1. лекц №9
ХҮНИЙ СЭТГЭЛЗҮЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ
ТЕМПЕРАМЕНТ БА ЗАН ТӨЛӨВ

2. Òåìïåðàìåíòèéí òàëààð îéëãîëò
 Õ¿ì¿¿ñ ÿíç á¿ðèéí àðàíøèíòàé áàéäàã. È÷èìõèé,
á¿ðýã, íÿìáàé, ¿ã äóó öººòýé, óóðòàé, ýð÷ õ¿÷òýé,
þìûã õóðö òóñãàæ àâäàã, õºãæèëòýé, íèéòý÷, öîâîî
ñýðãýëýí ã.ì. Ýäãýýð íü ìýäðýëèéí òîãòîëöîîíû õýâ
øèíæýýñ ¿¿äýëòýé áàéõ áºãººä òàíèí ìýäýõ¿éí
ïðîöåññ, õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà, õàðèëöàà çýðýãò
èëýð÷ õºãæäºã.

3.  Temperamentum- ãýäýã íü ëàòèíû øèíãýí ãýñýí
óòãàòàé ¿ãíýýñ ãàðàëòàé ¿ã. Òåìïåðàìåíò ãýäýã íü
ìýäðýëèéí òîãòîëöîîíû õýâ øèíæýýð èëýð÷ áóé
õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé òîäîðõîéëîëò þì. Ìîíãîë õýëýíä
òåìïåðàìåíòèéã àâèð àðàíøèí, ààø àðàíøèí ãì-ýýð
íýðëýäýã. Õ¿í á¿ðèéí ñýòãýö äàâòàãäàøã¿é øèíæ
÷àíàðòàé. Àâèð àðàíøèí òºðºëõèéí, áèîëîãèéí
øèíæòýé áàéäàã ó÷ðààñ õóâü õ¿íèé ñýòãýë ç¿éí
îíöëîãèéã èë¿¿òýé òóñãàíà.

4. Òåìïåðàìåíòèéí òàëààð ñóðãààë
 Òåìïåðàìåíòèéí õýâ øèíæ¿¿äèéã ýðòíèé
ñýòãýã÷äèéí ¿åýñ ñóäàëæ ýõýëñýí áºãººä ýíý
òàëààðõè ñóäàëãààã ¿íäñýí ÷èãëýë áîëãîí
òàéëáàðëàäàã. Òåìïåðàìåíòèéã òàéëáàðëàñàí
õàìãèéí ýõíèé ñóðãààë íü õ¿íèé áèåèéí øèíãýíòýé
õîëáîîòîé áàéñàí áàéíà.

5. Òåìïåðàìåíòèéí òàëààð øèíãýíèé îíîë
 Øèíãýíèé îíîëûã ¿íäýñëýã÷ íü ýðòíèé ãðåêèéí ýì÷
Ãèïïîêðàò /Ìݪ -ð çóóí/, Ãàëåí íàðûí ãàðãàñàí
õ¿íèé áèå äýõ øèíãýíèé õàðüöààãààð
òîäîðõîéëîãäîíî ãýñýí ¿çýë þì. Ôëåãìà- ñàëñ, õîëå-
öºñ, ñàíãâå –öóñ, ìåëàíõîëå- õàð öºñ. Ýíý íýð òîìú¸î
ºíººäºð ÷ ãýñýí õýðýãëýãääýã.
 Îðîñûí ýðäýìòýí Ëåñãàôò öóñòàé õîëáîí
òàéëáàðëàäàã. ßïîíä öóñíû ãðóïïýýð õ¿íèé çàí
áàéäëûã òàéëáàðëàäàã.

6. Êîíñòèòóöèéí îíîë
 Áèå ýðõòíèé õàðüöààãààð Ãåðìàíû ýðäýìòýí Ý.
Êðå÷ìåð, ÀÍÓ ýðäýìòýí Ó. Øåëäîí íàð òàéëáàðëàñàí.
 Ôëåãìàòèê – Ẻðºíõèé òîëãîéòîé, á¿ä¿¿í ãýäýñòýé
 Ñàíãâèíèê – øóâòàí ìºðòýé, øîíòãîð õàìàðòàé
 Ìåëàíõîëèê – áèåèéí хөгжил сул
 Õîëåðèê – øèð¿¿í ä¿ðòýé ãýõ ìýòýýð òîäîðõîéëñîí
áàéäàã.

