Espainiako Historia

1. 1.gaia:
ESPAINIA
GARAIKIDEAREN
SUSTRAI HISTORIKOAK

2. ESPAINIAKO SUSTRAI HISTORIKOAK
Espainia garaikideko prozesu eta gertakari historikoak ulertzeko, Iberiar
Penintsulan Historiaurretik aurrera zein herri bizi izan ziren eta zein
kultura garatu ziren jakin beharko dugu. Era berean, politikan,
ekonomian, gizartean eta kulturan izandako prozesuak aztertuko ditugu,
ezinbestekoak baitira Espainiako historia garaikidea ulertzeko.

4. 4
Historiaurrea
 Denbora tartea: gizakia agertzen denetik idazkeraren agerpenera.
Penintsulan orain dela 800.000 urtetik (Atapuerca) K.a. lehen
milurtekora. Atapuerkako Homo Antecessor Europa mendebaldeko
giza-aztarnarik zaharrenak dira.
EZAUGARRIAK:
Hominizazioa

5. Hominizazio prozesua

7. ZER GERTATU ZEN PALEOLITOAN?
1. BIZIMODU NOMADA
- Lehenbiziko garaietan gizakiak NOMADAK izan ziren, hau da, leku batetik bestera
ibiltzen ziren janari bila.
- TALDEKA elkartzen ziren ehizatzeko, estrategia konplexuak erabiltzen zituzten:
mamutak, hartzak, bisonteak,...
- Erreka eta itsasoko arrainen arrantza eta basoko fruituen bilketa ere garatu zuten.
- Oso bizitza laburra zuten, arraroa zen 35 urtera heltzen zena.
2. LEHENBIZIKO TEKNIKAK
- Lehenbiziko gizataldeek tresna batzuk asmatu zituzten beraien lanak egiteko; bi
motatako tresnak ezberdintzen dira:
-harriz egindakoak: aiztoak, esku-aizkorak, karraskak eta gezi-muturrak adib.
-hezurrez egindakoak: orratzak, arpoiak, amuak, bitxiak,...
- Baina aurkikuntzarik onena SUA izan zen:
-kobazuloak berotzeko eta argitzeko
-janariak erretzeko edo egiteko
-basapiztiak uxatzeko

8. 3. LEHENBIZIKO SINESMENAK:
- Lehenbiziko gizakientzat bizitzaren misterioak oso garrantzi handia zuen
eta magia, erlijioarekin batera zihoan.
- Hori zela eta, hiru sinesmen nagusi garatu zituzten:
-hildakoei kultua
-naturaren indarrei kultua
-amatasunaren misterioari kultua

9. Sinesmenak

10. Aldamioa
Antortxa
Margoak
prestatzen
ari da

12. KANTABRIAKO ESKOLA LEVANTEKO ESKOLA

16. Oreina

18. LABARRETAKO ARTEA: LEVANTE

19. LABARRETAKO ARTEA: LEVANTE

21. NEOLITOA, GIZAKIEN LEHEN IRAULTZA!
1. NEKAZARITZA ETA ABELTZANTZAREN SORRERA
- Orain dela 10.000 urte inguru klima hobetu zen, elurteak eta izotzak
poloetan eta goi-mendietan mugaturik geratu ziren.
- Gizakia landareak jartzen eta animaliak etxekotzen hasi zen eta
ondorioz NEKAZARITZA eta ABELTZANTZA sortu ziren.
2. LEHENBIZIKO HERRIXKAK
- Gizakiak kobazuloetatik atera eta herrixka txikiak eraiki zituen
elkarrekin bizitzeko: SEDENTARIO bihurtuz eta ibai ertzetan kokatu
ziren.
- Herrixketan lanen espezializazioa burutu zen:
-batzuek lurra lantzan zuten
-beste batzuek abereak zaintzen zituzten
-gainontzekoek tresnak asmatzen zituzten: ehungintza,
saskigintza, zeramika, armak,...

22. 3. LEHENBIZIKO ARTISAUAK
- Neolitoko ezaugarri nagusia HARRI LANDUA erabiltzea izan da.
Erabiltzen zituzten tresna guztiak horrela iraunkorragoak ziren.
- Artisauek arlo ezberdinetako lanabesak sortu zituzten:
1. NEKAZARITZAN: aitzurrak, igitaiak, esku-errota,...
2. ZERAMIKAGINTZAN: ontziak eskuz moldatu eta sutan erretzen ziren
gogortzeko eta aleak eta likidoak gordetzeko.
3. EHUNGINTZAN: hezurrezko ardatzez iruten zuten haria, ehundegiak,
ehunak,...
4. LEHENBIZIKO ARKITEKTOAK:
- Neolitoko azken urteetan, monumentu MEGALITIKOAK eraiki zituzten
erlijioarekin edo magiarekin lotuta. Hiru mota:
- IRUINARRIAK: zutik sartutako harri luze eta handiak (menhir)
-TRIKUHARRIAK: harri handi bertikalez osatuta eta gainean beste harri
zabal batzuk jarriz estalki gisa (dolmen).
-HARRESPILAK: iruinarriz osatutako barruti zirkular handiak (cromlech)

23. Neolitoko iraultza, aldaketa
Haziak erein
ondoren, uzta bildu
behar da, Beraz, ...
Ez da beharrezkoa animaliak
ehizatzea, etxean dauzkate
Sedentarioak
badira, etxeak
gero eta hobeak
izanen dira
Aleak batu ondoren,
irina egin behar da
errotarekin
Aleak
gordetzeko
zeramika
asmatzen dute

24. Neolitoa MEGALITOAK
Harrespila - Cromlech Harrespila - Cromlech
Iruinarriak - Menhirrak Trikuharria - Dolmen

25. Iruinarria. Gorbea mendia, Bizkaia

26. Sorginetxeko trikuharria. Agurain. Araba

27. METAL AROA
1. METALEN AURKIKUNTZA:
-Orain dela 7.000 urte inguru gizakia metalezko objektuak egiten hasi zen.
-Aldi desberdinetan aztertu ditzakegu:
1. KOBREA: lehendabiziko metala izan zen eta harrizko lana
baztertu zuen. Ez zen behar bezain gogorra.
2. BRONTZEA: kobrea eta eztainua bildurik lortu zuten;
gogorragoa.
3. BURDINA: oso garrantzi handia izan zuen honen aurkikuntzak;
oso gogorra delako eta gerretan botere handiagoa lortu ahal zutelako.
-Mota guztietako objektuak eta tresnak egin zitezkeen: lanabesak, armak,
bitxiak, eskulturak,... Labeak garatu zituzten mineralak urtzeko eta moldeak
formak emateko.

28. 2. ALDAKETAK BIZIMODUAN
-HIRIEN SORRERA:
-Gizakiak “harrizko hormaz babesturiko” hirietan elkartzen hasi
ziren.
-Errege bat hautatu zuten eta haien arteko ezberdintasuna
handitzen joan zen: aberatsak, pobreak, lurjabeak,...
-Beste hiri batzuekin borroka egiten zuten, lurralde berriak lortzeko
asmotan.
-TRESNA BERRIAK:
-GURPILA: nekazaritzan, garraioetan eta tresnetan garrantzi
handikoa izan zen: gurdian, tornuan,...
-HAIZE OIHALA: bela itsasontzietan erabili zen haizearen indarra
aprobetxatzeko.
-GOLDEA: nekazaritzan eta idien indarrarekin batera azkarrago eta
hobeto egiten zuten lana.
-Guztiaren ondorioz MERKATARITZA JARDUERAK sortu ziren.

