrology and Diabetes (Prameha)Astrology and Diabetes (Prameha)
Astrology and Diabetes (Prameha)DrPreetiMishra01
 
Examination ashtavidha parikasha by rogaratnakara
Examination ashtavidha parikasha by rogaratnakaraExamination ashtavidha parikasha by rogaratnakara
Examination ashtavidha parikasha by rogaratnakaraAyurprakruti
 

Similar a Artava vijnana, Ayurvedic physiology of Menstrual cycle (20)

Anusha R V.pdf
Anusha R V.pdfAnusha R V.pdf
Anusha R V.pdf
 
Ayurvedic treatment principle in kaumarbhritya
Ayurvedic treatment principle in kaumarbhrityaAyurvedic treatment principle in kaumarbhritya
Ayurvedic treatment principle in kaumarbhritya
 
Introduction of kaumarbhritya
Introduction of kaumarbhritya Introduction of kaumarbhritya
Introduction of kaumarbhritya
 
Kriyakaala vivechana in prameha
Kriyakaala vivechana in pramehaKriyakaala vivechana in prameha
Kriyakaala vivechana in prameha
 
Pre Conception Care in Ayurveda
Pre Conception Care in AyurvedaPre Conception Care in Ayurveda
Pre Conception Care in Ayurveda
 
KRIYAKALA.pptx
KRIYAKALA.pptxKRIYAKALA.pptx
KRIYAKALA.pptx
 
Garbhasya masanumasik vriddhi vikas kram
Garbhasya masanumasik vriddhi vikas kramGarbhasya masanumasik vriddhi vikas kram
Garbhasya masanumasik vriddhi vikas kram
 
Kala
KalaKala
Kala
 
rasayana.pptx
rasayana.pptxrasayana.pptx
rasayana.pptx
 
Ayushkamiya Adyaya of Astanga Hridaya 1st chapter by Dr.Mahantesh Rudrapuri
Ayushkamiya Adyaya of Astanga Hridaya 1st chapter by Dr.Mahantesh RudrapuriAyushkamiya Adyaya of Astanga Hridaya 1st chapter by Dr.Mahantesh Rudrapuri
Ayushkamiya Adyaya of Astanga Hridaya 1st chapter by Dr.Mahantesh Rudrapuri
 
PADHATHUS gahajkljsjsjjsjsjskskkskskksslks.pptx
PADHATHUS gahajkljsjsjjsjsjskskkskskksslks.pptxPADHATHUS gahajkljsjsjjsjsjskskkskskksslks.pptx
PADHATHUS gahajkljsjsjjsjsjskskkskskksslks.pptx
 
Concept of Kriyakala.pptx
Concept of Kriyakala.pptxConcept of Kriyakala.pptx
Concept of Kriyakala.pptx
 
Panchakarma in Dusita Stanya Vyadhi
Panchakarma in Dusita Stanya VyadhiPanchakarma in Dusita Stanya Vyadhi
Panchakarma in Dusita Stanya Vyadhi
 
Astrology and Diabetes (Prameha)
Astrology and Diabetes (Prameha)Astrology and Diabetes (Prameha)
Astrology and Diabetes (Prameha)
 
Vayaha vargeekarana.pptx
Vayaha vargeekarana.pptxVayaha vargeekarana.pptx
Vayaha vargeekarana.pptx
 
Ashaya sharira.pptx
Ashaya sharira.pptxAshaya sharira.pptx
Ashaya sharira.pptx
 
PRAMEHA ppt pdf.pdf
PRAMEHA  ppt pdf.pdfPRAMEHA  ppt pdf.pdf
PRAMEHA ppt pdf.pdf
 
Fundamental principles of bhaishajya kalpana
Fundamental principles of bhaishajya kalpanaFundamental principles of bhaishajya kalpana
Fundamental principles of bhaishajya kalpana
 
Examination ashtavidha parikasha by rogaratnakara
Examination ashtavidha parikasha by rogaratnakaraExamination ashtavidha parikasha by rogaratnakara
Examination ashtavidha parikasha by rogaratnakara
 
