M1 t4 zorg_bij_uitscheiding

Module
initiatie verpleegkunde

Thema 4
Zorg bij uitscheiding

Westlaan 99 - 8800 Roeselare

T. 051/20 73 54

F. 051/24 70 45

info@icdien.be

www.icdien.be

HBO Verpleegkunde Ic Dien vzw

ii

Module: Initiatie verpleegkunde
Thema 4: Zorg bij uitscheiding
1ste jaar verpleegkunde

Uren : 29

Leerkracht(en):

Verantwoording
Als hulpverlener is het belangrijk dat je de patiënt kunt helpen bij het elimineren van lichaamsvochten
zoals urine, stoelgang, transpiratievocht en menstruatie.
De verschillende opvangmaterialen die daarbij kunnen gebruikt worden, komen in dit thema aan bod.
Als verpleegkundige zal men, op aanvraag van de behandelende arts, stalen van lichaamsvochten
moeten opnemen. Deze basiscompetenties zullen in dit thema ook behandeld worden.
Hierbij is het noodzakelijk de anatomie en de fysiologie te kennen van het maagdarmstelsel en het
urinestelsel. De anatomie en fysiologie van de huid komt aan bod in thema 2.

Module initiatie verpleegkunde – visie



iii

Doelstellingen
Zijn per hoofdstuk toegevoegd aan het thema.

Didactische methodes en didactisch materiaal
Doceren
Maquette:

nier – nefron – glomerulus

Anatomische kaarten: urinestelsel
spijsverteringsstelsel
Leergesprek
Demonstratie
Inoefenen
Overheadprojector
Cursus
PowerpointPresentatie met grootbeeldprojector

Evaluatie
Er worden evaluatiemomenten voorzien waar de leerinhouden getoetst worden.




iv

Leerinhouden
Verantwoording .......................................................................................................................................ii
Doelstellingen..........................................................................................................................................iii
Didactische methodes en didactisch materiaal.........................................................................................iii
Evaluatie..................................................................................................................................................iii
Leerinhouden...........................................................................................................................................iv
I Spijsverteringsstelsel...............................................................................................................................1
Doelstellingen.......................................................................................................................................1
1 Inleiding..............................................................................................................................................2
1.1 Functies van het spijsverteringsstelsel..........................................................................................2
1.2 Organen van het spijsverteringsstelsel.........................................................................................2
2 Mond..................................................................................................................................................4
2.1 Mondholte algemeen...................................................................................................................4
2.1.1 Bouw van de mondholte.......................................................................................................4
2.1.2 Functie van de mondholte.....................................................................................................4
2.2 Gebit............................................................................................................................................5
2.2.1 Bouw van de tanden.............................................................................................................5
2.2.2 Functie van de tanden...........................................................................................................5
2.3 Speekselklieren............................................................................................................................6
2.3.1 Ligging van de speekselklieren.............................................................................................6
2.3.2 Functie van het speeksel.......................................................................................................6
2.4 Tong............................................................................................................................................7
2.4.1 Bouw van de tong................................................................................................................7
2.4.2 Functie van de tong..............................................................................................................7
3 Pharynx...............................................................................................................................................8
4 Oesophagus........................................................................................................................................8
4.1 Bouw van de oesophagus............................................................................................................8
4.2 Functie van de oesophagus..........................................................................................................8
5 Gaster.................................................................................................................................................9
5.1 Bouw van de gaster.....................................................................................................................9
5.2 Functie van de gaster.................................................................................................................10
5.2.1 Productie van maagsap.......................................................................................................10
5.2.2 Kneden van voedsel............................................................................................................10
6 Dunne darm......................................................................................................................................11
6.1 Bouw van de dunne darm..........................................................................................................11
6.1.1 Duodenum..........................................................................................................................11
6.1.2 Jejunum en ileum................................................................................................................11
6.1.3 Wand van de dunne darm...................................................................................................12
6.2 Functie van de dunne darm........................................................................................................12
6.2.1 Neutraliseren van de darminhoud.......................................................................................13
6.2.2 Afscheiden van darmsappen...............................................................................................13
6.2.3 Resorptie van voedingsstoffen............................................................................................14
6.2.4 Afscheiding van hormonen.................................................................................................14
6.2.5 Darmtransit.........................................................................................................................14
7 Dikke darm.......................................................................................................................................15
7.1 Bouw van de dikke darm...........................................................................................................15
7.1.1 Caecum...............................................................................................................................16
7.1.2 Colon..................................................................................................................................16
7.1.3 Rectum...............................................................................................................................17
7.1.4 Wand van de dikke darm....................................................................................................17
7.2 Functie van de dikke darm.........................................................................................................18
7.2.1 Indikken van de resterende voedselmassa..........................................................................18



v

7.2.2 Verteren door bacteriën......................................................................................................18
7.2.3 Darmtransit.........................................................................................................................18
7.2.4 Opstapelingsfunctie............................................................................................................18
8 Pancreas............................................................................................................................................19
8.1 Bouw van de pancreas...............................................................................................................19
8.2 Functie van de pancreas.............................................................................................................20
8.2.1 Exocriene klieren................................................................................................................20
8.2.2 Endocriene secretie.............................................................................................................20
9 Hepar................................................................................................................................................21
9.1 Bouw van de hepar....................................................................................................................21
9.1.1 Macroscopische bouw........................................................................................................21
9.1.2 Microscopische bouw.........................................................................................................22
9.2 Functies van de hepar................................................................................................................24
9.2.1 Opslag en stofwisseling van voedingsstoffen .....................................................................24
9.2.2 Galvorming.........................................................................................................................25
9.2.3 Vorming en opslag van vitaminen......................................................................................25
9.2.4 Ontgiftende werking...........................................................................................................25
10 Galwegen en galblaas......................................................................................................................26
10.1 Bouw van de galwegen en galblaas.........................................................................................26
10.2 Functie van de galwegen en de galblaas..................................................................................26
II Urinestelsel.............................................................................................................................................1
Doelstellingen.......................................................................................................................................1
1 Inleiding..............................................................................................................................................1
2 Nieren.................................................................................................................................................2
2.1 Anatomie.....................................................................................................................................2
2.1.1 Macroscopisch uitzicht.........................................................................................................3
2.1.2 Microscopisch uitzicht..........................................................................................................3
2.2 Fysiologie....................................................................................................................................6
2.2.1 Ultrafiltratie..........................................................................................................................6
2.2.2 (Terug)resorptie...................................................................................................................7
2.2.3 Invloed van hormonen op de urineproductie .......................................................................8
2.2.4 Productie van hormonen ......................................................................................................8
3 Ureters................................................................................................................................................8
4 Blaas.................................................................................................................................................10
4.1 Anatomie...................................................................................................................................10
4.2 Mictie.........................................................................................................................................11
5 Urethra..............................................................................................................................................11
6 Urine.................................................................................................................................................13
6.1 Kenmerken van urine.................................................................................................................13
6.2 Normale bestanddelen van urine................................................................................................13
III Aanbrengen van materiaal voor het opvangen van urine en feces........................................................1
Doelstellingen.......................................................................................................................................1
1 Het plaatsen van de bedpan................................................................................................................1
2 Het plaatsen en fixeren van de urinaal................................................................................................1
3 Het aanbrengen van incontinentiemateriaal........................................................................................1
3.1 Inlegluier met fixatiebroekje........................................................................................................2
3.2 Kleefluier.....................................................................................................................................3
4 Het aanbrengen van de condoomkatheter...........................................................................................4
4.1 Toelichting bij het aanbrengen en verzorgen van een condoomkatheter.....................................4
4.1.1 Wat ?....................................................................................................................................4
4.1.2 Waarom ?.............................................................................................................................5
4.1.3 Bijzonderheden :...................................................................................................................5
4.2 Het aanbrengen van opvangmateriaal bij menstruatie..................................................................5
IV Eliminatie van urine.............................................................................................................................1



vi

Doelstelling.......................................................................................................................................1
1 De preventieve taak van de verpleegkundige i.v.m. het urinair stelsel...............................................1
2 Observeren van de urine.....................................................................................................................2
2.1 Doel.............................................................................................................................................2
2.2 Observatiepunten.........................................................................................................................3
2.2.1 Helderheid............................................................................................................................3
2.2.2 Kleur.....................................................................................................................................3
2.2.3 Geur......................................................................................................................................4
2.2.4 Hoeveelheid..........................................................................................................................4
3 Observeren van de mictie....................................................................................................................5
3.1 Pollakisurie..................................................................................................................................5
3.2 Enuresis nocturna........................................................................................................................5
3.3 Nycturie.......................................................................................................................................5
3.4 Blaasdistentie...............................................................................................................................6
3.5 Blaasatonie..................................................................................................................................6
3.6 Dysurie........................................................................................................................................6
3.7 Urineretentie................................................................................................................................7
3.8 Urineresidu..................................................................................................................................7
3.9 Urine-incontinentie......................................................................................................................7
3.9.1 Definitie................................................................................................................................7
3.9.2 Soorten incontinentie............................................................................................................7
4 Verzorging van een patiënt met verblijfskatheter...............................................................................9
4.1 Omschrijving van een verblijfskatheter........................................................................................9
4.2 Indicaties......................................................................................................................................9
4.3 Gevaren van een verblijfskatheter................................................................................................9
4.4 Urethratoilet................................................................................................................................9
4.4.1 Voorbereiding.......................................................................................................................9
4.4.2 Uitvoering...........................................................................................................................10
4.4.3 Nazorg................................................................................................................................11
5 Opname van urine voor onderzoek...................................................................................................13
5.1 Algemeenheden i.v.m. opnemen van stalen...............................................................................13
5.1.1 Doel....................................................................................................................................13
5.1.2 Vereisten en algemene voorzorgen.....................................................................................13
5.2 Verschillende mogelijkheden.....................................................................................................14
5.2.1 Microscopisch onderzoek...................................................................................................14
5.2.2 Bacteriologisch onderzoek.................................................................................................14
5.2.3 Chemisch onderzoek...........................................................................................................14
5.2.4 Cytologisch onderzoek.......................................................................................................14
5.3 Opname bij patiënt zonder verblijfskatheter..............................................................................15
5.3.1 Steriele opname of midstream via spontane mictie.............................................................15
5.3.2 Niet-steriele opname...........................................................................................................16
5.4 Opname bij patiënt met verblijfskatheter...................................................................................18
5.4.1 Steriele opname..................................................................................................................18
5.4.2 Niet-steriele opname...........................................................................................................19
5.5 Verzamelen van urine................................................................................................................19
5.5.1 24-uur debiet......................................................................................................................19
5.5.2 Strikt 24-uur debiet............................................................................................................19
6 Stoornissen in de waterhuishouding.................................................................................................20
6.1 Vochttekort t.g.v. een falend regulatiemechanisme (dehydratatie)............................................20
6.2 Vochtteveel t.g.v. een falend regulatiemechanisme (hyperhydratatie).......................................20
V Eliminatie feces......................................................................................................................................1
Doelstellingen.......................................................................................................................................1
1 Observeren van de feces.....................................................................................................................1
1.1 Samenstelling van de feces..........................................................................................................1