7.  Ãåðìàíû ýðäýìòýí Ý.Êðå÷ìåð:
 Áèåèéí ãàëáèð òóõàéí õ¿íèé òåìïåðàìåíòòàé øóóä õîëáîîòîé ãýæ
òàéëáàðëàñàí. Áèåèéí ãàëáèðûã ÿíçààð òîäîðõîéëñîí.
 Àñòåíèê õýâ øèíæ- ºíäºð òóðàíõàé, íàðèéí çóóâàí öàðàéòàé, óðò íàðèéí
õàìàðòàé, óðò õºëòýé. Èéì õ¿ì¿¿ñ á¿ðýã, äóó öººí, ñýòãýëèéí õºäºë㺺í
èõòýé, çºð¿¿ä, ãàäààä îð÷èíä äàñàõäàà óäààí áàéäàã ãýæ ¿çñýí.
 Ïèêíèê õýâ øèíæ – Íàìõàí ýñâýë äóíä çýðãèéí íóðóóòàé, òàðãàí
ìàõëàãäóó, áóë÷èí øºðìºñ ñóëòàé, õºäºë㺺íèé ýðõòí¿¿äèéí õºãæèë ñóë
õ¿ì¿¿ñ. Òàéâàí, óÿí 纺ëºí, öàéëãàí, õóâèðàìòãàé çàí ààøòàé.
 Àòëåòèê õýâ øèíæ - ªíäºð ýñâýë äóíä çýðãèéí íóðóóòàé, áóëèà, ºðãºí
ìºðòýé, öýýæ òîëãîé òîìòîé, í¿¿ðýýðýý ÿñàðõàã õ¿ì¿¿ñ. Òàéâàí, ãàäààä
îð÷èíä äàñàõäàà ìóó, ñýòãýëèéí õºäºë㺺íèé èëðýë áàãà.
 Äèñïëàñòèê – Áèåèéí õºãæèë, õàðüöàà ìóó. Çàí ààø íü òîäîðõîéã¿é

9.  ÀÍÓ-ûí ýðäýìòýí Ó.Øåëäîí:
 Ýíäîìîðô – 纺ëºí, äóãóéâòàð òºðõòýé, ÿñ áóë÷èíãèéí
õºãæèë ñóë, äàãàí äóóðàéìòãàé, õ¿íòýé
ñýòãýëýýñýý õàðüöäàã
 Ìåçîìîðô – ÿñ áóë÷èíãèéí õºãæèë ñàéí, õ¿÷òýé, àç
ñîðèõ äóðòàé, èäýâõòýé, çàñàãëàõ äóðòàé,
ò¿ðýìãèé, çîðèãòîé
 Ýêòîìîðô – ñóë áèåòýé, áèåý áàðüäàã, ñààòàë
äàâàìãàéëñàí, íóóöëàã, ãàíöààðäìàë

10. Äýýä ìýäðýëèéí ¿éë àæèëëàãààíû õýâ øèíæèéí
òóõàé ñóðãààë
 ¯íäýñëýã÷ íü È Ï. Ïàâëîâ. 1920 –èîä îíû ¿åä ñóäàëñàí.
Àíõ Ëåíèíãðàäûí ¿åðýýð òóðøèëòûí ëàáîðàòîðèò
ñóäàëæ áàéñàí íîõîä íü ÿíç á¿ðèéí àðàíøèí ãàðãàæ
áàéñíààñ ñàíàà àâàí ñóäàëñàí áàéäàã. Äýýä ìýäðýëèéí
¿éë àæèëëàãààíû ïðîöåññòîé óÿëäóóëæ èõ ñóäàëãàà
õèéñýí. Á¿õ òóðøèëòàà íîõîé äýýð õèéñýí. Èíãýýä õ¿íèé
òåìïåðàìåíòèéí ôèçèîëîãè ¿íäýñ íü äýýä ìýäðýëèéí ¿éë
àæèëëàãààíû õººðºë, ñààòëûí ïðîöåññèéí õ¿÷, õàðüöàà,
õºäºë㺺íòýé óÿëäààòàé þì ãýäãèéã áàòàëñàí. ¯¿í
äýýðýý òóëãóóðëààä òåìïåðàìåíòèéí 4 õýâ øèíæèéã
òîäîðõîéëñîí.