Dinacharya
 Dinacharya  Dinacharya
Dinacharya
 

Último

Call Girls Secunderabad 7001305949 all area service COD available Any Time
Call Girls Secunderabad 7001305949 all area service COD available Any TimeCall Girls Secunderabad 7001305949 all area service COD available Any Time
Call Girls Secunderabad 7001305949 all area service COD available Any Timedelhimodelshub1
 
Hot Call Girl In Chandigarh 👅🥵 9053'900678 Call Girls Service In Chandigarh
Hot  Call Girl In Chandigarh 👅🥵 9053'900678 Call Girls Service In ChandigarhHot  Call Girl In Chandigarh 👅🥵 9053'900678 Call Girls Service In Chandigarh
Hot Call Girl In Chandigarh 👅🥵 9053'900678 Call Girls Service In ChandigarhVip call girls In Chandigarh
 
VIP Call Girls Hyderabad Megha 9907093804 Independent Escort Service Hyderabad
VIP Call Girls Hyderabad Megha 9907093804 Independent Escort Service HyderabadVIP Call Girls Hyderabad Megha 9907093804 Independent Escort Service Hyderabad
VIP Call Girls Hyderabad Megha 9907093804 Independent Escort Service Hyderabaddelhimodelshub1
 
Jalandhar Female Call Girls Contact Number 9053900678 💚Jalandhar Female Call...
Jalandhar  Female Call Girls Contact Number 9053900678 💚Jalandhar Female Call...Jalandhar  Female Call Girls Contact Number 9053900678 💚Jalandhar Female Call...
Jalandhar Female Call Girls Contact Number 9053900678 💚Jalandhar Female Call...Call Girls Service Chandigarh Ayushi
 
Call Girls Service Chandigarh Gori WhatsApp ❤9115573837 VIP Call Girls Chandi...
Call Girls Service Chandigarh Gori WhatsApp ❤9115573837 VIP Call Girls Chandi...Call Girls Service Chandigarh Gori WhatsApp ❤9115573837 VIP Call Girls Chandi...
Call Girls Service Chandigarh Gori WhatsApp ❤9115573837 VIP Call Girls Chandi...Niamh verma
 
Basics of Anatomy- Language of Anatomy.pptx
Basics of Anatomy- Language of Anatomy.pptxBasics of Anatomy- Language of Anatomy.pptx
Basics of Anatomy- Language of Anatomy.pptxAyush Gupta
 
Call Girls Hyderabad Krisha 9907093804 Independent Escort Service Hyderabad
Call Girls Hyderabad Krisha 9907093804 Independent Escort Service HyderabadCall Girls Hyderabad Krisha 9907093804 Independent Escort Service Hyderabad
Call Girls Hyderabad Krisha 9907093804 Independent Escort Service Hyderabaddelhimodelshub1
 
Russian Call Girls Hyderabad Saloni 9907093804 Independent Escort Service Hyd...
Russian Call Girls Hyderabad Saloni 9907093804 Independent Escort Service Hyd...Russian Call Girls Hyderabad Saloni 9907093804 Independent Escort Service Hyd...
Russian Call Girls Hyderabad Saloni 9907093804 Independent Escort Service Hyd...delhimodelshub1
 
(Jessica) Call Girl in Jaipur- 09001626015 Escorts Service 50% Off with Cash ...
(Jessica) Call Girl in Jaipur- 09001626015 Escorts Service 50% Off with Cash ...(Jessica) Call Girl in Jaipur- 09001626015 Escorts Service 50% Off with Cash ...
(Jessica) Call Girl in Jaipur- 09001626015 Escorts Service 50% Off with Cash ...indiancallgirl4rent
 
Chandigarh Call Girls 👙 7001035870 👙 Genuine WhatsApp Number for Real Meet
Chandigarh Call Girls 👙 7001035870 👙 Genuine WhatsApp Number for Real MeetChandigarh Call Girls 👙 7001035870 👙 Genuine WhatsApp Number for Real Meet
Chandigarh Call Girls 👙 7001035870 👙 Genuine WhatsApp Number for Real Meetpriyashah722354
 