31. Metalezko tresnak
Urrea Burdina

32. METAL AROA

34. Antzin Aroa. Hispania Erromatarra
ERROMATAR ZIBILIZAZIOA
- Jatorri mitologikoa: Romulo eta Remo. K.a. 753
- Etengabeko hedapena. Aldiak:
1. Monarkia erromatarra: Italiako erdialdea eta hegoaldean
2. Errepublika (K.a. 509): hedapena abiatu zen
3. K.a. III. mendean: Mediterraneo osoa kontrolpean. Horretarako
feniziar, greziar eta kartagotarrekin borrokan aritu ziren.
4. Inperioa (K.a. 27): inperioa Ingalaterraraino hedatu zuten.

35. ERROMATARRAK IBERIAR PENINTSULAN SARTZEA (K.A. 218)
- Aurreko egoera:
Garapen eta bizimodu desberdineko herriak bizi ziren
ERROMATARREN AURREKO HERRIAK: iberiarrak, zeltak eta
iparraldeko herriak (horien artean BASKOIAK).
- Konkistaren faseak (K.a. 218tik K.a. 19ra):
1. Kostalde mediterraniarra
2. Ebro ingurua
3. Barnealdea, zelten erresistentzia indartsuari aurre eginez.
4. Iparraldea
Antzin Aroa. Hispania Erromatarra

36. 36
1. Erromatarren aurreko herriak
Erromatarrak etorri aurretik (K.a. 218) Iberiar Penintsulan bizi ziren herriak.
Hiru eremu kulturaletan banatzen ziren, nahiz eta mugak zehatzak ez izan.
Herri iberiarrak. Mediterraneoko kostaldean eta hegoaldean kokaturik. Feniziar
eta greziarren eragin sakona jaso zutenez, ekonomikoki aurreratuenak ziren
eta sistema politiko eta kultural garatua zuten.
Herri zeltak. Penintsularen erdian eta mendebaldean ezarriak. Indoeuroparrak
ziren eta beren garapen maila aurrekoekin konparatuz eskasagoa zen, gehien
bat nekazaritzan eta abeltzaintzan jardunez.
Iparraldeko herriak. Galaikoak, asturiarrak, kantabriarrak eta baskoiak.
Penintsulako herrien artean primitiboenak ziren. Mendialdekoak izanik,
abeltzaintza zen beren ekonomiaren oinarria, nahiz eta era xumean
nekazaritzan ere jardun. Esan daiteke ekonomikoki atzeratuenak zirela.

37. INBASIO ETA KOLONIZAZIOAK
(K.a. I. milurtekoa)

39. Iberiarrak
Zeltak
Iparreko
herriak

41. Iturria: VicensVives

42. 42
2. Baskoiak
Nafarroa kokaleku nagusi bezala zeukan erromatar aurreko herria, zeinaren eragina
Gipuzkoako ekialdera eta Errioxa eta Aragoiko zati batera ere heltzen zen. Erromatarrek
horrela deitu zieten, baina izena indoeuroparra da (zeltiberiarra, hain zuzen, barskunak edo
goian bizi direnak). Iparraldeko beste herriek bezala, bizimodu primitiboa zuten, klanetan
antolatuak (batasun politikorik gabe) eta ekonomikoki nahiko atzeratuta zeuden.
Teoria asko daude nondik datozen azaltzeko, badirudi baskoiak hainbat milurteko garapenaren
emaitza direla. Ziurrenik Paleolito arotik daude, baina denetariko herrien eragina izan zuten.
Ezaugarririk bereziena hizkuntza zuten, euskara, erromanizazio ondoren kontserbatu zen
hizkuntza bakarra.
Kanpoko herriek baskoiengan izan zuten eragina ezberdina izan zenez, herri barruan
desberdintasunak agertu ziren:
• Saltus Vasconum zeritzon lurraldean (mendialdean, iparraldean) baskoiek beren ohiturei
eutsi zieten eta abeltzaintzan ziharduten.
• Ager Vasconum zeritzon lurraldean (Ebroko lautadetan) nekazaritzan ziharduten eta alboko
herriekin harreman handiagoa izan zutenez, akulturazio prozesua nabariagoa izan zen.
IX. mendean Iruñeko Erresuma sortu zuten, Eneko Aritza erregearekin.

43. Euskal tribuen kokapena erromatar
geografoen arabera :
Gorriz: indoeuroparren aurretikoak
Urdinez: zeltak

46. Baskoiak

47. BI ZONALDE EZBERDIN
AGER
VASCONUM
SALTUS
VASCONUM
Hegoaldeko lautadetan
Hiriguneak
Nekazaritza
Beste herrien eraginak
Antolaketa sozial aurreratuagoa
Erromarekiko lankidetza
Erromatar
iturrien
arabera
Ez zegoen benetako antolaketa politikorik
Harreman familiar eta klanen garrantzia
Iparraldeko gune menditsuetan
Biziraupeneko ekonomia,
funtsean abeltzaintza
(trashumantzia)
Beste herrien eragin eskasa
Antolaketa sozial tradizionala
Erromanizazio ahula

48. Ager eta Saltus

49. Antzin Aroa. Hispania Erromatarra
ERROMANIZAZIOA. Hispanian sartuta Erromak bere politika,
ekonomia, gizartea eta kultura inposatu zituen.
1. Bertakoen bizimodua eraldatu zuten (akulturazioa), intentsitatea
lekuaren araberakoa izanik (esaterako Baskoien inguruan
akulturazio ahulagoa).
2. Hirigintza: hiri egiturak, ur-hornitze sistemak, galtzadak…
Adibidea, ANDELOS
3. Lurralde antolaketa: ERROMATAR PROBINTZIAK
4. Nekazaritza: produktu eta tresna berriak.
5. Jabetza pribatua sendotu zuten.
6. Moneta batasuna: zilarrezko denarioa.
7. Gizartea: esklabutza ezarri zuten.

50. Hispaniako konkista

52. Hispaniako konkista

53. Erromatar inperioaren aldi gorena

54. 54
3. Erromanizazioa
Hispanian, K.a. 218.urtean erromatarren konkistarekin batera abiatu zen prozesua:
Erromak bere ezaugarri politiko, ekonomiko, juridiko, sozial eta kulturalak zabaldu
zituen konkistaturiko lurralde guztietara, aurreko herrien bizimoduak
desagerraraziz edo eraldatuz (akulturazio prozesua).
Prozesu honetan, latina hedatu zen eta aurrez penintsulan hitz egiten ziren
hizkuntza asko galdu egin ziren (euskara izan ezik); lurraldea urbanizatu zuten
(hiriak, galtzadak...); Erromako legeak eta gobernu-era ezarri zituzten; Erromako
gizarte egitura eta esklaboen lanean oinarritutako sistema ekonomikoa ezarri
zituzten; eta Erromako artea, kultura eta erlijio-adierazpenak zabaldu zituzten.
Erromanizazioa ez zen prozesu orekatua izan: Mediterranear kostaldean eta
hegoaldean sakona izan zen; Mesetan geroago gertatu zen eta iparraldean oso
arina izan zen.

