1. B UWF RMATIE
ONAFHANKELIJK VAKBLAD VOOR DE BESLISSER
Energiepositieve
appartementen
Energieneutraal bouwen, laat staan:
energiepositief, is bij stapelbare woning-
bouw veel complexer dan bij vrijstaande
woningen. Het dakoppervlak is immers veel
kleiner dan het gezamenlijke vloeroppervlak; en
dit betekent dat een groter aantal bewoners de
opgevangen zonne-energie moeten delen. Dat
het binnenkort toch mogelijk is om gestapelde
appartementen zelfs energiepositief te bouwen,
is te danken aan fundamenteel en innovatief
onderzoek aan het zogeheten Concept House.
Het onderzoek is een initiatief van de faculteit
Meer energie opwekken in je stadse appartement dan je verbruikt, het kan. Een
prototype van Concept House - op werkelijke schaal - laat zien hoe. Het wordt
momenteel geassembleerd op de voormalige RDM-werf in Rotterdam.“Wij gaan
nu al verder dan de eis om energieneutraal te bouwen vóór 2020”, zegt prof.
Mick Eekhout van TU Delft.
29 MAART 2011 NUMMER 4 JAARGANG 4 OPLAGE 20.100 WWW.BOUWFORMATIE.NL
Mick Eekhout (links) en Jaap van Kemenade voor een van de modellen van Concept House
Bouwkunde van TU Delft, op verzoek van
enkele bouwers uit het oosten van Nederland,
waar inmiddels een groot aantal onderzoeks-
instellingen en bedrijven bij zijn aangehaakt. De
uitgangspunten van het onderzoek laten zich
samenballen in drie trefwoorden: ‘plug and
play’, ‘energiepositief’ en ‘appartementen’ (mid-
denhoogbouw). Anders gezegd: de onderzoe-
ken leiden tot een energiepositief appartemen-
tencomplex dat industrieel produceerbaar en
bouwbaar is, zowel bouwkundig als installatie-
technisch. De toekomst? Zie pagina 14

2. jaarfabrieksgarantie
6meter

3. 0342 441050
Richt-
prijzen
gemist?
WWW.MATERIAALKOSTEN-ONLINE.NL
GANAAR:
w w w. b i a - b e t o n . n l
Kijk voor nieuws op:
TEL.:
024
-
648
84
84
(Vellingkant)-lijmblokken
Metselblokken
Gevelstenen
Profielstenen
Splitstenen
BIA-ECO blokken
T
013
57
84
170
T
1
01
01
01
013
3
3
3
3
3
57
57
57
57
57
8
8
8
8
84
4
4
4
4
17
17
17
17
7
170
0
0
0
0
www.uniblock.nl
KERAMISCHE SNELBOUW
staat voor hoogwaardige kwaliteit
SPROOKJES EN REALITEIT
Charles Groenhuijsen vertelt over Dis-
ney-sprookjes in managementboeken,
Maurice van Sante neemt in zijn co-
lumn de Crisis en herstelwet nog eens
onder de loep en in een artikel van
zijn hand blijkt dat de middelgrote
bouwbedrijven in 2010 de grootste
omzetdaling voor hun kiezen kregen.
Lees het vanaf... P. 4
NIEUWS
DUURZAAM BOUWEN
Hendriks Coppelmans Bouwgroep
met vestigingen in Eindhoven en
Uden houdt zich al heel lang met
duurzaamheid bezig. In gesprek met
Bart Hendriks, algemeen directeur en
René Beks, directeur ontwikkeling.
“We moeten toch werken aan een
betere wereld.” En dat doen zij, zelf
gezegd “vanuit de genen”. P. 18
VISIE
HAVEN INSPIRATIE KANTOOR
Werken krijgt in de Rotterdamse
Waalhaven een extra dimensie met
Port City: een stedelijke ambiance te
midden van havenactiviteiten op een
gedempte strook in het havenbekken,
een project van vier nieuwe kantoor-
gebouwen voor maritieme bedrijven.
Een prestigieus project in opdracht
van Havenbedrijf Rotterdam. P. 28
IN BEELD