vii

1.2 Observatiepunten.........................................................................................................................2
1.2.1 Hoeveelheid..........................................................................................................................2
1.2.2 Kleur.....................................................................................................................................2
1.2.3 Vastheid of consistentie........................................................................................................3
1.2.4 Frequentie.............................................................................................................................3
1.2.5 Geur......................................................................................................................................4
1.2.6 Aanwezigheid van vreemde lichamen...................................................................................4
1.3 Taak van de verplegende.............................................................................................................5
1.4 Opname van een staal feces.........................................................................................................5
2 Defecatiestoornissen...........................................................................................................................6
2.1 Obstipatie.....................................................................................................................................6
2.1.1 Bepaling................................................................................................................................6
2.1.2 Oorzaken..............................................................................................................................6
2.1.3 Behandeling..........................................................................................................................7
2.1.4 Verwikkelingen.....................................................................................................................7
2.2 Diarree.........................................................................................................................................7
2.2.1 Bepaling................................................................................................................................7
2.2.2 Oorzaken..............................................................................................................................7
2.2.3 Behandeling..........................................................................................................................8
3 Middelen ter bevordering van de ontlasting........................................................................................9
3.1 Orale middelen.............................................................................................................................9
3.1.1 Voorwaarden........................................................................................................................9
3.1.2 Soorten.................................................................................................................................9
3.1.3 Tijdstip van toedienen is afhankelijk van............................................................................10
3.2 Rectale middelen........................................................................................................................11
3.2.1 Zetpil of suppositorium......................................................................................................11
3.2.2 Lavement............................................................................................................................12
4 Het toedienen van lavementen..........................................................................................................14
4.1 Gegevens verzamelen en ordenen..............................................................................................14
4.1.1 Administratieve gegevens...................................................................................................14
4.1.2 Verpleegkundige gegevens.................................................................................................14
4.1.3 Medische gegevens.............................................................................................................14
4.2 Doelstellingen............................................................................................................................14
4.3 Verschillende mogelijkheden van toedienen..............................................................................15
4.3.1 Lavement met irrigator.......................................................................................................15
4.3.2 Met spuit.............................................................................................................................18
4.3.3 Microklysmata....................................................................................................................21
4.3.4 Plaatsen van een rectale sonde............................................................................................23
5 Manueel verwijderen van feces.........................................................................................................24
5.1 Doel...........................................................................................................................................24
5.2 Wanneer.....................................................................................................................................24
5.3 Voorbereiding............................................................................................................................24
5.4 Materiaal....................................................................................................................................24
5.5 Techniek....................................................................................................................................24
5.6 Nazorg.......................................................................................................................................25
5.7 Gevaren.....................................................................................................................................25
6 Huishoudelijke verzorging van een A.P............................................................................................26
6.1 Gegevens verzamelen en ordenen..............................................................................................26
6.2 Doelstellingen............................................................................................................................26
6.3 Planning.....................................................................................................................................26
6.4 Actie..........................................................................................................................................26
6.4.1 Voorbereiding.....................................................................................................................26
6.5 Soorten opvangapparaten voor colostomie...............................................................................27
6.5.1 Eendelig systeem................................................................................................................27



viii

6.5.2 tweedelig systeem...............................................................................................................28
6.6 Nazorg.......................................................................................................................................30
6.7 Aanvullende hulpmiddelen.........................................................................................................30
6.7.1 Stomacap............................................................................................................................30
6.7.2 Stomaplug...........................................................................................................................31
6.7.3 Irrigatiesysteem voor een stoma.........................................................................................31
6.7.4 Accordeon Flange systeem.................................................................................................31
6.7.5 Gordeltje.............................................................................................................................32
6.7.6 Filters..................................................................................................................................32
6.7.7 Beschermhoezen.................................................................................................................32
6.7.8 Pasta of poeder...................................................................................................................32
VI Eliminatie transpiratie...........................................................................................................................1
Doelstellingen.......................................................................................................................................1
1 Bepaling..............................................................................................................................................1
2 Wanneer transpireert iemand?............................................................................................................1
3 Plaatsen waar men vooral transpireert................................................................................................1
4 Observatiepunten................................................................................................................................2
5 Verpleegkundige interventies.............................................................................................................2
Bibliografie..............................................................................................................................................iii
1. Boeken..............................................................................................................................................iii
2. CD-roms...........................................................................................................................................iii
3. Websites............................................................................................................................................iv
4. Video................................................................................................................................................iv




1

I Spijsverteringsstelsel
Doelstellingen
-

De student kan de functies van het spijsverteringsstelsel uitleggen.

-

De student kan de organen van het spijsverteringsstelsel benoemen en aantonen op een anatomische
kaart.

-

De student kan de bouw en de functie van de mond verwoorden.

-

De student kan de functie(s) van de tanden met betrekking tot de spijsvertering toelichten.

-

De student kan de functie(s) van de speekselklieren met betrekking tot de spijsvertering uitleggen in
eigen woorden.

-

De student kan de functie(s) van de tong met betrekking tot de spijsvertering toelichten.

-

De student kan de bouw en de functie van de pharynx uitleggen (zie ademhalingsstelsel 2.1.2).

-

De student kan de bouw en de functie van de oesophagus in eigen woorden toelichten.

-

De student kan de bouw van de maag (verschillende delen en samenstelling van de maagwand)
schematisch weergeven en aantonen op een anatomische kaart en de functies van de maag.

-

De student kan de bouw van de dunne darm schematisch weergeven en de verschillende delen
aantonen op een anatomische kaart en de functies beknopt verwoorden.

-

De student kan de bouw van de dikke darm schematisch weergeven en de verschillende delen
aantonen op een anatomische kaart.

-

De student kan de functies van de dikke darm met betrekking tot de spijsvertering toelichten in
eigen woorden.

-

De student kan de bouw en de functies van de pancreas verduidelijken.

-

De student kan de bouw van de lever (macroscopisch en microscopisch) en zijn functies met
betrekking tot het spijsverteringsstelsel verduidelijken.

-

De student kan de bouw en de functies van de galblaas en galwegen in eigen woorden uitleggen.




1
1.1

2

Inleiding
Functies van het spijsverteringsstelsel

Het voedsel dat men eet, kan niet zonder meer uit het spijsverteringskanaal in het bloed worden
opgenomen. Het voedsel moet worden omgezet tot bruikbare stoffen voor het lichaam. Tussen het
moment waarop het voedsel op het bord ligt en het moment waarop de voedingsstoffen in de cellen van
de verschillende organen worden verbrand, speelt zich heel wat af.
Men kan hierbij een aantal processen onderscheiden:
1. het opnemen van voedsel door de mond
2. het fijnmalen van voedsel en het mengen met water tot een vloeibare brij
3. het verder transporteren van de voedselbrij doorheen het spijsverteringskanaal
4. het mengen van voedsel met spijsverteringssappen (verteren1)
5. het opnemen van voedingsstoffen vanuit het spijsverteringskanaal in het bloed (resorptie)
6. het verwijderen van de onverteerbare voedselresten (feces) uit het lichaam

1.2

Organen van het spijsverteringsstelsel

Het spijsverteringsstelsel bestaat uit het spijsverteringskanaal (holle organen) en de klieren die de
spijsverteringssappen afscheiden (vaste organen).
Holle organen :

mond
keelholte (pharynx)
slokdarm (oesophagus)
maag (gaster)
dunne darm :

twaalfvingerige darm (duodenum)
nuchtere darm

(jejunum)

kronkeldarm

(ileum)

Verteren is het afbreken van voedingsstoffen opdat ze door de darmwand kunnen worden opgenomen in de bloedbaan.
1


3

dikke darm : blinde darm (caecum) met appendix
karteldarm (colon) :
stijgend deel

(colon ascendens)

dwarsverlopend deel (colon transversum)
dalend deel

(colon descendens)

s-vormig deel

(sigmoïd)

endeldarm (rectum)
Vaste organen :

speekselklieren
alvleesklier (pancreas)
lever (hepar) met galblaas

Het spijsverteringskanaal.
1.

gehemelte

2.

mondholte

3.

mond

4.

tong (lingua)

5.

speekselklieren

6.

epiglottis

7.

oesophagus

8.

diafragma

9.

hepar

10.

galblaas

11.

duodenum

12.

colon ascendens

13.

appendix

14.

rectum

15.

anus

16.

sluitspier van het rectum

17.

sigmoïd

18.

ileum

19.

colon descendens

20.

jejunum

21.

colon transversum

22. pancreas
23. milt
24.

gaster

25. pharynx
26. oorspeekselklier




2

4

Mond

2.1

Mondholte algemeen

2.1.1

Bouw van de mondholte

De mondholte wordt door verschillende delen gevormd :
aan de voorzijde door de lippen
aan de zijkanten door de wangen
aan de bovenzijde door het harde en zachte (bevat de huig) gehemelte
aan de achterzijde door de voorste gehemeltebogen
aan de onderzijde door de tong (lingua) en de mondbodemspieren

De mondholte
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.

bovenlip
hoektand
harde gehemelte
zachte gehemelte
huig
ingang van de pharynx
tongpapillen
onderlip
ware kies
keelamandel
achterste gehemelteboog
voorste gehemelteboog
verstandskies
snijtand

2.1.2

Functie van de mondholte

1. Opname van voedsel
2. Fijnmaken van voedsel
3. Vermengen van voedsel met speeksel
4. Gelaatsuitdrukking (met behulp van de gezichts- en mondspieren)
5. Spraak :
a. tong en lippen helpen mee in het vormen van letters (articulatie)
b. geluid wordt gevormd door de lucht die meetrilt in de mondholte (resonantie)




2.2

5

Gebit

Men wordt zonder tanden geboren. Wanneer het kind een half jaar oud is, breken de eerste tanden door
(het melkgebit).
Het melkgebit bevat 20 melktanden.
Het bestaat in boven- en onderkaak uit : 4 snijtanden, 2 hoektanden, 4 melkkiezen
Tussen 7 en 12 jaar verliest men het melkgebit en wordt het vervangen door het blijvend gebit. Dit
proces heet tandwisseling.
Het blijvend gebit bevat 32 tanden en kiezen.
Het bestaat in boven- en onderkaak uit : snijtanden, 2 hoektanden, premolaren of valse kiezen, molaren
of echte kiezen2

2.2.1

Bouw van de tanden

Een tand bestaat uit:
1. de kroon: dit is het gedeelte dat boven het tandvlees en de kaak uitsteekt
2. de hals: deze wordt bedekt door het tandvlees
3. één of meerdere wortels: deze zitten in de kaak, een tand heeft één wortel, een kies meerdere
4. de tandholte: deze bevindt zich binnen in de tand deze holte bevat capillairen en zenuwen
De tanden en kiezen zijn opgebouwd uit tandbeen. Bij de kroon is dit met glazuur (email) bedekt. Email
beschermt de tanden en kiezen tegen bederf.
Doorsnede van een kies in de kaak.
1.

tandvlees (gingiva)

2.

deel van de kaak waarin de
tand zich bevindt

3.

tandwortel

4.

capillairen en zenuwen naar de
wortel

5.

tandbeen

7.