55. 4. Erromatar probintziak
Inperioko gainontzeko lurretan bezala, erromatarrek penintsulan egindako
lurralde antolaketa administratiboa. Hispania galtzaden bidez
komunikaturik zeuden probintzietan antolatu zen, kontrol politiko eta
administratibo zorrotzagoa izateko, eta honek era berean onura
ekonomikoak emateko. Probintziak conventus-etan zatitzen ziren eta
hauek civitas-etan (hirietan). Probintzia bakoitzean enperadorea
ordezkatzen zuen gobernadorea zegoen.
Horrela, erromatarrek 6 probintziatan banatu zuten Hispania: Gallaecia
(ipar-mendebaldea), Tarraconensis (ipar-ekialdea), Lusitania (hego-
mendebaldea), Cartaginensis (hego-ekialdea eta erdialdea), Betica
(hegoaldea) eta Balearica (Balear uharteak).

58. Erromatar probintziak Augustoren garaian

66. GALTZADAK

68. Gaurko errepideen sarea

69. Eraikin nagusiak - Galtzadak

71. Galtzada erromatarra (Kadiz)

72. Eraikin nagusiak - Estoldak

73. • Nekazaritza zen
oinarrizko jarduera
• Nekazari txikiak
zeuden, azalera txikiko
soroak lantzen
zituztenak.
• Lur-jabe handiak ere
bazeuden: nekazariek
eta esklaboek lantzen
zituzten lurrak.
• Landetako etxeek,
“villae” izenekoek, sotoa,
biltegia, ikuiluak, ardoa
eta olioa egiteko
prentsak... zituzten
Ekonomia oparoa - Nekazaritza

74. • Hiriak denda eta lantegiz beteta
zeuden: zapatariak, bitxigileak,
zeramikagileak, okinak,
harakinak...
• Eraikuntzan, igeltseroak,
arotzak, iturginak, margolariak,
harginak, ...
Zapatariak
Harakinak
Zeramikagileak
Okinak
ArotzakIturginak
Margolariak
Igeltseroak
Harginak
Ekonomia oparoa - Eskulangintza
Bitxigileak

75. Ekonomia oparoa - Merkataritza
• Inperioaren
barnean nahiz
mugetatik kanpo.
• Garia, olioa,
ardoa... Iberiar
penintsulatik.
• Itsaso Baltiko
ingurutik urrea eta
anbarra.
• Txinatik, espezieak,
zeta eta kotoia.
• Afrikatik esklaboak

76. MEDITERRANEOKO MERKATARITZAREN HEDAPENA

77. Ekonomia oparoa - Merkataritza

78. SEGOBRIGA (SAELICES, CUENCA)

79. Meridako anfiteatroa

80. ITALICAKO ANFITEATROA
(SANTIPONCE, SEVILLA)

81. Meridako erromatar antzokia

82. Meridako teatroa

83. MERIDAKO TEATROA
(EMERITA AUGUSTA, BADAJOZ)

84. Segovia
Eraikin nagusiak Akueduktuak

85. Plasencia Nerja
Merida
Tarragona
SegoviaNimes
Eraikin nagusiak Akueduktuak

86. SEGOVIAKO AKUEDUKTUA

87. Segoviako akueduktua

88. Araba
Merida
Eraikin nagusiak Zubiak
Kordoba
Alkantara

89. Alkantarako
zubia

90. ALKANTARAKO ZUBIA (KAZERES)

91. DIANAREN TENPLUA MERIDAN (BADAJOZ)

92. LUGOKO HARRESIAK (GALIZIA)

93. MEDINACELIKO ARKU ERROMATARRA (SORIA)

94. Kristautasunaren hedapena

95. 95
5. Andelos
Arga ibaiaren terraza batean, Mendigorriako udalerrian kokatutako hiri
erromatarra. Burdin Arotik zegoen herrixka baskoi baten gainean altxatu
zen (Civitas Vasconia) eta Erdi Arora arte iraun zuen. Garrantzia handia
izan zuen K. o. I eta II. mendeetan bereziki, nekazaritza eta metalurgia
indartsuagatik.
Indusketek azaleratu dutenez, bertan erromanizazio maila handia izan
zen. Horren erakusle hiriaren diseinua. Erromatar hirien ohiko forma
zuen, gurutze bat egiten zuten bi kale nagusi izanik (cardo eta
decumanus). Erdialdean zerbitzugunea zegoen, eta alboetan etxebizitzak
(domus eta insulae). Bertan aurkitutako mosaiko ederrak ere
erromanizazioaren adierazle dira.
Baina Andelosek eman digun gauzetan garrantzitsuena ur-hornidurako
eraikin saila dugu. Bertan aurkitutako urtegia, akueduktua eta kanalak
dira horren erakusle.

96. Depositoa
Etxebizitzen oinplanoak
Kalea
Presa

99. Denbora lerroa:
Antzinatetik Erdi Arorako pausoa

100. Antzin Aroaren amaiera.
Hispania Erromatarraren amaiera
INPERIOAREN KRISIA ETA AMAIERA (K.O. III. MENDETIK AURRERA).
- Arrazoiak:
1. Krisi ekonomikoa, gehiegizko hedapenagatik
2. Gizarte krisia: altxamenduak
3. Krisi militarra: milizianoak maiz matxinatuz
4. Erlijioari lotutako krisia: kristautasuna ezartzeko zailtasunak
5. Krisi politikoa: herri germaniarren inbasioak
- Ondorioak:
1. Hirien gainbehera eta landatartze-prozesua
2. Feudalismoaren sorrera
3. Merkataritzaren ahultzea
4. Ezegonkortasuna

102. GERMANIARREN INBASIOAK

103. GERMANIARREN INBASIOAK

104.  Germaniar herriak erromatar inperioaren iparraldean bizi ziren, Rhin
eta Danubio ibaietatik haratago.
 III. mendetik aurrera erromatar inperioan sartzen hasi ziren.
Batzuetan lurralde batean era baketsuan jartzen ziren bizitzen
(migrazioak). Beste batzuetan lur erromatarrak lortzeko erromatarrak
garaitu behar izaten zituzten borroka militarren bitartez.
 476. urtean germaniarrek Mendebaldeko azken enperadorea garaitu
zuten eta Mendebaldeko erromatar inperioa desagertu zen.
Mendebaldeko erromatar inperioaren amaiera
E R D I A R O A

105. V. mendeko inbasio germaniarrak

106. Erdi Aroa.
Bisigodoen garaia.
Al-Andalus
 Erromatar Inperioaren amaiera V. mendeko inbasio germaniarrek ekarri
zuten.
 Iberiar penintsulan BISIGODOEN MONARKIA ezarri zen 711.urtera arte.
 VIII. eta XV. mendearen artean bi zibilizazio elkarbizi ziren:
 Hegoaldean Al-Andalus, zibilizazio islamikoaren parte izanik.
 Iparraldeko erreinu kristauak, gizarte feudalaren erakusle.
 AL-ANDALUS (711-1492)
- Jatorria.
•Mahomak VII. mendean Arabian sortutako erlijio musulmanaren
sorreratik konkisten bidez zabaldu zen.
•Hedapena: Afrika iparraldera lehenik, Ekialde Hurbileko zenbait gunetara
gero, eta azkenik Iberiar Penintsulara. Frantzian, Poitierseko guduak,
hedapenaren amaiera ekarri zuen.