Udaipur Call Girls 📲 9999965857 Call Girl in Udaipur
Udaipur Call Girls 📲 9999965857 Call Girl in UdaipurUdaipur Call Girls 📲 9999965857 Call Girl in Udaipur
Udaipur Call Girls 📲 9999965857 Call Girl in Udaipurseemahedar019
 
pOOJA sexy Call Girls In Sector 49,9999965857 Young Female Escorts Service In...
pOOJA sexy Call Girls In Sector 49,9999965857 Young Female Escorts Service In...pOOJA sexy Call Girls In Sector 49,9999965857 Young Female Escorts Service In...
pOOJA sexy Call Girls In Sector 49,9999965857 Young Female Escorts Service In...Call Girls Noida
 
❤️♀️@ Jaipur Call Girl Agency ❤️♀️@ Manjeet Russian Call Girls Service in Jai...
❤️♀️@ Jaipur Call Girl Agency ❤️♀️@ Manjeet Russian Call Girls Service in Jai...❤️♀️@ Jaipur Call Girl Agency ❤️♀️@ Manjeet Russian Call Girls Service in Jai...
❤️♀️@ Jaipur Call Girl Agency ❤️♀️@ Manjeet Russian Call Girls Service in Jai...Gfnyt.com
 
Dehradun Call Girls Service ❤️🍑 9675010100 👄🫦Independent Escort Service Dehradun
Dehradun Call Girls Service ❤️🍑 9675010100 👄🫦Independent Escort Service DehradunDehradun Call Girls Service ❤️🍑 9675010100 👄🫦Independent Escort Service Dehradun
Dehradun Call Girls Service ❤️🍑 9675010100 👄🫦Independent Escort Service DehradunNiamh verma
 
Hot Call Girl In Ludhiana 👅🥵 9053'900678 Call Girls Service In Ludhiana
Hot  Call Girl In Ludhiana 👅🥵 9053'900678 Call Girls Service In LudhianaHot  Call Girl In Ludhiana 👅🥵 9053'900678 Call Girls Service In Ludhiana
Hot Call Girl In Ludhiana 👅🥵 9053'900678 Call Girls Service In LudhianaRussian Call Girls in Ludhiana
 
Russian Call Girls Hyderabad Indira 9907093804 Independent Escort Service Hyd...
Russian Call Girls Hyderabad Indira 9907093804 Independent Escort Service Hyd...Russian Call Girls Hyderabad Indira 9907093804 Independent Escort Service Hyd...
Russian Call Girls Hyderabad Indira 9907093804 Independent Escort Service Hyd...delhimodelshub1
 

Último (20)

Call Girls Secunderabad 7001305949 all area service COD available Any Time
Call Girls Secunderabad 7001305949 all area service COD available Any TimeCall Girls Secunderabad 7001305949 all area service COD available Any Time
Call Girls Secunderabad 7001305949 all area service COD available Any Time
 
Call Girl Guwahati Aashi 👉 7001305949 👈 🔝 Independent Escort Service Guwahati
Call Girl Guwahati Aashi 👉 7001305949 👈 🔝 Independent Escort Service GuwahatiCall Girl Guwahati Aashi 👉 7001305949 👈 🔝 Independent Escort Service Guwahati
Call Girl Guwahati Aashi 👉 7001305949 👈 🔝 Independent Escort Service Guwahati
 
Hot Call Girl In Chandigarh 👅🥵 9053'900678 Call Girls Service In Chandigarh
Hot  Call Girl In Chandigarh 👅🥵 9053'900678 Call Girls Service In ChandigarhHot  Call Girl In Chandigarh 👅🥵 9053'900678 Call Girls Service In Chandigarh
Hot Call Girl In Chandigarh 👅🥵 9053'900678 Call Girls Service In Chandigarh
 
VIP Call Girls Hyderabad Megha 9907093804 Independent Escort Service Hyderabad
VIP Call Girls Hyderabad Megha 9907093804 Independent Escort Service HyderabadVIP Call Girls Hyderabad Megha 9907093804 Independent Escort Service Hyderabad
VIP Call Girls Hyderabad Megha 9907093804 Independent Escort Service Hyderabad
 
Jalandhar Female Call Girls Contact Number 9053900678 💚Jalandhar Female Call...
Jalandhar  Female Call Girls Contact Number 9053900678 💚Jalandhar Female Call...Jalandhar  Female Call Girls Contact Number 9053900678 💚Jalandhar Female Call...
Jalandhar Female Call Girls Contact Number 9053900678 💚Jalandhar Female Call...
 