11. ДМҮА
хүчтэй сул
тэнцвэртэй тэнцвэргүй
хурдан удаан

12.  Ýíý ñóäàëãààíû îëîëòòîé òàë íü:
 Òåìïåðàìåíòèéã èõ òàðõèíû ãàäðûí ¿éë àæèëëàãààòàé
õîëáîí òàéëáàðëàñàí.
 Òóõàéí ¿åä áàéñàí îëîí îíîëóóäûã íýãòãýæ ÷àäñàí
 Òºðºëõèéí øèíæ õýìýýí òàéëáàðëàñàí
 Äóòàãäàëòàé òàë íü:
 Çàðèì õýâ øèíæèéã 3 øèíæ ÷àíàðààð, çàðèìûã íü 1
øèíæýýð òîäîðõîéëñîí
 Íîõîé äýýð òóðøèëò õèéãýýä õ¿í äýýð òàéëáàðëàñàí

13.  Õîëåðèê – öî÷ìîã, øàðàëõóó, îìãîëîí ò¿ðãýí çàíòàé,
àëõàà ãèøãýý ò¿ðãýí, õýð¿¿ë÷, çîäîîí÷, ãºæ¿¿ä
áàéõ òàëòàé. ¯éë àæèëëàãààíû ¿åä ìàø îãöîì, çàí
áàéäàë íü àìàðõàí ººð÷ëºãääºã. ͺõöºë áàéäàëä íü
õ¿íäýòãýëòýé õàíäàõ þìóó ýâ ç¿éãýýð õàðèëöâàë
äîðõíîî òàéâøèðäàã. Àëü áîëîõ ñºðãºëäºõã¿é áàéõ
õýðýãòýé.

14.  Ñàíãâèíèê – Àìüäðàëûí áàÿð áàÿñãàëàíòàé, ÷àíãà
ÿðüäàã, öîâîî íèéòý÷, îð÷èíäîî èäýâõòýé
õàíääàã, çàðèìäàà õºíãºìñºã, îëîí ç¿éëä ñàìãàðäàõ
òàëòàé. ¯éë àæèëëàãààíû òàëààñàà ñàíãâèíèê õ¿í
ìàø õºãæèëòýé, ñýðãýëýí çàí áàéäëûã òºð¿¿ëæ
áàéäàã. ªºäðºã, àëèà õîøèí, á¿õ þì ñàéõàí áîëíî ãýæ
íàéääàã, àìàðõàí óóðëàõ áîëîâ÷ äîðîî ìàðòäàã.
Òýðýýð ñîíèðõîëòîé ÿðèëöàã÷ áàéõûí õàìò õ¿í
á¿ðòýé íºõºðëºæ îéëãîëöîæ ÷àääàã.

15.  Ôëåãìàòèê – Òàéâàí äºë㺺í, òîãòóóí, íóõàöòàé, ¿ã
äóó öººí, áóóðüòàé ãýõäýý õºø¿¿í, áèåý áàðüñàí,
ñàíàà÷ëàãàã¿é. ¯éë àæèëëàãààíä ìàø áóóðü
ñóóðüòàé, òàéâàí õàíäàíà. Íýëýýí ààæóó óäààí
ñýòãýë íü õºäëºõ áà íýãýíò õºäºëñºí áîë òýð áàéäàë
íü óäààí õóãàöààãààð ¿ðãýëæèëäýã îíöëîãòîé.