107.  Mendebaldeko lurra zenbait erreinutan
banatu zen eta horietako bakoitzean
germaniar herri bat jarri zen bizitzen:
frankoak, bisigodoak, ostrogodoak,
angloak, sajoiak…
 Erreinu bakoitza errege batek zuzentzen
zuen, nobleen eta gerlarien
kontseiluaren laguntzarekin.
 Hiriak desagertu ziren eta ekonomiaren
oinarria nekazaritza eta abeltzaintza
izaten hasi zen batez ere. Merkataritza
desagertu zen.
 Kulturak beherakada izan zuen. Germaniar
artearen arrasto oso gutxi daude gaur
egun: eliza bisigodoak eta bitxigintza.
Germaniar erreinuak

108. Germaniar inbasioen mapa

109. Germaniar erreinuak 600. urtearen inguruan

111. 6. Bisigodoen monarkia
507. urtean, erromatarren beherakadaren ostean, Hispaniara iritsitako herri
germaniar bisigodoak ezarritako gobernu-mota, Toledon hiriburua izanik eta
711.urtera arte iraun zuena.
Monarkia heredagarria ez zenez, nobleen arteko borroka etengabea izan zen eta
hortaz, oso ahula izan zen beti, erregeak noble menpe zeudelako.
Monarkia honen lorpen nagusiak lurralde, lege eta erlijio batasuna izan ziren. Aldiz,
beren ahuleziak sakonegiak izan ziren; horien artean esanguratsuena aipatutako
monarkia heredagarria ez izatea. Horren ondorioz ugariak izan ziren boterearekin
egiteko nobleen arteko barne-borrokak. Honek Estatua ahultzen zuen, eta
musulmanak horretaz baliatu ziren 711n Penintsula konkistatu eta Bisigodoen
Monarkiari amaiera emateko.

112. VI. mendeko erreinu bisigodoa
Bisigodoen erreinua

113. Bisigodoen garaiko Hispania

114. BISIGODOEN ERREINUA (568)

115. Hispania bisigodoa

116. BISIGODOEN ERREINUA (628)

117. ERREGE BISIGODOAK

118. Wamba erregearen
miniatura
Bisigodoen erreinua

119. Rekaredoren konbertsioa:
Muñoz Degrainen birsorkuntza (XIX. mendea)
Bisigodoen erreinua

122. Urregintza
Germaniar artea

123. San Juan de Baños eliza, Palentzia
Bisigodoen artea

124. San Pedro de la Nave elizako kanpoaldea, Zamora
Bisigodoen artea

125. Quintanilla de las Viñaseko Santa Maria, Burgos
Bisigodoen artea

126. Santa Comba de Bandeko eliza, Ourense
Bisigodoen artea

127. San Pedro de la Nave elizako kapitela, Zamora
Bisigodoen artea

128. Quintanilla de las Viñaseko Santa Mariako barnealdea,
Burgos
Bisigodoen artea

129. Guarrazarko altxorra
Recesvinto
erregearen
koroa
Gurutzea
Bisigodoen artea

130. Bitxi bisigodoak
Bisigodoen artea

131. Zaldi-balaztaren
ohatzea
Bisigodoen artea

132. Gerriko baten krisketa
Bisigodoen artea

133. Erdi Aroa. Al-Andalus
- Al-Andalus 711n sortu zen.
• Bisigodoen ahultasunez baliatuz, Oinordekotza gerra bat zegoen, eta
bando batek musulmanei laguntza eskatu zien. Egoera baliatuz,
musulmanak bertan geratu ziren. Penintsula inperio musulmanaren parte
izatera pasatuz.
• Hiriburua Cordoba.
• Kontrolpetik at: Asturias, Kataluniako iparraldea eta Nafarroako iparraldea.
- Garaiaren araberako lurralde administrazioa:
1. Menpeko emirerria (711-756), Damaskon zegoen musulmanen
kalifaren menpe (Omeiatarra) politikan eta erlijioan.
2. Emirerri independentea (756-929). Politikoki independentea bazen
ere, erlijioari dagokionez kalifaren menpe zegoen (orain Bagdaden,
Abbasien familiakoa).

134. 3. KORDOBAKO KALIFERRIA. (929-1031)
4. TAIFA ERREINUAK. (1031-1212)
5. Granadako Nazari Erresuma (1212-1492). Musulmanak 1492an Errege-
erregina Katolikoek konkistatu arte mantendu ziren.
- Gizartea eta kultura.
•Kultura eta erlijio musulmana errotu ziren.
- Bertakoek nahi zutena egin zezaketen, baina asko konbertitu egin ziren
(Muladiak) zergak ez ordaintzeagatik edota botere politikoa mantentzeagatik.
- Kultura eta erlijio kristaua hein handian mantendu zen, baina trukean
zergak ordaindu behar zituzten (MOZARABIARRAK)
Erdi Aroa. Al-Andalus

135.  Islama erlijio berria izan zen, Mahomak Arabiako penintsulan
sortu zuen VII. mendean.
 Musulmanek Jainko bakarrarengan sinesten dute, Ala, eta
Mahoma haien profeta nagusia dela uste dute.
 Haien liburu sakratua Korana da eta Meka hiri sakratua.
 Musulmanek oinarrizko bost betebehar dituzte:
 Fedea profesatzea.
 Egunean bost aldiz otoitz egitea.
 Mekara peregrinazioa egitea.
 Ramadam hilabetean baraua egitea.
 Limosna ematea.
 Meskita fededunek otoitz egiteko lekua da.
Islama

136. Islamaren garapenaren mapa
Islama - Lekua eta garaia

137. ISLAMAREN INPERIOA

138. ISLAMAREN INPERIOA

139. Iberiar penintsula 711.
urtean hasi ziren
konkistatzen, Tariq eta
Musaren armadak
Guadaleteko borrokan
bisigodoak menperatu
zituenean.
Iberiar penintsula musulmandarrek konkistatu zuten

140. Denboraren marra

141. Iberiar penintsula musulmanek konkistatu zuten

142. MUSULMANEN KONKISTA

143. GUADALETEKO BATAILA 711

144. AL ANDALUS 711n

148. Hasieran, Al-Andalus Damaskoko kaliferriaren menpe zegoen emir batek
gidatu zuen. Kordoba izan zen lurraldeko hiriburua.
Al-Andaluseko historia

149. 929. urtean Abderraman III.a
kalifa independente izendatu
zuten. Garai hari Kordobako
Kaliferria deitu zitzaion.
Gobernua zuzentzeaz gain,
kaliferriko erlijio-agintari gorena
ere bazen.
756. urtean Kordobako Abderraman
I.ak emir izendatu zuen bere burua.
Emir independentea zenez, ez
zegoen kalifaren agindupean, baina
haren erlijio-aginpidea onartzen
jarraitu zuen.
Al-Andaluseko historia