2.2.2

wortelkanaal

6.

tandhals

8.

tandholte

9.

kroon, bedekt met email

u

F
n

ctie van de tanden
Het fijnmaken van het voedsel, dat eigenlijk al in de keuken begint, wordt voortgezet door het gebit.
Met behulp van de snijtanden hapt men het voedsel af. Met behulp van de andere tanden en kiezen
wordt het voedsel verder gekauwd.
Een goed gebit is essentieel voor een goede spijsvertering: hoe kleiner het voedsel gekauwd is, hoe
makkelijker de verdere vertering zal zijn.
Anderzijds helpt het gebit ook om het voedsel te vermengen met speeksel.

Het derde paar ware kiezen van iedere kaak heet de wijsheidstand. Deze breekt pas na het achttiende jaar door, soms
blijft ze achterwege.
2


2.3
2.3.1

6

Speekselklieren
Ligging van de speekselklieren

In de mondholte monden speekselklieren uit. De drie paar grote speekselklieren zijn:
1. oorspeekselklieren

(glandulae parotideae)

2. onderkaakspeekselklieren

(glandulae submandibulares)

3. ondertongspeekselklieren

(glandulae sublinguales)

De oorspeekselklieren liggen links en rechts in de wangen en monden uit in het wangslijmvlies. De
onderkaakspeekselklieren liggen aan de onderzijde tegen de onderkaak en monden uit achter de
middelste rij snijtanden in de onderkaak, samen met de ondertongspeekselklieren. De
ondertongspeekselklieren liggen in de mondbodem.

De speekselklieren.
1. (tong en voorste tongspeekselklier)
2. (uitmonding van de ondertong- en
onderkaakspeekselklieren)
3. (tongriempje)
4. mandibula
5. ondertongspeekselklier
6. onderkaakspeekselklier
7. (afvoergang van de
oorspeekselklier)
8. oorspeekselklier

2.3.2

Functie van het speeksel

De speekselklieren scheiden per dag ongeveer een anderhalve liter speeksel af. Het speeksel is een
kleurloos, troebel vocht dat onder meer het enzyme3 amylase bevat.
Amylase is het eerste enzyme waarmee het voedsel in aanraking komt en breekt het zetmeel af.
De speekselproductie is een autonoom proces, dat op gang wordt gebracht door het ruiken, zien en
proeven van voedsel. Ook het denken aan of het praten over voedsel kan de speekselsecretie op gang
brengen.

Enzymen zijn stoffen die in staat zijn om andere stoffen te splitsen in bruikbare voedingsstoffen.
3


2.4

7

Tong

2.4.1

Bouw van de tong

De tong bestaat uit dwarsgestreept willekeurig spierweefsel en is bedekt met mucosa (slijmvlies).
In de mucosa bevinden zich de smaakpapillen waarmee men kan proeven.

2.4.2

Functie van de tong

2.4.2.1

Kauwen :

De tong brengt het voedsel, dat moet gekauwd worden, steeds weer tussen de tanden en kiezen. Samen
met de wangspieren kan de tong het voedsel rondbewegen in de mondholte.

2.4.2.2

Slikken

Slikken gebeurt reflexmatig : wanneer voedsel of vocht achter in de mond komt, maakt men
automatisch een slikbeweging. Slikken is onmogelijk als men niets in de mond heeft.
Bij het slikken drukt de tong tegen het harde gehemelte en wordt het voedsel naar de pharynx
geschoven.

2.4.2.3

Proeven

Het proeven gebeurt door de smaakzintuigen in de smaakpapillen.
Men kan vier verschillende smaken proeven : zout, zuur, bitter en zoet. Andere smaken worden
geroken door de neus.

2.4.2.4

Gebit en mondholte reinigen

Doordat de tongspier een willekeurige spier is, kan men de vorm en stand van de tong veranderen.
Daardoor speelt de tong een rol in het reinigen van het gebit en de mondholte.

2.4.2.5

Spreken

Doordat de vorm en de stand van de tong kan worden veranderd, kan men eveneens spreken (letters
vormen), zingen en blaasinstrumenten bespelen.




3

8

Pharynx

Nadat het voedsel de mondholte is gepasseerd, begint de pharynx. Hier kruisen luchtweg en spijsweg
elkaar.
De afsluiting van de neusholte met de pharynx geschiedt door de huig (uvula). De huig zorgt ervoor
dat bij het eten en drinken niets in de neusholte terecht komt.

4
4.1

Oesophagus
Bouw van de oesophagus

De oesophagus is gelegen achter de trachea. De wand van de oesophagus lijkt op de wand van de rest
van het spijsverteringskanaal. Van binnen naar buiten onderscheidt men de volgende lagen :
mucosa (slijmvlies)
bindweefsel (submucosa) met daarin bloedvaten en zenuwen
glad spierweefsel :

kringspieren
lengtespieren

dun laagje bindweefsel (serosa)

4.2

Functie van de oesophagus

De oesophagus dient om het voedsel vanuit de pharynx naar de maag te brengen. Dit gebeurt
gedeeltelijk door de zwaartekracht, maar het belangrijkste hulpmiddel is de peristaltiek: een voorwaarts
knedende spierbeweging.
Deze spierbewegingen treft men aan in het hele spijsverteringskanaal.
Schematische voorstelling van de
peristaltische beweging in de slokdarm

.




5

9

Gaster

5.1

Bouw van de gaster

De maag wordt ook wel gaster genoemd. Het is een peervormig, hol orgaan. De grootte en de vorm is
afhankelijk van de vulling : een matig gevulde maag is ongeveer 30 cm lang en heeft een inhoud van
1500 ml.
De maag is gelegen linksboven in het abdomen, net onder het diafragma (middenrif). Aan de voorzijde
wordt de maag bedekt door de lever. Aan de achterzijde van de maag ligt de pancreas.
In de bouw van de maag merkt men de
volgende delen :
De maag.

1.
2.
3.
4.
5.
6.

oesophagus
diafragma
cardia (maagingang of –mond)
kleine curvatuur (kleine bocht)
antrum (voorhof)
pylorus ((maagpoort of –
uitgang))
7. duodenum
8. maagslijmvliesplooien
9. (grote net of omentum majus)
10. grote curvatuur (grote bocht)
11. fundus (maagkoepel)

De maagwand is, net als de oesophagus, opgebouwd uit verschillende weefsels. Van binnen naar buiten
bevinden zich :
• mucosa: hierin bevinden zich de maagklieren die
het maagsap aanmaken
•

submucosa

•

glad spierweefsel : kringspieren en lengtespieren

•

serosa : peritoneum4 (buikvlies)
De lagen van de maagwand (lengtedoorsnede).
1.
mucosa
2.
submucosa
3.
glad spierweefsel met kringspieren
(A) en lengtespieren (B)
4.
peritoneum

Het peritoneum bedekt de buikholte en de organen in de buikholte.
4



5.2
5.2.1

10

Functie van de gaster
Productie van maagsap

Per dag wordt er ongeveer 1500 ml maagsap geproduceerd. De productie van maagsap staat onder
invloed van een aantal factoren :
uitzetting van de maag door vocht of voedsel
prikkeling door de nervus vagus (een onwillekeurige zenuw)
gastrine5
psychisch-nerveuze invloeden (smaak, geur, uitzicht, stress, …)
Het maagsap is een waterige, zure vloeistof die bestaat uit verschillende bestanddelen:

5.2.1.1

Zoutzuur (HCl)

Het zoutzuur veroorzaakt een sterk zure omgeving in de maag (pH 2). Dit zure milieu activeert de
enzymen van het maagsap (pepsine) en doodt de micro-organismen die de maag binnengeraken.

5.2.1.2

Mucus

Doordat mucus (slijm) de mucosa volledig bedekt, beschermt zij de mucosa tegen het zure maagsap.
Daarnaast zorgt het mucus ervoor dat het voedsel beter glijdt doorheen de maag.

5.2.1.3

Pepsinogeen

Het maagsap bestaat tevens uit pepsinogeen, dat na contact met het zoutzuur wordt omgezet tot
pepsine. Pepsine is een eiwitsplitsend enzyme.

5.2.1.4

Intrinsiek factor

Deze stof staat in voor de opname (resorptie) van Vit B12 ter hoogte van de darmwand. Vit B12 is
belangrijk in de aanmaak van bloedcellen.

5.2.2

Kneden van voedsel

In de maag wordt het voedsel verder gekneed en vermengd met het maagsap. Tijdens het kneden is de
pylorus gesloten. Als de maaginhoud voldoende gekneed is en vloeibaar en zuur genoeg is, kan het
voedsel de maag verlaten.
De maag ledigt zich in kleine beetjes. De cardia sluit zich, de pylorus gaat open en een deel van de
maaginhoud verlaat de maag door middel van peristaltische bewegingen.
Als het voedsel in het duodenum is, sluit de pylorus zich.
In het duodenum wordt het voedsel geneutraliseerd door natriumbicarbonaat (zie 6.2.1). De pylorus
blijft gesloten tot het zure voedsel niet meer zuur is. Dan gaat de pylorus opnieuw open om het
volgende zure voedselbrokje uit de maag door te laten.
Dit proces herhaalt zich zo vaak tot de maag volledig leeg6 is.