Call Girls Service Chandigarh Gori WhatsApp ❤9115573837 VIP Call Girls Chandi...
Call Girls Service Chandigarh Gori WhatsApp ❤9115573837 VIP Call Girls Chandi...Call Girls Service Chandigarh Gori WhatsApp ❤9115573837 VIP Call Girls Chandi...
Call Girls Service Chandigarh Gori WhatsApp ❤9115573837 VIP Call Girls Chandi...
 
Basics of Anatomy- Language of Anatomy.pptx
Basics of Anatomy- Language of Anatomy.pptxBasics of Anatomy- Language of Anatomy.pptx
Basics of Anatomy- Language of Anatomy.pptx
 
Call Girls Hyderabad Krisha 9907093804 Independent Escort Service Hyderabad
Call Girls Hyderabad Krisha 9907093804 Independent Escort Service HyderabadCall Girls Hyderabad Krisha 9907093804 Independent Escort Service Hyderabad
Call Girls Hyderabad Krisha 9907093804 Independent Escort Service Hyderabad
 
Russian Call Girls Hyderabad Saloni 9907093804 Independent Escort Service Hyd...
Russian Call Girls Hyderabad Saloni 9907093804 Independent Escort Service Hyd...Russian Call Girls Hyderabad Saloni 9907093804 Independent Escort Service Hyd...
Russian Call Girls Hyderabad Saloni 9907093804 Independent Escort Service Hyd...
 
(Jessica) Call Girl in Jaipur- 09001626015 Escorts Service 50% Off with Cash ...
(Jessica) Call Girl in Jaipur- 09001626015 Escorts Service 50% Off with Cash ...(Jessica) Call Girl in Jaipur- 09001626015 Escorts Service 50% Off with Cash ...
(Jessica) Call Girl in Jaipur- 09001626015 Escorts Service 50% Off with Cash ...
 
Chandigarh Call Girls 👙 7001035870 👙 Genuine WhatsApp Number for Real Meet
Chandigarh Call Girls 👙 7001035870 👙 Genuine WhatsApp Number for Real MeetChandigarh Call Girls 👙 7001035870 👙 Genuine WhatsApp Number for Real Meet
Chandigarh Call Girls 👙 7001035870 👙 Genuine WhatsApp Number for Real Meet
 
College Call Girls Dehradun Kavya 🔝 7001305949 🔝 📍 Independent Escort Service...
College Call Girls Dehradun Kavya 🔝 7001305949 🔝 📍 Independent Escort Service...College Call Girls Dehradun Kavya 🔝 7001305949 🔝 📍 Independent Escort Service...
College Call Girls Dehradun Kavya 🔝 7001305949 🔝 📍 Independent Escort Service...
 
VIP Call Girls Lucknow Isha 🔝 9719455033 🔝 🎶 Independent Escort Service Lucknow
VIP Call Girls Lucknow Isha 🔝 9719455033 🔝 🎶 Independent Escort Service LucknowVIP Call Girls Lucknow Isha 🔝 9719455033 🔝 🎶 Independent Escort Service Lucknow
VIP Call Girls Lucknow Isha 🔝 9719455033 🔝 🎶 Independent Escort Service Lucknow
 
Udaipur Call Girls 📲 9999965857 Call Girl in Udaipur
Udaipur Call Girls 📲 9999965857 Call Girl in UdaipurUdaipur Call Girls 📲 9999965857 Call Girl in Udaipur
Udaipur Call Girls 📲 9999965857 Call Girl in Udaipur
 
pOOJA sexy Call Girls In Sector 49,9999965857 Young Female Escorts Service In...
pOOJA sexy Call Girls In Sector 49,9999965857 Young Female Escorts Service In...pOOJA sexy Call Girls In Sector 49,9999965857 Young Female Escorts Service In...
pOOJA sexy Call Girls In Sector 49,9999965857 Young Female Escorts Service In...
 