150. 7. Kordobako Kaliferria
929an Al Andaluseko emirra zen Abderraman III.ak Bagdadekiko lotura hautsi
ondoren, bere burua kalifa izendatu zuen, Kordobako Kaliferria aldarrikatuz eta
hortaz, Al Andaluseko botere politiko eta erlijioso osoa hartu zuen.
Abderraman III.ak armada berrantolatu eta indartu zuen, kristauen aurka lurraldea
kontrolatzeko eta aginteari eusteko, kristauen gaineko nagusitasun militarra lortuz;
merkataritza bultzatu zuen eta kultura eta artea suspertu zituen. Horrela, Al
Andalusek oparoaldi politiko, ekonomiko eta kulturala ezagutu zuen, eta Kordoba
mendebaldeko hiri nagusia bilakatu zen.
Oparoaldia hurrengo kalifekin mantendu zen, baina azken kalifak, Hishan II.ak
boterea bere lehen ministroaren eskuetan (Al Mansur) utzi zuen; honek modu
diktatorialean gobernatu zuen eta zakuratze kanpaina batzuk egin zituen kristauen
aurka. Hil ondoren, barne arazoak zirela eta, Kaliferria krisian sartu zen eta 1031.
urtean desegin zen, Taifa erreinuak agertuz: zatiketak Al Andalus ahuldu eta
kristauen birkonkista indartu zuen.

151. KORDOBAKO KALIFERRIA 929-1031

153. KORDOBAKO KALIFERRIA

154. KORDOBAKO KALIFERRIA

156. Al-Andalus X. mendean

158. ALMANZORREN KANPAINAK

160. - 1031n, kaliferria
erresuma edo taifa
ezberdinetan banatu zen
eta boterea ahuldu egin
zen.
- Errege kristauek Al-
Andalus lurraldeari
errazago eraso egitea
izan zuen ondorio.
Al-Andaluseko historia

161. 161
8. Taifa erreinuak
1031.urtean musulmanen arteko borroken eta barne zatiketaren ondorioz,
Kordobako Kaliferria desagertu zen eta Al-Andalus hainbat erreinu independente
edo taifatan banatu zen. Hogeita lau ziren eta garrantzitsuenak Granada, Sevilla,
Valentzia, Badajoz, Toledo eta Zaragozakoak ziren.
Taifa erreinuek elkarren aurka borrokatu zuten eta batzuetan erresuma kristauei
babesa eta laguntza eskatzen zizkieten beste taifak menperatzeko. Horren truke eta
kristauen erasorik ez izateko, taifa musulmanek paria izeneko zergak ordaintzen
zizkieten erreinu kristauei.
Garai hartan gainbehera politiko eta militarra gertatu bazen ere, agerikoa izan zen
taifek izandako susperraldi ekonomikoa eta kulturala.
Kristauei aurre egiteko Taifa hauek batzeko saiakerak egon ziren (almorabideak eta
almohadeak), baina ez zuten helburua erdietsi. Kristauek Taifen ahultasunez baliatuz
Birkonkistari ekin zioten, eta pixkanaka Penintsularen kontrolarekin egin ziren.
Granada izan zen kristauek bereganatutako azken taifa. 1492an gertatu zen.

162. TAIFA ERREINUAK

163. TAIFA ERREINUAK XI. MENDEAN

165. Taifa erresumak Granadako erresuma

167.  Islama Erdi Aroan zabaldu zen, konkista militarra zela eta. Hori
dela eta, islamiar inperioa sortu zen, kalifa agintari nagusi zuen
inperioa.
 Islamiar zibilizazioa hiritarra izan zen batez ere. Hiri
garrantzitsuenak Damasko, Bagdad, Kordoba eta Kairo izan ziren.
 Nekazaritzak garapen handia bizi izan zuen (ureztatzea, kultibo
berriak), artisautza islamiarra kalitate handikoa zen eta
merkataritza oso bizia izan zen.
 Islamiar zibilizazioa oso aurreratua zegoen, bai arte munduan bai
zientzia munduan.
Erdi Aroko Islamiar zibilizazioa

168. Erdi Aroa. Al-Andalus
•Musulmanen ondarea:
- Erlijioa: Islama
- Kultura eta bizimodua
- Hirigintza eta artea: meskitak, jauregiak, zokoak, dorreak…
- Ekonomia: nekazaritza (ureztatze sistemak eta labore berriak:
zitrikoak, arroza, kotoia…), merkataritza (sareak sendotzea, merkatuak…)
eta moneta batasuna (urrezko dinarra eta zilarrezko dirhema)
- Aurrerapen zientifikoak: matematika, astronomia, medikuntza

170. Xakea
Islama
Kultura

171. Astronomoak
behatokian (I)
Islama
Kultura

172. Astronomoak
behatokian (II)
Islama
Kultura

173. AstrolabioaIslama
Kultura

174. Testua: Lurra
Lurra borobila da
Behatzaileek Lurraren kurbadurari buruzko zalantzak badituzte oraindik ere,
baiezta dezan beste argumentu bat azalduko diogu: itzala. Objektu borobilak
itzal borobila izan behar du.
Lurrak ilargiaren gainean egiten duen itzalari begiratzen badiogu, aldeak
borobilak dituela ikusiko dugu, eklipse osoa dagoenean ikus dezakegu batez
ere; orduan, lurraren zirkunferentzia ia osoa ikus dezakegu bere itzala eta
esfera itxura islatzen. Ezin da zalantzarik izan Lurraren itxurari dagokionez:
borobila da.
AL BIRUNI, Masudiren kanona. XI. mendea
Islama
Kultura

175. Medikuntza klaseaIslama Kultura

176. Azterketa medikuaIslama Kultura

177. Apendizitis ebakuntzaIslama Kultura

178. - Herritar gehienak nekazaritzan aritzen ziren.
- Ureztapena asko garatu zen eta gauza berriak
ereiten hasi ziren ...
Kotoia
Indigoa
Ureztapena
Ekonomia – Teknika eta landare berriak

179. Arroza
Azukre-kanabera
Alberjinia
Orburua
Ekonomia – Landare berriak

180. Hirietan kalitate handiko artisautza-produktuak lantzen ziren ...
Ekonomia – Kalitate handiko eskulangintza
Keramika Larru ongintza
Bitxigintza
ArmakZeta

181. Al-Andalus merkataritza zentro aktiboa izan zen. Lantzen zituzten
artisautza-produktuak saltzen zituzten eta esklaboak eta urrea
erosten zituzten. Txanpona erabiltzen zuten: dinarea eta dirhema.
Kalifaldiko urrezko dinar-a
Kordobako zilarrezko dirhema
Ekonomia – Merkataritza aktiboa

182. Kalitate handiko eskulangintza - Eskulanak ala artelanak?
Metalezko pitxarra Liburu baten koadernaketa

183. Zeramikazko platera Egurrezko kutxa
Kalitate handiko eskulangintza - Eskulanak ala artelanak?

184. Hitz musulmanak
Andalustar ondarea sakona da gure eguneroko bizitzan: gaztelania
hizkuntzan arabiar jatorria duten 4.000 hitz inguru daude.
Espainiako hegoaldean eta ekialdean etxebizitzetan, gastronomian eta
beste zenbait ohituratan nabaria da ondarea.