16.  Ìåëàíõîëèê – Áóóðüòàé, ä¿íñãýð, á¿ðýã íîîìîé,
õÿíóóð, óðèàëãàõàí áàéäàëòàé. Ýìçýã, ìýäðýìæ
èõòýé, ãîìäîìòãîé, àæèëä õè÷ýýíã¿é,
äóóëãàâàðòàé. ¯éë àæèëëàãààã óéòãàðòàé
áîëãîäîã, ººðò íü õàìààðàëòàé á¿õ ç¿éëèéí òàëààð
ñýòãýë çîâæ, äîãäîëæ áàéäàã. Áèåý áàðèõ òàë ìàø
ñóë, ÿìàð íýãýí àìëàëò ºãäºãã¿é.

18.  Ýäãýýð òåìïåðàìåíòèéí èëðýë¿¿äèéã àâ÷ ¿çýõýä
àëü íýã íü ìóó ãýñýí ç¿éë áàéõã¿é. ̺í õ¿íä äàí ãàíö
òåìïåðàìåíò èëðýõã¿é. Õîëèëäîæ áàéäàã. Àëü íýã íü
äàâàìãàéëñíààð òîäîðõîéëîãääîã. ̺í àíãèëàõààñ
ãàäíà , , …..ãýõ ìýò àíãèëäàã. Èõýíõ
ýðäýìòýä òåìïåðàìåíòèéã òîäîðõîéëîõ õàìãèéí ãîë
øèíæ áîë èäýâõè, ñýòãýë õºäëºë ãýæ ¿çñýí.

19.  Òåìïåðàìåíòèéã òîäîðõîéëîõ ¿íäñýí øèíæ /Â.Ñ
Ìåðëèí/:
 Ìýäðýìòãèé
 Õàðèó ¿éëäýë
 Èäýâõ, ýð÷ õ¿÷
 Õàðèó ¿éëäëèéí õóðä
 Óÿí õàòàí øèíæ
 Ýêñòðàâåðò, èíòðîâåðò
 Ñýòãýëèéí õºäºë㺺íèé øèíæ ÷àíàð

20. Экстраверт
 Эхлээд ярих, дараа нь бодох хандлагатай. “Ам султай” гэж
зэмлүүлэх нь олонтой.
 Олон найз нөхөдтэй, олон хүнтэй танилцахыг эрмэлзэнэ.
 Анхаарлын шилжилт сайн учир чимээ шуугиантай нөхцөлд
тайван ажиллах чадвартай.
 Нэг зүйлээс нөгөөд шилжих нь хялбархан
 Бусдад хялбархан ойлгогддог, танихгүй хүнтэй ярихаас
зайлсхийдэггүй
 Сэтгэлийн хөдөлгөөн ихтэй, энэ нь гаднаа харагддаг
 бусадтай яриа дэлгэх дуртай
 Шийдвэрлээгүй асуудлын талаар бусадтай санал солилцох,
санаа бодлоо илэрхийлэхийã чухалчилдаг
 Ийм хүний хувьд өөрөө ярих нь бусдыг сонсохоос хялбар учир
“сонсох чадвараа сайжруулах” нь чухал
 Юмыг нүдээрээ биш, үгээрээ харж сурсан байдаг: “Би чинь
үүнийг яаж хийх билээ? Аа ингэх юм байна. Одоо л учрыг нь
оллоо” гэх зэргээр өөрөө өөртэйгээ ярьж сэтгэдэг.
 Найз нөхөд, ойр дотны хүмүүсийн туслалцаа дэмжлэг тэдний
хувьд маш чухал юм. Бусдын урамшуулал нь ямар нэг зүйлийг
зөв хийж байна гэсэн итгэлийг тэдэнд өгдөг.