Gastrine is een hormoon dat gevormd wordt door de maagklieren. Het heeft een stimulerende invloed op de zoutzuuren pepsinogeensecretie.
6
Men is nuchter (de maag is volledig leeg) 2-3 uren na een ontbijt, 4-5 uren na een gewoon middagmaal.
5


6
6.1

11

Dunne darm
Bouw van de dunne darm

De dunne darm is 5 à 6 m lang en ongeveer 3 cm in doorsnede. Het vult een groot deel van het
abdomen op.
Men onderscheidt drie delen :het duodenum
het jejunum
het ileum

6.1.1

Duodenum

Het duodenum is ongeveer 12 vingerbreedten (21 cm) lang. Het heeft een hoefijzervorm met een
uitholling naar rechts, waarin de pancreas past. Gal (afkomstig vanuit de lever via de ductus
choledocus) en pancreassappen (via het kanaal van Wirsung) komen tesamen in het duodenum via de
papil van Vater.

Het duodenum.
1. hepar
2. ductus hepaticus (communis)
3. ductus cysticus
4. galblaas
5. ductus choledocus
6. kanaal van Wirsung
7. papil van Vater
8. duodenum

6.1.2

Jejunum en ileum

Het jejunum en ileum zijn niet duidelijk van elkaar te onderscheiden. Ze liggen in allerlei bochten in het
abdomen. Het eindpunt van het ileum mondt haaks uit in het eerste deel van het colon (caecum).




6.1.3

12

Wand van de dunne darm

De wand van de dunne darm bestaat net als de rest van het spijsverteringskanaal uit (van binnen naar
buiten) :

mucosa : hierin bevinden zich de darmklieren die het darmsap aanmaken
submucosa
glad spierweefsel :

kringspieren
lengtespieren

peritoneum
De mucosa van de dunne darm is sterk vergroot door plooien en vlokken (villi). De villi zijn
uitstulpingen van de mucosa.
Tussen de villi monden de darmklieren uit.
Deze villi en darmklieren zijn het talrijkst aan het begin van het jejunum, hun aantal neemt in distale
(richting dikke darm) richting af.
De wand en het slijmvlies van de dunne darm.
1. dwarse plooien (van Kerckring)
2. villi
3. mucosa
4. darmklierweefsel
5. submucosa
6. uitgang van het darmklierweefsel (crypte)
7. glad spierweefsel
8. peritoneum

Vergroting van het darmweefsel.

6.2

Functie van de dunne darm




13

In het eerste gedeelte van de dunne darm staat het afscheiden van verteringssappen op de voorgrond.
Verderop in de dunne darm komt het opnemen van voedingsstoffen in de bloedbaan (resorptie) meer op
de voorgrond te staan.

6.2.1

Neutraliseren van de darminhoud

Zodra de zure maaginhoud in het duodenum terecht komt, prikkelt het zuur de mucosa van het
duodenum. Hierdoor komen twee hormonen vrij :
secretine (prikkelt de pancreas tot afscheiding van pancreassappen)
cholecystokinine (prikkelt de galblaas tot afscheiding van gal)
De pancreassappen bevatten natriumbicarbonaat en neutraliseren op deze manier de zure maaginhoud.
Het neutraliseren van de darminhoud.
maag

maag

gal
Secretine gaat
naar pancreas.
Cholecystokinine gaat
naar galblaas

gevolg
pancreas

Zuur prikkelt de
mucosa van het
duodenum

6.2.2

Afscheiden van darmsappen

Het darmsap dat in de dunne darm wordt afgescheiden, bestaat uit :
water
mucus
enzymen7 :

amylasen

(breken suikers af)

proteïnasen

(breken eiwitten af)

lipasen

(breken vetten af)

Het pancreassap bevat dezelfde enzymen.
7



6.2.3

14

Resorptie van voedingsstoffen

Na de vertering zorgt de mucosa van de dunne darm voor de resorptie. De mucosa is hierop voorzien
van een aantal aanpassing om het oppervlakte te vergroten : plooien en villi.
De villi zorgen voor de resorptie van voedingsstoffen. Ze zijn rijkelijk voorzien van capillairen. Deze
capillairen voeren voedingsstoffen en zuurstof aan naar de dunne darm en voeren afvalstoffen af.
Tegelijk worden de verteerde voedingsstoffen opgenomen vanuit de dunne darm. De bloedvaten
vervoeren dit voedselrijk bloed verder naar de vena portae.

6.2.4

Afscheiding van hormonen

Naast secretine en cholecystokinine worden door de dunne darm nog andere hormonen afgescheiden :
villikinine (zorgt voor de beweeglijkheid van de villi)
enterogastron (remt de maagfunctie)

6.2.5

Darmtransit

De voedselbrij wordt verder doorgeschoven doorheen de dunne darm, richting dikke darm, door
peristaltische bewegingen.




7
7.1

15

Dikke darm
Bouw van de dikke darm

De dikke darm is het laatste deel van het spijsverteringskanaal en vormt als het ware een kader rondom
de dunne darm. Hij is ongeveer 120 cm lang en 7 cm in doorsnede.
Hij bestaat uit drie delen :

caecum
colon : colon ascendens
colon transversum
colon descendens
sigmoïd
rectum

.
Ligging van de dikke darm ten opzichte
van de andere buikorganen
1.
hepar
2.
colon transversum
3.
colon ascendens
4.
caecum
5.
appendix
6.
ileum
7.
anus
8.
rectum
9.
sigmoïd
10. colon descendens
11. jejunum
12. duodenum
13. gaster
14. bocht van het colon bij de
milt
15. bocht van het colon bij de
lever




7.1.1

16

Caecum

Het laatste gedeelte van de dunne darm mondt uit in het caecum.
Op de overgang tussen het ileum en het caecum ligt de klep van Bauhin die ervoor zorgt dat de inhoud
van de dikke darm niet terug kan naar de dunne darm.
Aan het onderste einde van het caecum bevindt zich een wormvormig aanhangsel : de appendix.
Overgang van ileum naar caecum.
De pijl geeft de richting aan waarin
voedselresten zich verplaatsen.
1.
colon ascendens
2.
inmonding van de appendix
3.
appendix
4.
ileum
5.
klep van Bauhin

7.1.2

Colon

De colon is opgebouwd uit :
1. opstijgend deel of colon ascendens:
dit deel ligt rechts in het abdomen en loopt naar boven tot aan de lever
2. dwarsverlopend deel of colon transversum:
dit deel loopt van rechts naar links, onder de maag door tot aan de milt
3. Afdalend deel of colon descendens: dit deel loopt links in het abdomen
4. S-vormig deel of sigmoïd:dit deel ligt in het bekken het gaat over in het rectum




7.1.3

17

Rectum

Het laatste deel van de dikke darm (en het spijsverteringskanaal) is het rectum. De uitgang van het
rectum is de aars of anus.
Het rectum bevat twee sluitspieren (sfincters), een binnenste en een buitenste.
De binnenste aarssfincter is een onwillekeurige spier. De buitenste aarssfincter staat onder invloed van
de wil. Door de werking van deze buitenste aarssfincter kan men stoelgang gewild ophouden
(continentie voor stoelgang).
Rectum en anus.
1.
rectum
2.
anaal kanaal
3.
anus
4.
binnenste aarssfincter
5.
buitenste aarssfincter
6.
capillairen in de wand

7.1.4

Wand van de dikke darm

Van buiten naar binnen bemerkt men de volgende weefsellagen :
mucosa (hierop bevinden zich geen villi meer zoals in de dunne darm)
submucosa
glad spierweefsel :

kringspieren (liggen hier samen in groepjes, vandaar het gekarteld
uitzicht)
lengtespieren

peritoneum




7.2
7.2.1

18

Functie van de dikke darm
Indikken van de resterende voedselmassa

De voedselmassa die terechtkomt in de dikke darm is heel vloeibaar. In de dikke darm wordt het water
geresorbeerd (terug opgenomen in de bloedbaan).

7.2.2

Verteren door bacteriën

In de dikke darm leven ontelbare bacteriën8, deze worden de fysiologische darmflora genoemd
De functie van deze darmbacteriën is niet volledig gekend. Sommige spelen een rol in de vertering van
de onverteerde voedselresten (cellulose)9. Anderen spelen een rol in de gisting en rotting van de
darminhoud (waardoor flatulentie ontstaat).

7.2.3

Darmtransit

Ook hier wordt de voedselbrij verdergeschoven door middel van peristaltische bewegingen.

7.2.4

Opstapelingsfunctie

Het rectum heeft een opstapelingsfunctie. Wanneer voldoende stoelgang (resterende voedselbrij) in het
rectum aanwezig is, ontstaat defecatiedrang. Dit zijn peristaltische bewegingen die ontstaan doordat het
rectum wordt uitgerokken.
Door het opspannen van de uitwendige aarssfincter kan stoelgang tijdelijk worden opgehouden. Men
defeceert door de uitwendige aarssfincter te ontspannen. Ook de buikpers helpt mee bij de defecatie.
-

Samenstelling van stoelgang :

onverteerbare voedselresten
water
mucus
dode en zeer veel levende darmbacteriën
zouten (o.a. calcium, fosfaten, ijzer)
galkleurstoffen
dode cellen

-

Uitzicht van stoelgang : stevig gebonden
bruin gekleurd

De bekendste bacterie die in de darmen leeft is de Escherichia Coli (colibacterie).
In de dikke darm worden geen verteringssappen meer afgescheiden, alleen maar slijm. De vertering van de voedselbrij
gebeurt hier enkel door bacteriën.
8
9


8
8.1

19

Pancreas
Bouw van de pancreas

De pancreas is een langwerpige klier die 12 à 15 cm lang is en 5 à 6 cm breed.
Zij ligt achter de maag.
Men onderscheidt drie delen : kop (caput), gelegen in de bocht van het duodenum
staart (caudaal gedeelte), geheel links gelegen
lichaam (corpus), het middelste gedeelte
De pancreas bevat kanalen die instaan voor het vervoeren van pancreassap naar het duodenum.
Het kanaal van Wirsung is het grootste kanaal. Zij loopt doorheen de hele klier en begint in de staart.
Onderweg monden zijtakjes uit in het kanaal van Wirsung. In de kop verenigt zij zich met de ductus
choledocus en mondt ter hoogte van de papil van Vater uit in het duodenum.
De pancreas wordt bedekt door het peritoneum.
De ligging van de pancreas.
1.
gaster
2.
duodenum
3.
kop van de pancreas
4.
lichaam van de pancreas
5.
staart van de pancreas
6.
kanaal van Wirsung




8.2

20

Functie van de pancreas

De pancreas bevat twee soorten klieren en wordt daarom ook een klier met gemengde werking
genoemd :

exocriene klieren
endocriene klieren

8.2.1

Exocriene klieren

Dit zijn trosvormige klieren die spijsverteringssappen (pancreassap) afgeven aan het
spijsverteringsstelsel. Per dag wordt er ongeveer 1 liter pancreassap aangemaakt.
Het pancreassap bevat :

enzymen :

amylasen
proteïnasen
lipasen

natriumbicarbonaat
Het pancreassap komt via het kanaal van Wirsung en de papil van Vater (samen met de gal) in het
duodenum.