4. 34
B UWF RMATIE
ICT
Waal bouwt al vier jaar met behulp van haar eigen versie van het Bouw Informatie Model: het WIM, het Waal
Informatie Model.Toch koos de Vlaardingse bouwer er voor om mee te doen aan de pilot waarin tien
bouwbedrijven hun kennis en ervaringen over virtueel bouwen met elkaar delen.“Je praat met een groep
vooruitstrevende bedrijven over de implementatie van BIM. Gegarandeerd dat je er wat van opsteekt.”
Aflevering 2 in een serie over BIM in de praktijk.
Door Suzanne van den Eynden
Wat gebeurt er als je naar de bouw kijkt
door de ogen van een zesjarige? Dan
realiseer je je al snel dat het heel
anders moet, vertellen directeur Ebert van der Wal en
teamleider annex modelleur Joris Raaijmaakers. “Je
ziet dan dat de huidige focus op de klant, in de
branche zoals deze nu is georganiseerd, niet voldoen-
de is. Als aannemer is het je taak te zorgen dat zowel
klant als eindgebruiker meer dan tevreden zijn, dat
hun verwachtingen steeds overtroffen worden, zodat
beide echt fan van je worden. Daardoor moeten
klanten en eindgebruiker nog meer centraal komen
te staan in het proces.” Deze conclusies leidden tot
een radicale koerswijziging die Waal zo’n vier jaar
geleden inzette, en die rust op vier pijlers: virtueel
bouwen, lean productie, een teamorganisatie en
ketenintegratie (zie kader). De ene verandering is
onlosmakelijk verbonden met de andere, verklaren
Van der Wal en Raaijmaakers. ‘Alle zijn ze gericht op
het creëren van maximale waarde voor de klant, en
het voorkomen van verspillingen in het bouwproces.
Verspilling, hoewel soms noodzakelijk, is alles waar
de klant niet voor wil betalen. Virtueel bouwen is de
tool die deze doelstellingen ondersteunt.”
De bouwsector zoals deze nu is georganiseerd, stelt
Van der Wal, is eigenlijk al failliet. “Ik hoor collega-
bouwers wel eens praten over ‘na de crisis’, als alles
weer ‘gewoon’ wordt, maar dat wordt het nooit
meer. We zijn in een soort nieuwe realiteit terecht
gekomen, die vraagt om een nieuwe aanpak.”
Vakmanschap
De eerste stap voor Waal was virtueel bouwen.
“Architecten zijn vaak niet meer in staat om een
gebouw op een goede manier technisch uit te
werken. Het vakmanschap bij de bouwers neemt
drastisch af, de kwantitatieve en kwalitatieve
instroom is te beperkt, en de uitstroom neemt toe.
Wij hebben er daarom bewust voor gekozen de
uitwerking van gebouwontwerpen meer naar ons toe
te trekken, en om daartoe in samenwerking met alle
betrokkenen gebruik te maken van virtueel bou-
wen.” In eerste instantie liet Waal het modelleren
over aan architecten of engineeringsbureaus. “Daar
Klant en eindgebruiker
centraal in bouwproces

5. 35
NR 4 29 MAART 2011
B UWF RMATIE
SERIE: BIM IN DE PRAKTIJK
zijn we van teruggekomen. Gezien de keuze die we
hebben gemaakt voor wat betreft onze rol in het
bouwproces, moeten we het gebouw gewoon zelf
uitpluizen.” Inmiddels heeft Waal zes modelleurs in
dienst, die van ieder ontwerp een drie-dimensionaal
model maken. Uit dit model worden productie-
tekeningen gehaald waarmee de bouwploeg per
specialisme wordt aangestuurd, gekoppeld aan de
planning op dagniveau die samen met alle betrokken
bouwpartners, de vaklieden en de uitvoerders wordt
gemaakt. Modelleur Raaijmaakers: “Bij virtueel
bouwen is het eigenlijk de bedoeling dat de mensen
op de werkvloer met vragen komen: kun je dit of dat
Het winnende team is….
De weg die Waal insloeg met lean en virtueel bouwen, bleef niet zonder gevolgen voor de
eigen organisatie. Twee jaar geleden transformeerde Waal zich tot een procesgestuurde
organisatie die werkt volgens de principes van lean productie: gericht op waardetoevoe-
ging voor de klant en het inzichtelijk maken en verminderen van verspilling.“We zagen op
een gegeven moment het licht: als we echt die klant en eindgebruiker centraal willen
stellen, moeten we ons anders organiseren. Binnen de traditionele werkwijze wordt voor
ieder project een nieuw team samengesteld. Bouw is echter net topsport: je moet
veelvuldig als team met elkaar trainen wil je er goed in worden. We realiseerden ons dan
ook dat het steeds samenstellen van gelegenheidsteams niet bijdroeg aan een optimale
prestatie. Bij alle interne overdrachtsmomenten ging bovendien enorm veel kennis
verloren – waar de klant alleen maar last van heeft.” Dit leidde tot de overstap naar een
teamorganisatie: vaste teams van specialisten die bij elk project met elkaar samenwerken.
Een radicale verandering, erkennen Van der Wal en Raaijmaakers.“Je zet de klant centraal
en vormt daar je organisatie omheen. Je haalt je afdelingshoofden weg, die vaak het MT
van je bedrijf vormen. Maar iemand die ooit hoofd werkvoorbereiding is geworden omdat
hij zo goed brandjes kan blussen, is niet per se een goede teamleider, dus die functies zijn
niet één op één over te zetten.”
De volgende stap voor Waal is te komen tot product-marktcombinaties bestaande uit
optimale, zelfsturende teams, die zich ieder richten op dat type project waarin het
betreffende team excelleert. Naast enthousiasme, riep ook deze verandering binnen de
organisatie hier en daar weerstand op. Van der Wal: “Er zijn mensen weggegaan, goede
mensen, die zich niet konden vinden in de nieuwe organisatiestructuur. Dat is jammer.Aan
de andere kant merken we dat we ook juist mensen aantrekken – medewerkers, klanten
en bouwpartners – juist vanwege onze nieuwe manier van werken.”