21. Интроверт
 Юмыг хэлэхээсээ өмнө сайтар бодно. “Би жаахан бодож байгаад
хариулъя” гэх буюу гадаад байдал нь иймэрхүү харагддаг.
 Чимээгүй орчинд ганцаараа байх дуртай, тайван байдлаа нэг алдчихвал
эргээд хийж байснаа үргэлжлүүлэх нь хэцүү учир шуугиантай орчинд
ажиллахдаа төвөгшөөдөг
 Анхаарлын шилжилт удаан учир хийж байсан зүйлээ орхиод өөр зүйлд
хандахад зохих хугацаа шаарддаг.
 Сонсох чадвар сайтай, бусдын ярианд тэвчээртэй ханддаг.
 Сэтгэлийн хөдөлгөөн нь гаднаа тодорхой илэрдэггүй, бүрэгдүү,
бодлогошронгуй.
 Тэмдэглэлт үйл явдлыг ойр дотны цөөн найз нөхөдтэйгөө өнгөрөөхийг
илүүд үздэг.
 Өөрийн үзлээ илүү шийдвэртэй илэрхийлэхийг боддог ба хэлэх гэсэн
зүйлийг нь бусад хүмүүс урдуур нь орж ярихад дотроо дургүйцдэг.
 Өөрийнхөө үгийг таслалгүй сонсоосой гэж хүсдэг, өөрөө бусдын яриаг
тасалдаггүй.
 Зарим хүмүүс түүнийг нийтэч биш гэж үзэх ба хүнтэй амархан
танилцдаггүй.
 Хоосон яриа бол дэмий зүйл гэж үзэх учраас хэт магтах ба нэг үгийг
олон давтан хэлэхэд дургүй.

22.  È.Êàíò õ¿íèé àâèð àðàíøèíã ìýäðýìæèéí áà ¿éë
àæèëëàãààíû ãýæ ¿íäñýí õýâ øèíæèä àíãèëñàí.
Ìýäðýìæèéí õýâ øèíæèä ñàíãâèíèê áîëîí
ìåëàíõîëèêèéã õàìààðóóëäàã. Ñàíãâèíèêèéí õóâüä
çàí áàéäàë ãàäíà òàëäàà îíöãîé ýð÷ õ¿÷òýé èëýð÷
ìýäýãäýõ àòëàà äîòîîääîî òºäèéëºí ã¿í ã¿íçãèé,
óäààí ¿ðãýëæèëäýãã¿é, áàò áºõ óë ìºð
¿ëäýýäýãã¿é. Ìåëàíõîëèêèéí õóâüä ãàäààä èëðýë
òóí ¿ë ÿëèõ õýìæýýòýé, èë òîä áèø õàðèí óõàìñðûí
äîòîîä äàõ èëðýë ìàø ã¿í ã¿íçãèé, óäààí
¿ðãýëæèëäýã áàéíà.

23.  Ýíäýýñ ¿íäýñëýýä ñýòãýë ç¿é÷èä äîòîãøîî õàíäñàí àâèð
àðàíøèíòàé /ìåëàíõîëèê, ôëåãìàòèê/ õ¿ì¿¿ñòýé
àæèëëàõäàà òýäýíä àñóóäëûã øèéäýõ õóãàöàà ºãºõ,
ÿàðóóëæ ñàíäðààõã¿é áàéõ, ººð áóñàä õ¿ì¿¿ñòýé
ñàíààòàé õèéãýýä ñàíàìñàðã¿éãýýð õàðüöóóëàõã¿é
áàéõ, õýò ºíäºð äóóãààð çàõèðñàí ºí㺠àÿñààð ÿðèõã¿é
áàéõ õýðýãòýé. Õýðýâ èíãýæ õàðüöñàí òîõèîëäîëä
òýäíèé ñýòãýë ñàíààíû áàéäàë òîãòâîðã¿é, ººðòºº
èòãýëã¿é áîëæ øàíàëæ ýõýëäýã.
 Õàðèí ãàäàãøàà õàíäñàí /ñàíãâèíèê, õîëåðèê/ çàí
¿éëèéí îíöëîãòîé õ¿ì¿¿ñòýé àæèëëàõäàà þóíû ºìíº
íýýëòòýé, øóóðõàé, àæèë õýðýã÷, “õ¿íäýëñýí” ºíãº
àÿñòàé õàðèëöàõ íü ç¿é.