8.2.2

Endocriene secretie

De eilandjes van Langerhans zijn groepen van endocriene klieren (behoren tot het hormoonstelsel). De
eilandjes bevatten twee soorten cellen :
α-cellen (alfacellen) die glucagon produceren
β-cellen (bètacellen) die insuline produceren
Beide hormonen zijn betrokken in de regeling van de glycemie.




9
9.1

21

Hepar
Bouw van de hepar

9.1.1

Macroscopische bouw

De lever is de grootste en zwaarste klier van het menselijk lichaam. Hij weegt ongeveer 1,5 kg.
Hij is gelegen rechtsboven in het abdomen, net onder het diafragma.
De hepar bestaat uit een grote rechter kwab en een kleinere linker kwab (die vlak voor de maag ligt).
Aan de onderkant komen de vena portae (met bloed vanuit het maagdarmstelsel) en de arteria hepatica
(zuurstofrijk bloed) de lever binnen, deze plaats wordt de leverhilus genoemd. De ductus hepaticus
(leverbuis), die de gal vanuit de lever naar de galblaas voert, verlaat op deze plaats de lever. De ductus
hepaticus splitst zich in de ductus cysticus (gaat naar de galblaas) en de ductus choledocus (gaat naar
het duodenum).
De arteria hepatica en de vena portae vertakken doorheen heel de lever (capillairen). Uiteindelijk wordt
het bloed terug verzameld in de vena hepatica, die uitmondt in de vena cava inferior.

Schematisch overzicht van de bloedvaten van
de lever en de galwegen :
1.
vena cava inferior
2.
vena hepatica
3.
rechter leverkwab
4.
linker leverkwab
5.
vena portae
6.
arteria hepatica
7.
ductus hepaticus (communis)
8.
galblaas
9.
leverhilus




9.1.2

22

Microscopische bouw

De lever is opgebouwd uit talloze leverlobjes. Deze lobjes zijn meestal zeshoekig. Hierin liggen de
levercellen.
Onder microscoop is te zien dat op de hoekjes van elke lobje telkens één klein tak van de arteria
hepatica, één klein takje van de vena portae en één kleine galgang ligt (deze drie takjes worden de
driehoekjes van Kiernan genoemd)10.

Microscopische bouw van de hepar. De levercellen zijn gerangschikt
in balkjes. Tussen de balkjes vertakken zich capillairen en galwegen.
1.
centrale ader (mondt uit in de vena hepatica)
2.
levercel
3.
sinus
4.
galgang (mondt uit in de ductus hepaticus)
5.
zijtak van de vena portae
6.
zijtak van de arteria hepatica
7.
uitmonding van een sinus in de centrale ader
8.
galcapillairen (monden uit in de galgang)

Deze structuren zijn dezelfde als in de leverhilus, nu gaat het om kleine vertakkingen hiervan in de lever.
10


9.1.2.1

23

Bloedvaten

In de leverlobjes vertakken de bloedvaten (zowel van de vena portae als van de arteria hepatica) zich in
vele dunne capillairen (sinussen). Het bloed in de sinussen omspoelt de levercellen, die in rijen rond de
sinussen gelegen zijn.
Uiteindelijk wordt dit bloed terug afgevoerd naar een centraal gelegen adertje, gelegen in het midden
van een leverlobje. Alle centrale adertjes komen tenslotte uit in de vena hepatica.
Het bloed in de lever
leverslagader met zuurstofrijk bloed


poortader met voedselrijk bloed


levercellen

leverader

9.1.2.2

Galwegen

De galwegen beginnen als capillairen(kleine bloedvaten) tussen de levercellen (galcapillairen). Zij
vervoeren gal vanuit de levercellen naar de rand van een leverlobje. De gal vanuit de beide
leverkwabben verenigen zich tot de grote gemeenschappelijke leverbuis (ductus hepaticus communis),
die de gal vanuit de lever naar de galblaas vervoert (zie 10.1).




9.2

24

Functies van de hepar

9.2.1

Opslag en stofwisseling van voedingsstoffen

Telkens men eet komen er voedingsstoffen in het bloed terecht. Als deze voedingsstoffen meteen in de
grote bloedsomloop terecht komen, zou dat de samenstelling van het bloed telkens sterk veranderen na
een maaltijd. De extracellulaire ruimte zou hierdoor ook steeds veranderen van samenstellingen. Dit
zou schadelijk zijn voor de cellen.
De lever is een bewaar- en opslagplaats van voedingsstoffen. Het zorgt ervoor dat het bloed in de grote
bloedsomloop niet te veel wisselt van samenstelling : de lever slaat de voedingsstoffen op en geeft deze
aan het bloed af wanneer dat nodig is.

9.2.1.1

Opbouw en afbraak van suikers

De lever helpt mee het bloedsuikergehalte (glycemie) op peil te houden :
ze geeft glucose af aan het bloed wanneer de glycemie te laag is
ze stapelt een teveel aan glucose op in de vorm van glycogeen
Dit proces staat onder invloed van insuline en glucagon.
Daarnaast kan de lever zelf glucose maken uit eiwitten (gluconeogenese) en glucose omzetten in vetten.

9.2.1.2

Opbouw en afbraak van eiwitten

Eiwitten komen onder de vorm van aminozuren via de vena portae bij de lever. De lever gaat hieruit
bloedeiwitten maken (zoals albumine, fibrinogeen, protrombine, …).
Aminozuren die niet meer nodig zijn voor het lichaam worden in de lever afgebroken. Hierbij ontstaat
onder andere ammoniak. Deze giftige stof wordt in de lever omgezet tot het onschadelijke ureum, dat
via de nieren wordt uitgescheiden.

9.2.1.3

Opbouw en afbraak van vetten

De lever slaat vetten en cholesterol op.




9.2.2

25

Galvorming

Het uitscheidingsproduct van de lever is de gal. Gal bevat water, zouten, bilirubine en galzuren.

9.2.2.1

Bilirubine

Het afbraakproduct van hemoglobine (een deel van de rode bloedcellen) is bilirubine. Bij de afbraak
van rode bloedcellen in de milt komt bilirubine vrij.
In de lever wordt bilirubine wateroplosbaar gemaakt, zodat het kan worden uitgescheiden via de nieren
(vandaar de gele kleur van urine). Een gedeelte van het bilirubine wordt uitgescheiden via de stoelgang,
vandaar de bruine kleur.

9.2.2.2

Galzuren

Galzuren helpen mee in de vertering van vetten : gal emulgeert vet. Dit wil zeggen dat grote
hoeveelheden vet verdeeld worden in kleine stukjes. Hierdoor wordt vet beter toegankelijk voor het
enzyme lipase11.
Galzuren binden zich aan de vetzuren in de darmen. Hierdoor kunnen de vetzuren worden opgenomen
in het bloed (de vetzuren zijn nu wateroplosbaar).
Samen met de vetzuren worden ook de galzuren terug opgenomen in de bloedbaan. Via de vena portae
bereiken zij opnieuw de lever. Zij worden opnieuw uitgescheiden via de gal en kunnen hun functie
opnieuw uitoefenen in de darmen.
Dit proces van uitscheiding in de darmen en heropname in het bloed wordt de entero-hepatische
kringloop genoemd.

9.2.3

Vorming en opslag van vitaminen

De lever heeft een belangrijke functie in de aanmaak en opslag van vitaminen :
Vitamine A wordt hier aangemaakt
Vitamine B-soorten worden hier opgeslagen.

9.2.4

Ontgiftende werking

In de lever kunnen giftige stoffen worden ontgiftigd. De giftige stof kan door de lever worden
gebonden aan een andere stof of worden omgezet tot een andere stof die voor het lichaam niet meer
giftig is (zie 9.2.1.2). Ook medicatie wordt op deze manier in de lever verwerkt.
Deze stoffen kunnen met de gal of met de urine worden uitgescheiden.

Gal kan vetten niet afbreken, het heeft geen enzymenwerking.
11



26

10 Galwegen en galblaas
10.1 Bouw van de galwegen en galblaas
De gal verlaat de lever door een gemeenschappelijke buis (ductus hepaticus). Deze splitst zich in de
ductus cysticus (galblaasbuis) die de gal voert naar de galblaas en de ductus choledocus (galbuis) die de
gal voert naar het duodenum.

De ductus choledocus en het kanaal van Wirsung monden uit in het duodenum ter hoogte van
de papil van Vater.
1.
galblaas
2.
ductus choledocus
3.
kanaal van Wirsung
4.
papil van Vater
5.
duodenum

10.2 Functie van de galwegen en de galblaas
Gal stroomt voor het grootste deel vanuit de lever naar de galblaas (via de ductus hepaticus en ductus
cysticus).
De galblaas dikt de gal in, door water te onttrekken aan de gal. De gal krijgt daardoor een donkere
bruingroene kleur (de gal uit de lever is geel).
Daarnaast dient de galblaas als opslagplaats voor gal. Als er in de darmen voedsel aanwezig is, wordt
de galblaas geprikkeld door hormonen (cholecystokinine) om gal af te staan aan de darmen.




1

II Urinestelsel
Doelstellingen
-

De student kan de verschillende delen van het urinestelsel aanduiden op een anatomische kaart.

-

De student kan de nier anatomisch beschrijven (macroscopisch en microscopisch).

-

De student kan de fysiologie van de nieren bespreken in eigen woorden (ultrafiltratie en resorptie).

-

De student kan de invloed van hormonen op de urineproductie uitleggen.

-

De student kan de anatomie en fysiologie verwoorden van de ureters.

-

De student kan de anatomie en fysiologie van de blaas in eigen woorden weergeven.

-

De student kan de mictie bespreken.