6. 37
NR 4 29 MAART 2011
B UWF RMATIE
BIM
voor mij visualiseren? Zo’n proces moet op gang
komen, dus om maar vragen uit te lokken, vroegen
we vier jaar geleden zelf aan bijvoorbeeld een uit-
voerder wat hij in 3D getekend wilde hebben. Zijn
antwoord? ‘Dat hangt ervan af wat de architect heeft
getekend’. Alsof iemand die door de ober gevraagd
wordt hoe hij zijn biefstuk gebakken wil hebben,
antwoordt: dat hangt ervan af hoe de kok hem klaar-
maakt. De omslag in het denken moest toen nog
gemaakt worden: namelijk van tevoren bedenken
tegen welke problemen je kunt aanlopen, en die in
een zo vroeg mogelijk stadium visualiseren. Het blijkt
zo’n krachtig middel te zijn. Nu krijgen we bij elk
gebouw al veel meer vragen, bijvoorbeeld of we de
fundering in 3D kunnen aanleveren, en de invoer van
leidingen naar de meterkast. Aan de hand van de
planning en het model draaien de modelleurs
volledig uitgewerkte tekeningen uit van ieder onder-
deel van het gebouw. Omdat de planning samen met
alle betrokkenen wordt gemaakt, is die planning
voor de mensen op de werkvloer ineens niet meer
‘opgelegd’, maar eentje waar ze hun eigen hand-
schrift in herkennen. Iedere ploeg krijgt naast een
visualisatie van het eindproduct een tekening van
wat zij die dag moeten maken – niet meer en niet
minder. “Een metselaar hoeft geen tekening te zien
waarop ook de badkamer staat afgebeeld.”
Goedkoper
Waal verwacht mede dankzij virtueel bouwen over
twee tot drie jaar dertig procent goedkoper te kun-
nen produceren. “Dat komt omdat de verspillingen
waaronder faalkosten met lean en virtueel bouwen
drastisch verminderen. Omdat het te realiseren ge-
bouw van begin tot einde in een 3D-filmpje wordt
vertoond, kunnen we fouten ook veel sneller opspo-
ren. Onlangs zagen we bij het bekijken van het film-
pje van de planning van een project dat er een foutje
in was geslopen: op de dag dat de wanden zouden
worden neergezet, bleken de vloeren nog niet te zijn
gestort. Doordat we dit ontdekten in de modelleer-
fase, kon de fout hersteld worden voordat het bouw-
proces startte. Behalve de kostenbesparing, bouwen
we ook veel sneller. We zijn al in staat om grondge-
bonden woningen binnen tien weken op te leveren.”
Werd virtueel bouwen met gejuich ontvangen binnen
Waal? “Het was een verandering. Dus stuit je op
weerstand”, zegt Van der Wal nuchter. “Door onze
overstap naar virtueel bouwen hebben we afscheid
moeten nemen van partners waarmee we jarenlang
hebben samengewerkt, maar die niet mee gingen in
die ontwikkeling, om welke reden dan ook. Je zoekt
toch naar gelijkgestemden, partijen die hetzelfde
dromen. De ontwikkelingen die we met WIM en lean
hebben ingezet, vragen veel van de veranderings-
bereidheid van onze mensen en onze bouwpartners.
Het 3D model zelf stuitte niet op veel weerstand,
maar het werken ermee is lastiger.” Raaijmaakers:
“We hebben bijvoorbeeld calculatoren die de bereke-
ningen uit het 3D-model nog niet vertrouwen. Zij me-
ten alles nog na met een liniaal; ze willen per se ‘ge-
voel’ hebben bij de cijfers. Die precisie, en die
structuur, zijn de calculator eigen. Dat vergt wat lob-
bywerk van de kant van de directie, maar het is een
kwestie van wennen en tijd totdat we niet anders
meer doen.”
Virtueel bouwen stuitte in eerste
instantie op op veel weerstand