185. Merkataritza
• almacén,
• almoneda,
• quilate,
• arroba,
• quintal,
• azumbre,
• fanega
Teknikak
eta
ofizioak
• Alfarero
• Albañil
• Alarife
Nekazaritza
• albaricoque,
• alfalfa,
• acelga,
• algarroba,
• naranja,
• limón,
• noria
• aljibe,
• alberca ,
• albañil,
• acequia
Musulmanen hizkuntzak, arabierak utzi
dizkigun hitzak
Beste
batzuk
• algarroba,
• aceite,
• achaque,
• adobe,
• adoquín,
• albarán,
• alcachofa
• alcalde
• albornoz
• aldaba
• almohada

186. HIRIAK
Herritar gehienak
landan bizi ziren, baina
hiriak oso garrantzitsuak
ziren, bizitza
ekonomikoaren,
sozialaren eta
kulturalaren zentro
zirelako
Kristauenak baino hiri
handiagoak ziren:
Kordobak 100.000
biztanle inguru zituen.

187. Hiriaren alderik garrantzitsuena medina zen, bertan zeuden
alkazarra (jauregia) eta meskita nagusia.

188. Testua: Granada
Granada bidaiari musulman batek ikusia
Granada herrialde zoragarria eta handia iruditu zitzaidan, Al-Andalusen daudenen
artean zabalenetakoa.
Bertan dago Al-Andaluseko errege musulmanen hiria eta bizitoki erreala: kokapen
zoragarria dauka, eraikin ederrak, atsegina da, zoragarri kokatua.
Mota guztietako artisauak daude eta Damaskokoaren antzekoa da; iturriko ura
dago, baratzeak, lorategiak eta mahastiak dauzka.
Ospe handiko pertsonak biltzen dira bertan, poetak, jakintsuak eta artistak; gure
garaiko gizon-emakume onenak daude bertan; monumentu handiak eta leku
atseginak daude.
ABD AL BASIT, 1465

189. Familia aberatsaren etxebizitza

190. Bainu arabiarraren berreraiketa

191. KORDOBAKO MESKITA

192. Meskita baten berreraiketa ideala
Mihrab
Quiblako
harresia
Minbar
Otoitz-gela Ikuzketetarako patioa eta
iturria
AlminarraMezkita.
Otoitz-gelako
barnealdea.

193. Meskita
Otoitz egiteko gela

194. KORDOBAKO MESKITA

195. KORDOBAKO MESKITA

197. GIRALDA. SEVILLA

198. URREZKO DORREA. SEVILLA

199. Alhambra,
Granada Alhambrako Lehoien
patioa, Granada
Alhambra

200. GRANADAKO ALHAMBRA

201. Igeltsua
Azulejoa
Marmola
Egurra
Arkitektura elementuak - Materialak
Material txiroekin
eraikitzen zen

202. Arkitektura elementuak:
Arkuak
Erdi puntukoa
Polilobulatuak
Ferra-arkua
Ferra-arku
zorrotza
Elementuak:
ferra-arkuak
eta
polilobulatuak;
egurrezko
estalki lauak
eta kupulekin
itxitakoak.

203. Arkitektura elementuak - Estalkiak
Laua
Mozarabiar kupula
Nerbio-kupula
Apainketa
handiarekin eta
oso ederrarekin
estaltzen zen.

204. Arkitektura elementuak - Apainketa
Geometrikoa
Kaligrafikoa
Begetala
Apainketa
ederrarekin
apaintzen
zen.

205. Arkitektura elementuak - Apainketa
Giro atseginak eta freskoak, urarekiko gustua

206. Kultura ondarea
 Al-Andalus Erdi Aroko kulturaren guneetako bat izan zen.
 Jakintsuen artean Aberroes eta Maimonides aipatzekoak ziren.
Averroes,
(Kordoba 1126
– Marraketx
1198) filosofo
eta jakintsu
andaluziarra,
lege
islamikoaz,
matematikaz
eta
medikuntzaz
aditua.
Maimonides
kristauentzat
Rabí Moisés
Egiptoarra
(Cordoba 1135
– Egipto 1204)
medikua,
rabinoa eta Erdi
Aroko judutar
teologorik
garrantzitsuena
izan zen.

207. Emir baten pintura
Alhambran
Gizartea eta eguneroko bizitza
Entzunaldia
Alhambran
Eguneroko
bizitzaren eszena

208. Talde boteretsuena konkistatzaileek eta haren ondorengoek osatzen zuten:
 Arabiarrek lurrik onenak eta gobernuko kargurik onenak mantendu zituzten.
 Berbereak gehiago ziren, baina haien egoera okerragoa zen.
Gizarte heterogeneoa

209. Gainerako herritarrak erlijio irizpideen arabera antolatzen ziren.
Muladiak
Lehen kristauak
izanik islama
hartu zutenak
Mozarabiarrak
kristau
erlijioarekin
jarraitu zuten
kristauak
Juduak
Gizarte heterogeneoa

210. 9. Mozarabiarrak
Al Andalusen, hau da, musulmanen menpeko lurraldean bizi ziren kristauak.
Muladiek ez bezala, beren erlijio kristaua eta ohiturak gorde zituzten, musulmanei
zerga bereziak ordaintzearen truke. Hala ere, agerikoa da hauengan musulmanek
izandako eragina. Bereizitako auzoetan bizi ziren.
IX. mendearen erdian erlijio gatazkak gehitu egin ziren, eta ondorioz emirrek
mozarabiarrei zergak gehitu egin zizkieten. Honi erantzunez mozarabiar ugari
altxatu egin ziren, baina altxamenduak zapalduak izan ziren.
Birkonkistak aurrera egin ahala Abderraman III.ak mozarabiarren aurka errepresioa
sendotzea erabaki zuen, eta ondorioz mozarabiar askok erreinu kristauetara jo
zuten. Beste batzuk islamera konbertitu ziren. Hortaz, mozarabiar populazioa
nabarmen gutxitu zen.

212. Erdi Aroa. Erreinu kristauak
 Sorrera eta hedapena
1. Asturiasko erresuma / Gaztela-Leongo erresuma
- Jatorria: Asturiasko noble kristauek, Pelaio noblearen buruzagitzapean,
musulmanei aurre egin zieten, Covadongako bataila (722) irabaziz.
Asturiasko erreinua sortu zen eta Birkonkistari* ekin dzioten.
- Bilakaera:
•Hedapenari ekin zioten: Leongo erresuma izatera pasa zen, hiriburua
Leon izanik.
•Hartutako lurraldea kristauekin birpopulatu zuten.
•Erregeak mugetan kondeak izendatu zituzten, mugak kontrolatzeko.
Ondorioz, Gaztelako eta Portugaleko konderriak sortu ziren, gerora
independizatuko direnak, erreinu izatera pasaz.
•Leon eta Gaztela maiz ezkontzen bidez batu egin ziren, eta azken
batasuna XIII. mendean eman zen, Gaztela-Leongo erreinua sortuz.