-

De student kan de anatomie en fysiologie van de urethra omschrijven.

-

De student kan de anatomische verschillen van de urethra bij mannen en vrouwen aanduiden op een
anatomische kaart en uitleggen.

-

De student kan urine-continentie in eigen woorden uitleggen.

-

De student kan de normale kenmerken en samenstelling van urine weergeven.

1

Inleiding

Vroeger dacht men dat de urinewegen, en meer bepaald de nieren, enkel afvalstoffen uit het lichaam
verwijderden. Later is men erachter gekomen dat de nieren de hoeveelheid en de samenstelling van de
lichaamsvloeistoffen (homeostase van de samenstelling van het bloed) regelen (water- en
zouthuishouding).
Tot het urinestelsel behoren:
-

De nieren die urine produceren en uitscheiden in het nierbekken

-

De ureters die de urine transporteren naar de blaas

-

De blaas waar de urine tijdelijk wordt opgeslagen

-

De urethra die de urine transporteert vanuit de blaas naar de buitenwereld




2

De nieren en de urinewegen.
1.
linker bijnier
2.
arteria renalis
3.
linker nier
4.
vena renalis
5.
(buik)aorta
6.
ureter
7.
blaas
8.
opening van de ureter in de blaas
9.
blaashals
10. urethra
11. vena cava inferior
12. rechter nier
13. rechter bijnier

2
2.1

Nieren
Anatomie




2.1.1

3

Macroscopisch uitzicht

De nieren zijn twee boonvormige organen die gelegen zijn achter en bovenin het abdomen, ter hoogte
van de eerste lumbale wervels, links en rechts van de wervelkolom.
De nieren liggen retroperitoneaal (achter het peritoneum12). De rechter nier ligt onder de lever en
daardoor lager dan de linker nier.
De nieren zijn roodbruin van kleur. Ze hebben een glanzend uitzicht omdat ze omgeven zijn door een
vettig bindweefselkapsel.
De nier
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

cortex
pyelum
nierkelk
ureter
medulla (piramide)
(mergpapil)
nierkapsel

Bij doorsnede is, aan de holle zijde, het
nierbekken (pyelum) te zien. Hierin
verzamelt zich de urine die in de nieren
wordt gemaakt. De uitlopers van het
pyelum worden de nierkelken genoemd.
Om het pyelum bevindt zich het
nierweefsel. Het nierweefsel bestaat uit twee lagen:
- schors of cortex: de buitenste laag
- merg of medulla: de binnenste laag. Deze laag lijkt opgebouwd uit piramidevormige stukjes
weefsel. De toppen van de piramiden monden uit in de nierkelken.
De nieren ontvangen zuurstofrijk bloed via de arteria renalis (nierslagader), een rechtstreekse vertakking
van de aorta. Deze arteria renalis splitst zich in duizenden vertakkingen die steeds kleiner worden. De
slagaders bevatten naast zuurstof en voedingsstoffen ook wateroplosbare afvalstoffen.
Zuurstofarm, gezuiverd bloed verlaat de nier via de vena renalis (nierader). Deze mondt rechtstreeks
uit in de vena cava inferior.

2.1.2
2.1.2.1

Microscopisch uitzicht
Tubulair (nierbuis-) gedeelte

Het peritoneum, of buikvlies, bedekt zowel de buikwand als de organen die in de buikholte gelegen zijn
12


4

Het nierweefsel is opgebouwd uit verschillende nierkanaaltjes, de nefronen. Per nier zijn er ongeveer
een miljoen nefronen. Het is in de nefronen dat de samenstelling van het bloed en de urine wordt
geregeld.
De nefronen zijn opgebouwd uit een aantal onderdelen:
- het kapsel van Bowman
- 1ste of proximale (het dichtst bij het kapsel van Bowman gelegen) kronkelbuis
- Lis van Henle met een dalend en een opstijgend deel
- 2de of distale (het verst van het kapsel van Bowman gelegen) kronkelbuis
- de verzamelbuis: hierin monden verschillende nefronen uit

Een nefron
1.
kapsel van Bowman
2.
proximale tubulus
3.
lis van Henle
4.
distale tubulus
5.
verzamelbuis
6.
distale tubulus van een ander nefron
7.
andere verzamelbuisjes
8.
(nierpapil)
9.
nierkelk




2.1.2.2

5

Glomerulair (bloedvat-) gedeelte

Bij het kapsel van Bowman bevindt zich een kleine nierslagader (nierarteriool) die bloed aanvoert. Dit
bloedvat wordt het aanvoerend bloedvat of vas afferens genoemd.
Dit bloedvat vertakt zich in een soort kluwen van capillairen. Dit kluwen wordt de glomerulus
genoemd en bevindt zich in het kapsel van Bowman13.
De kluwen komt weer samen tot een groter bloedvat. Dit bloedvat wordt het afvoerend bloedvat of vas
efferens genoemd. Het vas efferens is nog steeds een slagadertje met zuurstofrijk bloed.
Wanneer het vas efferens het kapsel van Bowman heeft verlaten, vertakt het zich weer in capillairen.
Deze capillairen bevinden zich om de kronkelbuisjes en de lis van Henle.

Het verloop van de capillairen in de nefronen.
1.
arterie
2.
aanvoeren bloedvat
3.
glomerulus
4.
afvoerend bloedvat
5.
capillairen
6.
vene
7.
kapsel van Bowman
8.
proximale tubulus
9.
lis van Henle
10. distale tubulus
11. verzamelbuisje

Het kapsel van Bowman en het bloedvatenkluwen wordt ook het lichaampje van Malpighi genoemd.
13


2.2

6

Fysiologie

De grote hoeveelheid bloed die de nieren krijgen, is noodzakelijk voor de functie van de nieren: het
regelen van de samenstelling van het bloed. Deze taak is te verdelen in het regelen van:
- de hoeveelheid water die in de urine komt (waterhuishouding)
- de hoeveelheid zouten die in de urine komt (zoutuitscheiding)
- het uitscheiden van schadelijke stoffen
In de nefronen gebeuren een aantal processen om dit te regelen:
- ultrafiltratie
- (terug)resorptie

2.2.1

Ultrafiltratie

De arteriae renales komen rechtstreeks uit de aorta. De bloeddruk in deze arteriën en in de capillairen
van de glomeruli is nog zeer hoog. Hierdoor wordt vloeistof vanuit de capillairen van een glomerulus
als het ware in het kapsel van Bowman geperst. Dit proces wordt ultrafiltratie (of eerste filtratie)
genoemd.
De vloeistof die op deze manier in het kapsel van Bowman terecht komt, wordt ultrafiltraat of
voorurine genoemd.
De wand van de haarvaten van de glomerulus werkt als een soort filter :
water, zouten, suiker en andere kleine stoffen worden doorgelaten en komen terecht in het kapsel van
Bowman.
Eiwitten en bloedcellen worden niet doorgelaten en
blijven in de bloedvaten14
De vorming van voorurine.
A. capillairen van de glomerulus
B. kapsel van Bowman
C. proximale tubulus

De samenstelling van de voorurine is hetzelfde als het (bloed)plasma zonder de eiwitten. Per dag wordt er ongeveer
170 liter voorurine geproduceerd in de nieren.
14


2.2.2

7

(Terug)resorptie

Per dag produceert een gezonde volwassene slechts 1,5 tot 2 liter urine. De rest van de voorurine
wordt teruggegeven aan het bloed (geresorbeerd). Deze resorptie (of 2de filtratie) is 99% van de
voorurine (of ongeveer 168 liter vocht).
- Het grootste deel van het water, afhankelijk van wat het lichaam nodig heeft, komt terug in de
bloedbaan (waterhuishouding).
- Maar ook stoffen die voor het lichaam belangrijk zijn, worden terug geresorbeerd (glucose en
aminozuren15). Normaal zit er dus geen glucose in de uiteindelijke urine.
- Zouten worden ook gedeeltelijk terug opgenomen. Ook dit hangt af van de hoeveelheid
(homeostase) die nodig is in het lichaam (zouthuishouding).
Stoffen die het lichaam niet meer nodig heeft, worden niet terug opgenomen. Dit geldt bijvoorbeeld
voor ureum (een afvalstof van de eiwitstofwisseling) en creatinine (een afvalstof die ontstaat uit de
spierstofwisseling). Deze stoffen worden door de urine uitgescheiden.
De terugresorptie vindt plaats ter hoogte van de 1ste kronkelbuis, de lis van Henle, de 2de kronkelbuis en
de verzamelbuizen.

Aminozuren zijn bouwstenen van eiwitten.
15



2.2.3

8

Invloed van hormonen op de urineproductie

2.2.3.1

ADH

Het ADH (antidiuretisch hormoon) stimuleert de resorptie van water ter hoogte van de distale niertubuli
en de verzamelbuisjes. Het zorgt ervoor dat de wanden van deze buisjes meer water doorlaten naar de
bloedbaan.
ADH wordt door de hypofyse-achterkwab gevormd als er te weinig water in het lichaam aanwezig is.
Voorbeelden zijn als er te weinig wordt gedronken of als een grote hoeveelheid water verloren is
gegaan door zweten of diarree.

2.2.3.2

Aldosteron

Het aldosteron (mineralocorticoïd), afkomstig van de bijnierschors, heeft een effect op de
zouthuishouding. Het regelt voor een groot deel de uitscheiding van :
natruim : resorptie16 vermeerderen
kalium : uitscheiding vermeerderen

2.2.3.3

Parathormoon

Het parathormoon, afkomstig vanuit de bijschildklieren, bevorderen de resorptie van calcium en de
uitscheiding van fosfaat.

2.2.4

Productie van hormonen

De nieren produceren ook enkele hormonen :
-

Renine : speelt een rol in de bloeddrukregeling (verhogen)

-

Erythropoëtine: bevordert de aanmaak van erytrocyten

3

Ureters

Doordat er minder natrium wordt uitgescheiden, wordt er ook minder water uitgescheiden: het natrium neemt als het
ware het water mee naar de bloedbaan.
16


9

Urine wordt vanuit het pyelum vervoerd naar de blaas via de ureters (urineleiders). Evenals de nieren
zijn de ureters retroperitoneaal gelegen. Ze zijn 25 à 30 cm lang en hebben de dikte van een potlood.
De wand van de ureters bestaat onder andere uit glad spierweefsel. De urine wordt door peristaltische
bewegingen naar de blaas vervoerd. Druppelsgewijs komt de urine in de blaas terecht.
De ureters komen de blaas binnen aan de achter-onderkant van de blaas. Ze lopen schuin door de
blaaswand. De blaaswand heeft zo het effect van een klep : urine kan niet vanuit de blaas naar de
ureters stromen, ze worden vanzelf dichtgedrukt wanneer de blaas gevuld is.