24. Çàí òºëºâ

25.  Áèå õ¿íèé ñýòãýë ç¿éí øèíæ¿¿äèéí íýã íü çàí òºëºâ
áºãººä àìüäðàë ¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä á¿ðýëäýí
òîãòäîã. Çàí òºëºâ ãýäýã íü óë ìºð ¿ëäýýõ ãýñýí ãðåê
¿ãíýýñ ãàðàëòàé. Çàí òºëºâ íü àâèð àðàíøèíãèéí íýã
àäèëààð õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà, õàðèëöààíû ÿâöàä
èëýð÷ áîëîõ áîëîâ÷ òóõàéí õ¿íèé çàí ¿éëèéí
ºâºðìºö, äàõèí äàâòàãäàøã¿é øèíæ îíöëîã, ºí㺠àÿñûã
ººðòºº áàãòààæ áàéäàã îíöëîãòîé. Õ¿íèé ¿éë
àæèëëàãààíä ººðòýéãýý áîëîí áóñàäòàé õàðèëöàõàä
èëðýí ãàð÷ áàéãàà ñýòãýë ç¿éí ºâºðìºö îíöëîãóóäûí
íèéëáýð öîãöûã çàí òºëºâ ãýíý. Çàí òºëºâ á¿ðýëäýõýä
ñóðãàëò, õ¿ì¿¿æëèéí ¿éë àæèëëàãàà, õºäºëìºð ÷óõàë
¿¿ðýãòýé.

26.  Çàí òºëºâ íü:
 1-ðò. Áóñàä õ¿ì¿¿ñò õàíäàõ õàíäëàãààð
 2-ðò. ªºðòºº õàíäàõ õàíäëàãààð
 3-ðò. Àæèë õýðýãò õàíäàõ õàíäëàãààð
 4-ðò. Ýä þìñàä õàíäàõ õàíäëàãààð èëýðíý.

27.  Çàí òºëâèéí îíöëîã:
 Õ¿íèé îíòîãåíåç õºãæëèéí õàðüöàíãóé ýõýí ¿åä
òºëºâøèæ, àìüäðàëûí öààøäûí ÿâöàä ýíý íü
òîãòâîðòîéãîîð èëðýí ãàðäàã.
 Èëðýí ãàð÷ áóé øèíæ¿¿ä íü çàí òºëâèéí õýâ
øèíæèéã á¿ðä¿¿ëäýã.
 Ýíýõ¿¿ õýâ øèíæýýñ õàìààðàí á¿ëã¿¿äýä
õóâààãääàã.

28. Òåìïåðàìåíò áîëîí çàí òºëâèéí ÿëãàà
 Çàí ÷àíàð õýðõýí òºëºâøäºã, ò¿¿íèé ìºí ÷àíàð,
ººð÷ëºãäºõ áîëîìæ áèé ýñýõ íü ìàðãààíòàé àñóóäàë.
Ìýäðýëèéí òîãòîëöîîíû øèíæ ÷àíàðààð òåìïåðàìåíò
òºðºëõèéí áàéäàã. Ýíý áîë çàí òºëâèéí ÿëãààòàé áàéõ
óðüäà÷ øàëòãààí. Äàðàà íü àìüäðàëûí ÿëãààòàé íºõöºë
áàéäàë. Õ¿ì¿¿æèë, ñóðãàëò, ººðèéí óõàìñàð íºëººëíº.
 Õ¿ì¿¿ñèéí çàí òºëâèéí àâèð àðàíøèíãààñ ÿëãààòàé íü
ìýäðýëèéí òîãòîëöîîíû îíöëîãîîñ áèø õàðèí òóõàéí õ¿íèé
ñî¸ëûí ò¿âøèí, íèéãìèéí çàí ¿éë, õ¿ì¿¿æèë, çàí
ñóðòàõóóí, áîëîâñðîëûí áàéäëààñ õàìààðíà.