213. Erdi Aroa. Erreinu kristauak
2. IRUÑEKO ERRESUMA / NAFARROAKO ERRESUMA
3. Aragoi eta Kataluniako Konderriak
- Musulmanen garaian: Pirinioak frankoen kontrolpean zeuden (Marka
Hispanikoa). Bertan konderriak eratu zituzten (Urgell, Bartzelona…),
kontrola eta hedapena helburu.
- Konderriak gune kristau independente izatera pasa ziren, eta hauen
batasunaren ondorioz Bartzelonako konderria sortu zen.
- XII. mendea: 1137an Aragoiko erreginaren eta Bartzelonako kondearen
arteko ezkontzak Aragoiko erresumaren sorrera ekarri zuen. Honek mugak
zabaltzeari ekin zion, hasieran Frantziarantz (gero lurralde hauek galdu
egin zituen), eta gerora Mediterraneorantz eta hegoalderantz. Horrela,
egungo Aragoi, Katalunia eta Valentzia bateratuak izan ziren. Erreinu
indartsua zen, baina esparru bakoitzak bere foru eta GORTEAK mantendu
zituen, eta honek lurraldea ahultzea ekarri zuen.
 BIRKONKISTA

214. 10. Birkonkista
Iberiar Penintsulako erresuma kristauek Al Andalusen menpeko lurrak konkistatzeko prozesu
historikoari deritzo, hau da, 711. urtean musulmanek hartutako lurraldeak berreskuratzeko
hedapen militarreko prozesua da.
Birkonkistaren prozesuan hiru epe handi bereiz ditzakegu:
VIII-X. m.: Erreinu kristauak sortu eta finkatu ziren (Asturias-Leon, Iruñea, Aragoi, Katalunia)
eta Duero ibaira arteko lurraldea okupatu eta kristauez jendeztatu zuten.
XI-XIII. m.: Taifa erreinuen ahuleziaz baliatuz, hedapenik handiena egin zuten, Tajo eta Ebroko
ibarrak konkistatu zituzten lehenik, eta XIII. mendean (1212an Navas de Tolosako bataila
irabazi eta gero) hegoalderantz indar handiz jo zuten. Soilik Granada geratu zen beren
kontrolpetik at.
XIV-XV.m.: Birkonkista bertan behera geratu zen, erreinu kristauek bizi izan zuten krisi politiko
eta ekonomikoaren ondorioz, eta musulmanek Granadako nazari erreinuari eutsi zioten.
Konkista 1492an gauzatu zen, horrela Birkonkistari bukaera emanez.
Historialari askoren iritziz, terminoa okerra da: ez zen birkonkista izan, baizik eta konkista:
erreinu kristauek konkista hori legitimatzeko saiakera izan zen, haien burua monarkia bisigodo
kristauaren oinordekotzat hartuz.

215. ASTURIASKO ERREINUA
COVADONGAko bataila

222. IBERIAR PENINTSULA XI.MENDEAREN HASIERAN

223. Erreinu kristauak 1150.urtearen bueltan

224. Erreinu kristauak 1300.urte inguruan

226. GRANADAKO KONKISTA. 1492

227. Aragoiko koroak Mediterraneoan zehar egindako hedapena

230. 11. Navas de Tolosa
1212. urtean Sierra Morenan (Jaen) kristau eta musulmanek Birkonkista garaian
izandako bataila garrantzitsua.
Penintsulako orduko erreinu kristau guztiek hartu zuten parte: Gaztelako
Alfontso VIII.aren gidaritzapean, Aragoiko Pedro II.ak eta Nafarroako Antso VII.
Azkarrak, Erromaren babesarekin (gatazkari emandako gurutzada izaeragatik),
garaipen itzela lortu zuten almohadeen aurka.
Horrela kristauek Andaluziara pasatzeko bidea lortu zuten, birkonkistari bultzada
handia emanez. Honek musulmanek Penintsulan zuten agintearen amaieraren
hasiera ekarri zuen.
Elezaharrak dioenez, Nafarroako armarriko kateak bataila honetan lortutakoak
dira, dirudienez Antso Azkarrak Miramamolin kalifaren denda inguruan zeuden
kateak hautsi baitzituen.

231. NAVAS DE TOLOSA 1212

232. NAVAS DE TOLOSAKO BATAILA 1212

234. Antso VII.a Nafarroakoak, Al-Nasir zegoen lekurantz jo zuen.
Berarekin zeramatzan berrehun zaldun nafarrek, bere
hegaleko beste lagunekin batera, azken defentsa hartu zuten
mendean.
Nafarrek hauen kateak apurtzeko lehendabizikoak zirenez,
Antsok kateak eraman zituen Nafarroako armarriari jartzeko
asmotan.

240. 240
12. Iruñeko erresuma
Iparraldeko franko eta hegoaldeko musulmanen erasoetatik defendatzeko, Iruñerriko
noble baskoiak militarki antolatu ziren eta 824. urtean Orreagako bigarren batailan
frankoak garaitu ondoren, Iruñerrian sortu zuten Iruñeko erreinu kristaua, Eneko Aritza
lehen erregea izendatuz. Aritza familiaren erregeak musulmanen erasoen aurrean
defentsa giroan murgildu ziren, Tuterako Banu Qasi familiarekin estu aliatuta.
905. urtean, Ximenotarrak ezarri ziren agintean. Antso I.a izan zen lehenengo erregea,
eta beren agintaldian erresuma zabalduz joan zen, gorengo puntuan Antso III.a
Nagusiaren erregealdian (1004-1035) lortuz, Leondik Katalunia arteko lurraldea
kontrolatuz. Iruñekoa Penintsulako erreinu kristaurik garrantzitsuena izatera pasa zen,
baina Antso III.a hil zenean erreinua hiru semeen artean banatu zen eta aurreko
nagusitasuna betirako galdu zen.
1162an Antso VI. Jakintsuak erreinuari izena aldatu zion, Nafarroako Erresuma bezala
ezagutzera pasaz (nabarherri, nekazarien herria), biztanleen harremana sendotzeko.
1234tik aurrera jatorri frantseseko dinastiek gobernatu zuten Nafarroa, 1512an
Gaztelak konkistatu zuen arte.