Ingang van de ureters in de blaas (man).
1.
ureters
2.
urethra
3.
blaas(driehoek)
4.
prostaat
5.
ingang van de ureters in de blaas

De sfincters van de blaas en de urethra.




4
4.1

10

Blaas
Anatomie

De blaas is gelegen in het bekken, vlak achter het os pubis. Als de blaas leeg is, is ze driehoekig van
vorm en ligt ze volledig achter de symfyse. Een gevulde blaas kan zeer groot zijn : ze kan tot aan de
navel reiken.
De blaas is aan de binnenzijde bedekt met mucosa (slijmvlies). Deze mucosa heeft een bactericide
(bacteriëndodende) werking.
Boven de mucosa bevinden zich verschillende lagen glad (onwillekeurig) spierweefsel.
Naar onderen in de blaas gaan deze spieren over in de kringspieren (sfincters) van de blaashals. Deze
kringspieren bestaan zowel uit glad (onwillekeurig) als uit dwarsgestreept willekeurig spierweefsel.




4.2

11

Mictie

De urine die druppelsgewijs vanuit de ureters de blaas binnenkomt, wordt in de blaas opgeslagen.
Hierdoor is het mogelijk dat men slechts enkele keren per dag moet urineren.
De werking van de spieren van de blaaswand en de blaassfincters zijn op elkaar afgestemd. Bij een
matige blaasvulling is de spanning van alle spieren (blaaswand en sfincters) vrij laag. Bij een sterkere
vulling neemt de spanning van beide spieren toe. Hierdoor ontstaan er prikkels die naar de hersenen
worden geleid. Hierdoor wordt men zich bewust van de blaasvulling : mictiedrang (drang om te
urineren). Toch kan een gezond iemand, door de blaassfincter op te spannen, urine gewild ophouden
(continentie). Pas wanneer de blaassfincter zich ontspant en de spieren in de blaaswand (samen met de
spieren van de buik) gaan samentrekken, kan de urine de blaas verlaten.

5

Urethra

Als de blaas samentrekt, komt de urine terecht in de urinebuis (urethra). Aan het einde van de urethra
bevindt zich nog een sluitspier : de urethrasfincter. Deze sfincter bestaat uit dwarsgestreept
(willekeurig) spierweefsel en wordt ondersteund door de bekkenbodemspieren (eveneens willekeurig
spierweefsel). De urethrasfincter (en de bekkenbodemspieren) helpen bij het bewust ophouden van de
urine(=continentie). Pas wanneer deze spieren zich ontspannen, kan de urine het lichaam verlaten.
Het verloop van de urethra is bij mannen en vrouwen verschillend :
- bij de vrouw is de urethra 4 à 5 cm lang en mondt ze uit bij de uitwendige
geslachtorganen (tussen de schaamlippen)
– bij de man is de urethra langer (15 à 20 cm) en loopt ze eerst door de prostaat,
na de urethrasfincter loopt ze verder tot aan het uiteinde van de penis




12

Het verloop van de urethra bij de man.

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

wervelkolom
blaas
urethra
penis
prostaat
rectum
symfyse
uterus (baarmoeder)
vagina
uitmonding van de urethra

Het verloop van de urethra bij de vrouw.




6

13

Urine

De samenstelling van urine wisselt voortdurend. Dit in tegenstelling tot het (bloed)plasma dat vrijwel
constant is (homeostase). Omdat de samenstelling van urine per keer wisselt, is het niet mogelijk vaste
waarden voor de samenstelling van urine te geven. Daarom onderzoekt men meestal urine die
gedurende 24 uur is verzameld. De samenstelling van deze urine kan men beter vergelijken met de
gemiddelde waarden dan elke portie apart.

6.1

Kenmerken van urine

Het soortelijk gewicht van urine schommelt gedurende een etmaal (tussen 1,005 en 1,025). Overdag is
het soortelijk gewicht laag (er is dan naar verhouding veel water aanwezig en weinig opgeloste stoffen).
Meestal is urine zuur of licht alkalisch (zout). Dit is afhankelijk van de voeding die men eet.
De kleur van urine is zeer licht- tot donkergeel, afhankelijk van de hoeveelheid water, soort voeding en
ingenomen medicamenten.
Urine ruikt nauwelijks. Geuren ontstaan door bepaald voedsel en door rotting. De rotting wordt
veroorzaakt door bacteriën en vindt plaats wanneer men urine een tijd aan de lucht laat blootstaan.

6.2

Normale bestanddelen van urine

De urine bestaat normaal onder andere uit :
- water
- afbraakproducten : ureum
creatinine
urinezuur (afkomstig van afbraak uit de celkern)
…
- zouten/ionen:

calcium: Ca+
kalium: K+
natrium: Na+
fosfaat: (PO4)3-

…
- eventueel hormonen en vitaminen
- dode cellen, afkomstig vanuit de urinewegen




1

III Aanbrengen van materiaal voor het opvangen van
urine en feces
Doelstellingen
De studenten kunnen:
-

Een bedpan en een urinaal plaatsen.

-

Incontinentiemateriaal aanbrengen.

-

Een condoomkatheter aanbrengen

-

Opvangmateriaal bij menstruatie aanbrengen.

1

Het plaatsen van de bedpan

Ze moet steeds droog en proper geplaatst worden. De bedpan wordt in de ene hand genomen met de
platte kant naar de rug toe. Men vraagt aan de patiënt de benen op te trekken en te steunen op de
hielen. Met de andere hand de patiënt ondersteunen in de lendenen, terwijl men de bedpan onder de
stuit plaatst. De verpleegkundige moet steeds nagaan of de bedpan goed geplaatst is.
De bovenlaag over de patiënt brengen en de bel en toiletpapier binnen zijn / haar bereik leggen.
Na defaecatie stuitwassing uitvoeren (indien nodig) en de patiënt de gelegenheid geven zijn / haar
handen te wassen.
Onmiddellijk de bedpan, voorzien van een deksel of doekje, uitdragen.
De verpleegkundige moet consistentie, hoeveelheid, geur en kleur van feces observeren, vooraleer de
bedpan uit te gieten. Bij abnormale observaties de hoofdverpleegkundige verwittigen. Bedpan grondig
ontsmetten, reinigen, spoelen en afdrogen. Wekelijks worden alle bedpannen grondig afgewassen.

2
−

Het plaatsen en fixeren van de urinaal

respecteer de privacy door de geslachtsdelen niet aan te raken met de blote hand, maar
neem een handschoen of gebruik een handdoek

−

gebruik een opgeplooid steeklaken om de urinaal te fixeren

3

Het aanbrengen van incontinentiemateriaal

Module initiatie verpleegkunde – zorg



3.1

2

Inlegluier met fixatiebroekje




3.2

3

Kleefluier




4

4

Het aanbrengen van de condoomkatheter

−

indien noodzakelijk, scheert u lang schaamhaar weg

−

maak het gebied rond de penis schoon en droog goed af

−

open de verpakking door het papier in de lengte te scheuren

−

verwijder beide beschermpapieren van de kleefstrip

−

bevestig de strip op de penis, maar boven de eikel

−

rol de externe katheter over de penis met plakstrip

−

bevestig de Conveen urinezak aan de externe katheter

−

Bij verwijdering van de externe katheter: rol deze terug,

−

de kleefstrip komt vanzelf mee

−

NB: Om hygiënische redenen moet u het systeem elke 24 uur verschonen.

4.1
4.1.1

Toelichting bij het aanbrengen en verzorgen van een
condoomkatheter
Wat ?

Een condoomkatheter is een condoom van stevig materiaal met een aansluiting voor een urinezak.
Door middel van een condoomkatheter wordt bij een mannelijke patiënt de urine opgevangen en
afgevoerd. Het condoom wordt daarvoor aangesloten op een urinezakje met afvoerslang.
Het gebruik van een condoomkatheter is één van de middelen om de gevolgen van verminderde
controle over de blaas op te vangen.
Een condoomkatheter is in verschillende maten verkrijgbaar. Ook de manier van bevestigen is
verschillend. Deze kan variëren van een plaklaag, aan de binnenzijde van het condoom, tot het gebruik
van een tweezijdig hechtend pleister.




4.1.2

5

Waarom ?

Voor het aanbrengen van een condoomkatheter is geen medische indicatie nodig. Voor een
verblijfskatheter is dit wel het geval.
Waarom juist deze methode wordt gekozen, is afhankelijk van verschillende factoren:
−

de aard van de incontinentie

−

het gevaar van een infectie,

−

persoonlijke voorkeur van de patiënt

In tegenstelling tot een verblijfskatheter, die in de blaas wordt ingebracht, wordt een condoomkatheter
over de penis gerold. Het voordeel daarvan is dat de blaas zijn normale functie blijft vervullen en de
patiënt dus “aandrang” kan blijven voelen vóór een urinelozing.

4.1.3

Bijzonderheden :

−

Gebruik zo mogelijk een zelfklevende condoomkatheter. Op deze wijze is het vrijwel onmogelijk

−

dat er urine langs het condoom loopt.
De juiste maat van de condoomkatheter is van groot belang. Neem de eerste keer verschillende

−

maten mee, zodat je de juiste keuze kunt maken.
Wanneer de patiënt het koud heeft, heeft de penis de neiging ‘terug te trekken’. Houd daarmee

−

rekening bij de temperatuur van het waswater en de temperatuur in de ruimte waar de
condoomkatheter wordt aangebracht.
Een condoomkatheter kan maximaal 24 uur op zijn plaats blijven. Bij een hulpbehoevende,

−

bedlegerige patiënt is het het handigste om deze te verwisselen bij de wasbeurt.
Bij een condoomkatheter is een erectie van de penis geen probleem. Het materiaal past zich

−

daaraan aan. Informeer de patiënt hierover.
Vanzelfsprekend moet het urinezakje van tijd tot tijd worden geleegd. Verreweg het handigst is het

−

wanneer je beschikt over een urinezak met onderaan een aftapkraantje. Je hoeft dan niets af te
koppelen. Gebruik een urinaal om daarin de urine op te vangen.
Doe een urinezakje altijd in een afzonderlijk zakje van textiel. Het is voor de patiënt niet

−

aangenaam wanneer de urine voor iedereen in de omgeving zichtbaar is.
Laat zoveel mogelijk handelingen door de patiënt zelf doen. Dit vindt hij meestal prettiger.
Vanzelfsprekend moet je dan wel zorgen voor een duidelijke instructie en controleren of de
condoomkatheter op de juiste wijze is aangebracht.