29. Çàí òºëâèéí òàëààð ñóðãààë
 Ñýòãýë ñóäëàëûí óõààíû õºãæëèéí ò¿¿õèéí ÿâöàä
çºí òºëâèéí õýâ øèíæèéã ÿëãàõ, àíãèëàõ îðîëäëîãî
îëîí óäàà õèéãäýæ áàéëàà. Äýýð ºã¿¿ëñýí
Ý.Êðå÷ìåð, Ó.Øåëäîí, Ý.Ôðîìì, Ê.Ëåîíãàðä, À.Ëè÷êî
íàðûã íýðëýæ áîëíî.
 Àíõàíäàà õ¿íèé ãàäààä øèíæ ÷àíàðààð òîäîðõîéëîõ
îðîëäëîãî õèéæ áàéñàí. Áîîëûí íèéãìèéí ¿åä
áóë÷èíãèéí õºãæèë, íàñ ã.ì.-ýýð áîîëûã øèíæäýã
áàéâ.

30.  Ôèçèîíîìè. Àðèñòîòåëü, Ïëàòîí íàð ¿íäýñëýñýí. ßâöóó
øèíæòýé. Õ¿íèé çàíã àìüòíû ÿìàð íýã øèíæòýé
ç¿éðë¿¿ëýí òîäîðõîéëäîã. Æèøýý íü, áóõûí õàìàð
øèã á¿ä¿¿í ñàðòãàð õàìàðòàé áîë çàëõóó, ãàõàéõ
øèã õàìàðòàé áîë òýíýã, àðñëàí øèã õàìàðòàé áîë
èõ çàíòàé, ÿìààíû íîîñ øèã íàðèéí ¿ñòýé áîë àéìõàé,
áîäîí ãàõàéíõ øèã øèð¿¿í ¿ñòýé áîë äîãøèí çàí
àâèðòàé ãýõ ìýò.

31.  Ôèçèîãíîìè. 18-ð çóóíû ¿åä È.Ê Ëàôàòåð õ¿íèé òîëãîéã
ñýòãýë ñàíààíû òîëü ãýæ ¿çñýí. Ëàôàòåð îëíû òàíèë
õ¿ì¿¿ñèéí òàðõèíû õýëáýðèéã ñóäàëæ, Ôèçèîãíîìèêà
ãýäýã íîì áè÷ñýí. Îãò øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñã¿é áîëîâ÷,
ñîíèðõîëòîé. Èãíàòè Ëîéîë /öýðýã áàéñíàà áîëüæ, èåçóò
øàøíû á¿ëýãëýëèéí ¿íäýñëýã÷ áîëñîí/ - ûã ñóäàëæ,
äàé÷èí øèíæòýé õ¿íèé í¿¿ð, óðóóë íü õóðö áàéíà ã.ì.
Ôèçèîãíîìèêà íü óòãà çîõèîëûí øèíæ ÷àíàðòàé áàéñàí.
 Digital Physiognomy ïðîãðàìì çîõèîñîí áàéíà.

32.  Ôðåíîëîãè. Ãåðìàíû ýì÷ Ô.Ãàëüòîí çàí òºëâèéí á¿õèé
ë øèíæ èõ òàðõèíû ãàäðûí íýã òºâòýé õîëáîîòîé
áàéíà. Õýñýã á¿ðèéí õýìæýý, õîòãîð çýðýã íü çàí
÷àíàðûí øèíæèéã èëýðõèéëíý ãýæ ¿çñýí. 27 õýñýã
áîëãîí õóâààñàí.

33.  Êîíñòèòóöè. Êðå÷ìåð, Øåëäîí, Þíã íàðûí ¿çýëòýé
õîëáîîòîé. Äàðâèí õ¿í áà àìüòäûí ñýòãýëèéí õºäºë㺺í,
ìýäðýìæèéí ¿åä áóë÷èí, øºðìºñíèé ¿éë àæèëëàãàà
òîäîðõîé ººð÷ëºëòºíä îðäîã. ¯¿íýýñ õàðàêòåðèéã
òîäîðõîéëæ áîëíî ãýñýí. Æ: õºìñ㺺 çàíãèäñààð áàéãààä
¿ð÷ëýýòýé áîëîõ. Êðå÷ìåðèéõýýð öèêëîòèìèê íü
õºãæèëòýé ÷àë÷èã÷èä, òàéâàí å㺺äºã÷èä, äóíäàæ
äóóã¿é õ¿ì¿¿ñ, èäýâõòýé ïðàêòèêóóä, àìüäðàëä
èäýâõã¿é õ¿ì¿¿ñ, õàðèí øèçîòèìèê íü ìàø íàðèéí
ìýäðýìæ á¿õèé æåíòåëüìåí, èäåàëèñò ìºðººäºã÷, õ¿éòýí
õ¿ì¿¿ñ, çàñàãëàëä äóðòàé õ¿ì¿¿ñ, õóâèà õè÷ýýã÷,
èäýâõ çîðèëãîã¿é, èéì õýâ øèíæèéí õ¿ì¿¿ñ áàéäàã ãýæ
¿çñýí áàéíà.