Call Girls in Lucknow Esha 🔝 8923113531 🔝 🎶 Independent Escort Service Lucknow
Call Girls in Lucknow Esha 🔝 8923113531  🔝 🎶 Independent Escort Service LucknowCall Girls in Lucknow Esha 🔝 8923113531  🔝 🎶 Independent Escort Service Lucknow
Call Girls in Lucknow Esha 🔝 8923113531 🔝 🎶 Independent Escort Service Lucknow
 
❤️♀️@ Jaipur Call Girl Agency ❤️♀️@ Manjeet Russian Call Girls Service in Jai...
❤️♀️@ Jaipur Call Girl Agency ❤️♀️@ Manjeet Russian Call Girls Service in Jai...❤️♀️@ Jaipur Call Girl Agency ❤️♀️@ Manjeet Russian Call Girls Service in Jai...
❤️♀️@ Jaipur Call Girl Agency ❤️♀️@ Manjeet Russian Call Girls Service in Jai...
 
Dehradun Call Girls Service ❤️🍑 9675010100 👄🫦Independent Escort Service Dehradun
Dehradun Call Girls Service ❤️🍑 9675010100 👄🫦Independent Escort Service DehradunDehradun Call Girls Service ❤️🍑 9675010100 👄🫦Independent Escort Service Dehradun
Dehradun Call Girls Service ❤️🍑 9675010100 👄🫦Independent Escort Service Dehradun
 
Hot Call Girl In Ludhiana 👅🥵 9053'900678 Call Girls Service In Ludhiana
Hot  Call Girl In Ludhiana 👅🥵 9053'900678 Call Girls Service In LudhianaHot  Call Girl In Ludhiana 👅🥵 9053'900678 Call Girls Service In Ludhiana
Hot Call Girl In Ludhiana 👅🥵 9053'900678 Call Girls Service In Ludhiana
 
Russian Call Girls Hyderabad Indira 9907093804 Independent Escort Service Hyd...
Russian Call Girls Hyderabad Indira 9907093804 Independent Escort Service Hyd...Russian Call Girls Hyderabad Indira 9907093804 Independent Escort Service Hyd...
Russian Call Girls Hyderabad Indira 9907093804 Independent Escort Service Hyd...
 