4.2

Het aanbrengen van opvangmateriaal bij menstruatie

Dit komt aan bod bij het bezoek aan de thuiszorgwinkel.




1

IV Eliminatie van urine
Doelstelling
-

De preventieve taak van de verpleegkundige i.v.m. het urinestelsel toelichten.

-

De urine en de mictie observeren en afwijkingen opmerken en interpreteren.

-

De vochttoestand bij de patiënt vaststellen en deze beschrijven.

-

De mogelijke urine-onderzoeken opnoemen en uitleggen.

-

De algemeenheden bij het afnemen van stalen uitleggn.

-

Een staal urine kunnen opnemen voor onderzoek, zowel bij patiënten met als zonder verblijkfsonde.

-

Op een correcte manier urine verzamelen voor 24-uur debiet.

-

Een patiënt met een verblijfskatheter verzorgen en nodige aandachtspunten opnoemen.

-

Een urethratoilet toedienen.

1

De preventieve taak van de verpleegkundige i.v.m. het
urinair stelsel

- De verpleegkundige zal de patiënt aansporen tot voldoende vochtopname, rekening houdend met de
aandoening en de algemene toestand van de patiënt. Hij zal in staat moeten zijn om dehydratatie op
te sporen en te voorkomen.
- De verpleegkundige moet regelmatig controle uitoefenen op mictie, hoeveelheid, geur, kleur van de
urine.
- De verpleegkundige moet de geriatrische patiënt stimuleren bij de vochtopname daar deze patiënten
vaak te weinig drinken omdat zij bang zijn ‘s nachts te zullen moeten urineren of omdat zij bij het
urineren aangewezen zijn op de hulp van de verpleegkundigen.
- De verpleegkundige moet om incontinentie te voorkomen de patiënt op geregelde tijdstippen naar
het toilet brengen of indien zij bedlegerig zijn en niet mogen opstaan, hen op de bedpan plaatsen of
het urinaal aanleggen. Tevens moet de verpleegkundige de tijdstippen waarop de patiënt nat lag
noteren, het gebruik van verblijfsonden moet tot het strikte minimum herleid worden daar ze
incontinentie in de hand werken.
- De verpleegkundige wordt geacht onmiddellijk aan de beloproepen te beantwoorden, daar nat liggen
op de patiënt psychologisch kan inwerken.




2

- De verpleegkundige kan bij eventueel moeilijk urineren:
water laten lopen in de lavabo
de handen van de patiënt in koud water dompelen
eventueel druk uitoefenen op de blaas ter hoogte van de suprapubische streek
de bedlegerige patiënt, indien toegelaten, in halfzittende houding op de rand van het bed brengen
de patiënt alleen laten
de patiënt de kans geven erover te praten
de verpleegkundige moet steeds proper en ongeschonden materiaal gebruiken.

2

Observeren van de urine

2.1

Doel

Observatie van urine is van belang omdat de afbraakproducten van de stofwisseling voor een groot
gedeelte via de nieren en de blaas uitgescheiden worden. Het onvoldoende functioneren en letsels ter
hoogte van de urinewegen kunnen via nauwlettend onderzoek van de urine geconstateerd worden.
bvb. - bij diabetici
- bij patiënten met nierpathologie
- bij bewusteloze patiënten
- bij patiënten in shocktoestand
- bij operatiepatiënten




2.2

Observatiepunten

2.2.1

3

Helderheid

- Normaal: urine is helder bij lozing.
- Afwijkingen = troebele urine
niet-pathologische oorzaken:
Het bewaren van urine geeft aanleiding tot vertroebeling.
Dit wordt veroorzaakt door neerslag en ontwikkeling van bacteriën waarbij ureum
omgezet wordt tot amoniak.
pathologische oorzaken:
* aanwezigheid van etter in de urine

= PYURIE

* aanwezigheid van eiwitten in de urine

= PROTEÏNURIE

* bij koorts: zanderige urine

2.2.2

Kleur

- Normaal: citroengele kleur, welke veroorzaakt wordt door de galkleurstoffen.
- - Afwijkingen
* verhoogde vochtopname

⇒ heldere, waterige urine

* verhoogd vochtverlies

⇒ donkergele urine

* inname van geneesmiddelen bvb. vitamine B

⇒oranje kleur van de urine

* inname van bepaalde voeding bvb: rode bieten
pathologische oorzaken:
* donkerbruine kleur met aanwezigheid van geel schuim
⇒dit duidt op een hoog gehalte aan galkleurstoffen bvb. aandoeningen van lever
en galwegen
* roodbruine urine
⇒dit duidt op aanwezigheid van bloed = HEMATURIE
bvb.

- hevige ontstekingen van het urinestelsel
- letsels ter hoogte van de urinewegen
- operaties ter hoogte van de urinewegen




2.2.3

4

Geur

- Normaal: verse urine heeft een flauw zure geur.
- Afwijkingen:
* het bewaren van urine, hierbij ontstaat een amoniakale geur
* voeding bvb. Asperges
* medicatie bvb. Antibiotica, vitamine B
pathologische afwijkingen:
* visgeur: komt voor bij ontsteking van de blaas = CYSTITIS
* appelgeur = acetongeur: komt vrij bij een verhoogde vetafbraak bvb. bij diabetici
* fecale geur: komt voor bij fistelvorming tussen blaas en darm.

2.2.4
-

Hoeveelheid

Normaal: 1 l tot 1,5 l over 24 uur = normale DIURESE
Is afhankelijk van:

* voedsel- en vochtopname
* waterafgifte via transpiratie, feces, verdamping

. Er bestaat een verband tussen wateropname en urine uitscheiding.
Wanneer een persoon veel vocht opneemt, zal er veel urine uitgescheiden worden,
wanneer er weinig vocht opgenomen wordt, zal de urine uitscheiding ook beperkt
zijn.
Dit verschijnsel noemt men verdunnings- en concentratievermogen van de nier.
- Afwijkingen:
niet pathologische oorzaken:
* POLYURIE = meer urine dan 2 tot 2,5 l / 24 uur
komt voor bij:

- verhoogde vochtopname zowel oraal als parentaal
- bij gebruik van diuretica




5

* OLIGURIE = minder urine dan 500 ml / 24uur
komt voor bij:

- overdreven vochtverlies ten gevolge van koorts brandwonden
- sterk verminderde vochtopname

pathologische afwijkingen:
* POLYURIE komt voor bij diabetespatiënten
* ANURIE

= minder urine dan 40 ml / 24 uur
komt voor bij:

- nierinsufficiëntie
- niertrauma
- hypovolemische shock

3
3.1

Observeren van de mictie
Pollakisurie

= het frequent en in kleine hoeveelheden urineren. Diurese over 24 uur is normaal.
- pijnlijke pollakisurie
komt voor bij:

- cystitis
- prostaathypertrofie
- blaaspoliepen

- pijnloze pollakisurie
komt voor bij:

- zenuwachtigheid
- zwangerschap

3.2

Enuresis nocturna

= het bedwateren op een normaal reeds zindelijke leeftijd
Oorzaken: meestal heeft dit geen lichamelijke, maar wel een psychische oorzaak.
bvb.:

3.3

verhuis, verandering van school

Nycturie




6

= verhoogde urineproductie gedurende de nacht komt voor bij: hart- en nieraandoeningen welke
gepaard gaan met oedeemvorming

3.4

Blaasdistentie

= uitzetting van de blaas
komt voor bij:

- letsels van de urethra

3.5

Blaasatonie

= onvoldoende samentrekking van de blaas
komt voor bij:

- M.S.-patiënten
- na epidurale verdoving
- na langdurig gebruik van V.S.

3.6

Dysurie

= het moeilijk en pijnlijk urineren
komt voor bij:

- cystitis
- vernauwing van de urethra
-blaas- of urethrasteen




3.7

7

Urineretentie

= onmogelijkheid tot normale lediging van een gevulde blaas
komt voor bij:

- traumata van de blaas en urethra
- bij prostaathypertrofie
- postoperatief ten gevolge van de verdoving
- na langdurige aanwezigheid van een verblijfsonde
- bij M.S.-patiënten

3.8

Urineresidu

= urine die na de lozing achterblijft in de blaas

3.9
3.9.1

Urine-incontinentie
Definitie

Onvrijwillig, objectief aantoonbaar verlies van urine via de urethra.

3.9.2
3.9.2.1

Soorten incontinentie
Stressincontinentie

=

inspanningsincontinentie

=

verlies van kleine hoeveelheden urine (± 50 ml), enkel uitgelokt door fysische
inspanningen, zoals hoesten, niezen, heffen van gewichten, lachen, sporten

3.9.2.2

Drangincontinentie

=

drangincontinentie of urge-incontinentie

=

plots optredende drang tot plassen, die vaak niet in voldoende mate kan geremd
worden. De oorzaak is een overactiviteit van de blaas. De blaasspier trekt onverwacht
samen en men plast zonder waarschuwing, zodat men het toilet niet tijdig kan bereiken.




8

Oorzaken:
- van psychische aard (spanningen, emoties)
- lichamelijke aard (infecties, blaasontsteking, buikoperatie) waardoor verminderde
blaascapaciteit.
- prikkeling van de blaas door alcoholgebruik of cafeïne.

3.9.2.3

Reflexincontinentie

= Met redelijk voorspelbare tussenpozen, onvrijwillig urine verliezen bij het bereiken van een bepaald
blaasvolume.
Oorzaak: neurologische aandoeningen, bvb. dwarslaesie.

3.9.2.4

Functionele incontinentie

= Onvrijwillig en onvoorspelbaar urineverlies, ondanks een normale blaas- en sfincterwerking.
Oorzaken:

- veranderde omgeving
- gewijzigde zintuigelijke waarneming (sufheid, slecht zien)
- verminderde mobiliteit.

3.9.2.5

Totale incontinentie

= vaak en onvoorspelbaar urineverlies: op onvoorspelbare tijdstippen.



M1 t4 zorg_bij_uitscheiding

Recomendados

Recomendados

Más contenido relacionado

Similar a M1 t4 zorg_bij_uitscheiding

Similar a M1 t4 zorg_bij_uitscheiding (6)

M1 t4 zorg_bij_uitscheiding