241. Eneko Aritzak Iruñerriko erresuma sortu zuen,
gero Nafarroako erresuma deitu zutena.
Erresumaren une gorena Antso III.aren
erregetzarena izan zen (1004-1035).
Iruñeko Erresumaren sorrera
Eneko Aritza
Antso III.aren garaiko hedadura
1004 - 1035

242. Eneko Aritza

244. Erreinu kristauak X. mendean

248. Erreinu kristauak X. mendean

250. ANTSO III. NAGUSIA

251. ANTSO III.ak egindako semeen arteko banaketa

254. Fernando I.a
(1035-1065)
Antso II.a
(1065-1072)
Alfonso VI.a
(1065-1072)
Gartzea III.a
Naiarakoa
Antso IV.a
Peñalengoa
(1054-1076)
Antso Ramirez
(1076-1094)
ARAGOI
Ramiro I.a
(1035-1063)
Antso Ramirez
(1063-1094)
Gonzalo
(1035-1044)
Ramiro I.a
Aragoikoa (1044-
1063)
IRUÑEAGAZTELA
ETA LEON
Antso III.a Handia
(1004-1035)
• Iruñeko erregea
• Aragoiko kondea
• Sobrarbe-Ribagorzako kondea (1018-1035)
•Gaztelako kondea (1029-1035)
Iruñeko Antso III.a Nagusiaren ondorengoak

255. Nafarroako erresuma
 Nafarroako erresumak itsasorako irteera galdu zuen. 1200ean Araba ia osoa
eta Gipuzkoa Gaztelan sartu ziren, Gaztelaren kontrako gerra galdu ostean.
 Bestalde, ezin izan zuen errekonkistaren bitartez lurraldea zabaldu, Gaztela
eta Aragoik inguraturik zutelako.
 Nafarroak begiak Frantzian jarri zituen eta erresuma horrekin harremanak
indartu zituen.
Iberiar penintsula 1200 urtean

256. Donejakue Bidea

257. 13. Erdi Aroko Gorteak
Erreinu kristauek XII eta XIII. mendeetan sortutako erakunde politikoa.
Erdi Aroko Gorteak erregeak deitu eta zuzentzen zituen eta hiru estamentuetako
ordezkariak biltzen ziren (noblezia, kleroa eta hirietako ordezkariak edo burgesak),
estamentu bakoitzak boto bana zuelarik.
Hauen zeregin nagusiak erregeari aholkuak ematea, zerga berriak onartzea eta
estamentu bakoitzeko kexak aurkeztea ziren. Nafarroan eta Aragoin, Gaztelan ez
bezala, Gorteek botere legegilea ere bazuten (mugatua bazen ere).
Erregeen boterea handitzearekin batera (XVI. mendetik aurrera) indarra galdu zuten
eta XIX. mendean, liberalismoa ezartzearekin, desagertu ziren.

258. ERDI AROKO GORTEAK

260. Gaztelako instituzioak

261. ERDI AROKO GORTEAK

262. Gizarte estamentala
NOBLEAK
Gerlariak
Herri xehea Elizgizonak

263. Gizarte estamentala
Kleroa
Otoitza
Arimak
salbatzea
Noblezia
Borroka
Lurraldea eta
biztanleak babestea
Langileak
Lana
Beste guztien
beharrak asetzea

264. GIZARTE ESTAMENTALA
Erregea
Nobleak eta elizgizon gorenak
2. mailako nobleak, zaldunak
eta behe-elizgizonak
Soldaduak eta herri xehea

267. Gizarte estamentala
 Erdi Aroko gizartea taldeetan banatzen zen, estamentu
deitutako taldeetan.
 Hiru estamentu zeuden: nobleak, kleroa eta langileak.
 Nobleak eta klerokoak estamentu pribilegiatuak ziren,
ez baitzuten zergarik ordaintzen eta postu nagusiak
kontrolatzen baitzituzten.
 Langileen estamentua ez pribilegiatuena zen.

268. PRIBILEGIATUAK
EZ-PRIBILEGIATUAK
•DESBERDINTASUNEAN OINARRITURIKO GIZARTEA
•JAIOTZAREN ARABERAKO GIZARTEA

269. Feudalismoa
 Hiru ezaugarri dituen gizarte sistema da:
1. Noble bakoitzak bere lurren gaineko nagusitasun osoa
zeukan. Erregeak bere lurren gainean baino ez zeukan
botererik.
2. Nobleek erregearen nagusitasuna onartzen zuten
menpekotasun hitzarmen baten bitartez.
3. Era berean, nobleek menpekoak izan zitzaketen.

270. Kristau-erresumen
antolaketa
 Errege-erreginek aginpide gorena zuten
 Gortea ibiltaria zen; kontseilariak errege-
erreginak zeuden lekura joaten ziren.
 Gotorleku-sare bat eraiki zuten.
 Buruzagi militarrek ospe handia lortu
zuten.

271. Omenaldi ekitaldia. Basailutza
FEUDALISMOA: Gizarte-sistema berria

272. Omenaldia - Zeremonia
Omenaldia zeremonian
basailuak jaunari
leialtasun-zina
(juramentua) egiten zion.
Sari gisa Jaunak feudoa
ematen zion.
Jauntxoak eskuzabalak izaten ziren; hori zen euren ezaugarri bat. Bazekiten bere
menpekoen asetzea bere onerako izanen zela. Basailuen nahiak asez gero ez zuten
haiekin arazorik izanen.
Eta ezpata eta ezkutu hauek ematen dizkizut, zure
blasoekin, eta ikusten dutenek jakin dezaten jaurespen
zina egin didazula (basailutza juramentua)
Eta nik zin dagit jaungoikoaren
aurrean eta zalduneriaren legeen
izenean, gure jaunaren basailu leiala
izango naizela

273. Eta zure ausardiagatik, gudu zelaian erakutsitako baloreagatik eta arabiarrak
menperatzen lagundu didazulako, BUDARONgo feudoa ematen dizut, gaztelu
bat eraikitzeko eta zeuretzeko basailuak eta zerbitzuak antolatzeko baimena
Omenaldia - Zeremonia

275. Harreman feudalen eskema
JAUNA
Diru-laguntza
Aholkularitza
Laguntza
militarra
BASAILUA
Mantenua
Defentsa
judiziala
Babes
militarra

276. NOBLEZIA

277. Txapelketak: TORNEOAK
NOBLEZIA

278. Erdi Aroko damak: emakume nobleakNOBLEZIA

279. Aita Santua
KLERO SEKULARRA KLERO ERREGULARRA
Abade nagusiakGotzainak eta artzapezpikuak
Apaizak
Komentu eta monasterioetako
nagusiak
Fraideak, monjeak eta monjak
Eliza Katolikoa
 Aita Santua zen burua. Aita
Santuak erregeak eskumikatu
zitzakeen.
 Orden erlijiosoek, mojak eta
monjeek, klero erregularra
osatzen zuten. Orden
bakoitzak araua zeukan, eta
horrek, bere bizitzako alderdi
ezberdinak arautu eta habitoa
ematen zizkion. Monjeak
monasterioetan eta
komentuetan bizi ziren.
 Gotzainek eta apaizek klero
sekularra osatzen zuten.

280. Nekazariak
 Erdi Aroan, herritarren %90 soroetan bizi zen eta bertan lan egiten
zuen.
 Oso nekazari gutxi ziren haien lurren jabe.
 Gehienek nobleen eta monasterioen lurrak lantzen zituzten:
 Nekazari jopuak jaunaren aginduen menpe zeuden erabat. Zerbitzari
izaera gurasoek seme-alabei pasatzen zieten.
 Nekazari askeak bazeuden. Horiek jaurerrietako lur zatiak landu ohi
zituzten eta elizari hamarrena ordaintzen zioten.
 Nekazariak herrixka txikitan bizi ziren eta buruaskiak ziren.
 Nekazaritza ekoizpena baxua zen. Zerealak lantzen ziren batez ere.

281. NEKAZARIAK

282. Etxebizitza umilak
Baratzea.
Lastategia.
Dieta
arrainarekin
osatu zezaketen.
Pertsonek eta abereek
etxeko esparrua
partekatzen zuten.
NEKAZARIAK