Artava vijnana, Ayurvedic physiology of Menstrual cycle

  • 1. रजो विज्ञान RAJO VIJNANA Ayurvedic Physiology Of Menstrual Cycle Prepared By - Dr Anish Viswanadhan, BAMS, MS (Ayu) Assistant Professor Department of Prasuti tantra & Stri roga Kala Ashram Ayurveda Medical College & Hospital, Udaipur
  • 2. Words used to describe menstrual blood and ovum • आर्तव • शोणिर् • असृक् • रज: • रक्र् • लोहिर् It denotes menstrual blood & ovum at different places – बीज – Denotes only ovum – रुहिर पुष्प - Denotes only Menstrual blood Department of PTSR, KAAMCH Udaipur 2
  • 3. Other substances for which these words are used • For secretion during coitus – As ghee melt when in contact with fire, similarly women secrets the आर्तव during coitus. – According to आचार्त डल्िि • पुराि आर्तव – Menstrual blood • नवीन आर्तव – Less in quantity, solid and cannot come out • For bleeding during pregnancy – Abortion • As ovarian hormones “ As in young aged plants, flowers or fruits does not come up, as the buds of flower or fruits the smell is not clear, similarly in male Sukra in between 16-70 years and in female Raja and stanya before 12 and after 50 are not visible. “ (A.Hr.Sa.1/28) Department of PTSR, KAAMCH Udaipur 3
  • 4. Formation of रज:  रसाद् स्र्न्र् स्रीर्ा रक्र्म ् (Su.Su. 14/16)  मासी मासी रज: स्रीिाम ् रसजम ् स्रवतर् रर्िम ् Nature and Function of रज:  आर्तवम ् शोणिर्ं र्ु आग्नेर्म ् (Su.Su. 14/7)  रक्र् लक्षिं आर्तवं गर्तकृ र् च: प्रमाि of आर्तव  चत्वारे रजस: स्रीर्ा (A.Hr. Sa.3/81) 4 Anjali praman Department of PTSR, KAAMCH Udaipur 4
  • 5. Changes before menarche बालानाम ् अपप वर्: पररिामार् ् शुक्रस्र् प्रािुर्ातवो र्वतर् रोमराज्र् आिर्श्च पवशेषो नाररिाम ् || (Su.Su. 14/18) According to Kashyapa & Bhola Due to accumulation of Rajas Gradual development of Sthan, Garbhashay, Yoni and Bhag • Yoni of young girl is – Heen Department of PTSR, KAAMCH Udaipur 5
  • 6. Age of Menarche & Menopause • र्द् वषातर् ् द्वािशार् ् ऊद्तवम ् र्ातर् पन्च शर् क्षर्म ् (Su.Su. 14/6) • मासी मासी रज: स्रीिाम ् रसजम ् स्रवतर् रर्िम ् वत्सराद् द्वािशार् ् ऊद्तवम ् र्ातर् पन्च शर् क्षर्म ् (A.Hr.Sa) Menarche – 12 years Menopause – 50 years Kashyapa - 16 years – Appropriate age for consumption - Arthava can be influence by Aahaar & Vihaar Department of PTSR, KAAMCH Udaipur 6
  • 7. ऋतु चक्र चन्र मास – 28 Days • रज: स्राव - Menstruation -3-5 Days • ऋर्ु काल - Proliferative phase including ovulation -12-16 Days • ऋर्ुव्र्तर्र् काल – Post ovulatory phase - 9-13 Days 1. रज: स्राि a) Duration of menstruation & Inter menstruation period 28 Days – All Achaaryas • 3 Days - मासी मासी • 5 Days - पन्च रारानुबन्न्ि च: • 7 Days – Haritha & Bhola Department of PTSR, KAAMCH Udaipur 7
  • 8. b) Collection of blood in vessels of uterus for excretion मासीनोपचचर्ं रक्र्ं िमनीभर्ां र्िार्तवम ् ईशर् ् कृ ष्िं पवविं च वार्ु: र्ोतन मुखान्नुिेर्् (A.Hr.Sa. 1/13) Vivarn/Vigandh • Both dhamani collects blood for one month • Slight black in colour • Specific odour • Brought down by vaayu • Vaginal opening Department of PTSR, KAAMCH Udaipur 8
  • 9. c) Character of normal menstruation शुद्ध आतति लक्षण मासार्् तनन्ष्पच्च िािातर्त पन्चरारानुबन्न्ि च। नैवातर्बिु नात्र्ल्पमार्तवं शुिमाहिशेर््॥ गुन्जाफ़ल सविं च पद्मालक्र्क सन्न्नर्म ्। इन्रगोपक सन्गाशम ् आर्तवं शुिमाहिशेर््॥ (Ch.Chi. 30) Department of PTSR, KAAMCH Udaipur 9
  • 10. d) Mode of living during menstruation रज: स्िला चर्ात र्र्: पुष्पेक्षिािेव कल्र्ािाध्र्ातर्नी रर्िम ् ॥ • मृजालङ्कार रहिर्ा िर्त संस्र्र शातर्नी । क्षौरेर्ं र्ावकं स्र्ोकं कोष्ठ शोिन कषतिम ् ॥ पिे शरावे िस्र्े वा र्ुन्जीर् ब्रम्िचाररिी । चर्ुर्थेऽन्न्ि र्र्: स्नार्ा शुक्लमाल्र्ाम्बरा शुचच: ॥ • Observe Bramcharya • Avoid Cutting of nails • Crying • Excessive laughing • Excessive talking • Should eat िपवष • Avoid र्ीक्ष्ि, कटु, लवि आिार • Concentrate of good and auspicious things • Take bath on 4th Day Avoid हिवस्व प्न अन्जन अभर्ङ्ग नस्र् स्वेिन वमन Department of PTSR, KAAMCH Udaipur 10
  • 11. e) Consequences due to non avoidance of restricted acts Su. Sa. Sa. 2/24 Over sleepy, Blindness, Abnormalities of vision, Sad nature, Kushta, Deformities of nails etc Department of PTSR, KAAMCH Udaipur 11
  • 12. f) Effects of psychological status of women on 4th day of menstruation up on the child – इच्छन्र्ीं र्र्ृतसदृशं पुरं पश्र्ेत्पुर: पतर्म ् (A.Hr.Sha) – पूवं पश्र्ेर्् ऋर्ुस्नार्ा र्ादृशं नरमन्ङ्गाना । – र्ादृशं जनर्ेर्् पुरं र्र्ातरं िशतर्ेिर्: ॥ (A.Sa.Sha) • Child will have similar physical, physiological characters to whom ever the lady meet or thinks after taking her bath of 4th day of menstruation • During coitus If couple • Happy– Child will have Satwik nature • Worried – Rajasik • Sorrowful – Thaamasik Department of PTSR, KAAMCH Udaipur 12
  • 13. f) Effects of coitus performed during menstruation It affects the life span, tejas and eyesight of male partner Menstrual Day of impregnation Effect on the child First •No pregnancy •Intrauterine death •Death immediately after delivery Second •Abortion •IUD, Death of child immediately after delivery or after few days Third •Deficient or defective body parts •Short lived Fourth •Normal baby •Normal body parts •Healthy child Department of PTSR, KAAMCH Udaipur 13
  • 14. 2. ऋतु काल a) Duration • ऋर्ुस्र्ु द्वािश तनशा: (अ.हृ.श. १/२७) o It is of 12 Days o According to other Achaaryas it can be of 16 days also o If yoni, Garbhasay and Artav are healthy it may be of entire month also Dalhana Says:- • द्वािश रारममर्ी षोिश हिनेषु मध्र्े आध्र्ं हिन रर्मन्न्र्मं च षोडशं र्ोनीसङ्कोचहिनं न गिनीर्म ् ॥ Out of 16 days 1st 3 days and last one day yoni is constricted. So in b/w 12 days are counted as ऋर्ु काल and most suitable period for conception Department of PTSR, KAAMCH Udaipur 14
  • 15. b) Reason for conception occurring only during ऋर्ु काल पद्मं सङ्कोचमर्तर् हिनेऽर्ीर्े र्र्था र्र्था। ऋर्ावर्ीर्े र्ोतन: सा शुक्रं नान्र्: प्रतर्च्छतर् ॥ (अ.हृ.श. 1/42) As lotus flower closes after sunset, similarly after ऋर्ु काल the र्ोतन gets constricted and does not accept शुक्रं in garbhasay After ovulation during secretory phase, due to influence of progesterone, cervical mucosa become hostile to sperm C) Effect on the child conceived after ऋर्ु काल अर्: परं र्ु उत्तरोत्तरं एव आर्ुरािीनां ह्रास: । Life span of child shortens gradually with the impregnation occurring after ऋर्ु काल just like crop harvesting in wrong season. Department of PTSR, KAAMCH Udaipur 15
  • 16. c) Characteristic features of Ritumati women ऋतुमतत लक्षण पीनप्रसन्न विनं प्रन्क्लन्नात्म मुखाद्पवजाम् । नरकामां पप्रर्कर्थां स्रस्र् कु क्ष्र्क्षक्ष मूितजाम् ॥ स्फु रर्् र्ुज कु च श्रोणि नामर् उरु जघन न्स्फचाम् । िषोत्सुक्र् पराञ्चापप पवध्र्ार्् ऋर्ुमतर्ं इतर् ॥ (सु. स. श.) Bright and healthy look Moist mouth and teeth Interest towards love stories and sexual relation Pulsation of flanks, eyes and head Twitching over arms, breasts, pelvis, umbilicus, thighs, and hip Happy and excited mood Department of PTSR, KAAMCH Udaipur 16
  • 17. Ritumati is contra indicated for • क्षार कमत • नस्र् कमत These procedures can cause र्ोतन शोषि This condition can be treated with जीवनीर् गि औषि मसद्ि क्षीर 3. ऋतुव्र्ततत काल • Except the closure or constriction of yoni, described earlier no other physical & psychological changes are described for this stage. • This can be co related with secretary phase after ovulation Department of PTSR, KAAMCH Udaipur 17