34.  Ãðàôîëîãè. Áè÷èã ¿ñýã ¿¿ññýí ¿åýñ ÿðèãäàæ
ýõýëñýí. Ýðòíèé Ãðåêýä Ñâåíòîíè ãýäýã õ¿í
èìïåðàòîð Àâãóñòèíû áè÷èãò àíàëèç õèéæ áàéñàí.
1622 îíä Èòàëèéí ýðäýìòýí Áàëüäî áè÷ãýýð õ¿íèé
çàí ÷àíàðûã òîäîðõîéëîõ îðîëäëîãî õèéñýí. 1903 îíä
îðîñûí ýðäýìòýí Ã.Ìîðãåíøòåðí Ïñèõîãðàôîëîãèÿ ãýñýí
íîì áè÷ñýí.

35.  À.Å.Ëè÷êî çàí òºëâèéí àëü íýã øèíæ áóñäààñ òîä
èëðýõ ¿çýãäýëä òóëãóóðëàí 11 õýâ øèíæ áîëãîí
àíãèëñàí.

36. Зан төлвийн хэв шинжүүд
 Сэтгэцийн хүчтэй хэв шинж
 Сул хэв шинж
 Тогтворгүй хэв шинж

37. Хүчтэй хэв шинж
 Эпилептойд
 Гипертим
 Истероид
 Параноид

39.  Ýïèëåïòîèä. Ãàäààä áàéäëûã Ã.Å Ñóõàðåâà áàäèðóóí
áèåòýé, õ¿ç¿¿ áîãèíî, äîîä ýð¿¿ òîì, õºäºë㺺í óäààíòàé, õ¿íä
àëõààòàé, ýð÷ õ¿÷ èõòýé òóë ÷àíãà äóó õîîëîéòîé ãýæ
òîäîðõîéëñîí áàéíà. Ãîë øèíæ íü äèñôîðèÿ, ñýòãýë öî÷èðäîë,
óäààí õºäºë㺺í, ºñºðõºã, ººíòºã÷, àìèà õè÷ýýñýí, èõýìñýã
çàíòàé, íÿãò íÿìáàé, öýâýð÷. Äèñôîðè íü õýäýí ºäºð, öàãààð
¿ðãýëæèëíý. Ñýòãýë öî÷èðäîë ãýíýò ýõýëíý, óäààí
¿ðãýëæèëíý. Ãýð îðîíäîî öýâýð÷ áàéäëûã ýðõýìëýíý. Àéëûã
òýð áàéäëààð íü ¿íýëíý. ̺íãºíä íàðèéí òîîöîîòîé, õ¿íýýñ ìºíãº
çýýëäýãã¿é, õ¿íä ìºí㺠çýýëäýãã¿é. Îþóíû õóâüä ã¿í ã¿íçãèé
ìýäëýãòýé áàéõ íü õîâîð. Ãýõäýý ñóð÷ áîëîâñðîõûí òºëºº
òºðñºí ìýò áàéäàã. Ýäèéí çàñàã÷, õóóëü÷, öýðãèéí äàðãà
çýðýã ìýðãýæèëä òýíöýíý. ¯åðõýë, íºõºðëºë人 ¿íýí÷, õóóëü
ä¿ðìèéã ÷àíä áàðèìòàëíà.

40.  Ïàðàíîèä. Õóâèà õè÷ýýñýí, çºâõºí ººðèéõºº çîðèëãîä
õ¿ðýõèéí òóëä á¿õíèéã çîðèóëíà. Ñýòãýë ñàíàà íü
òîãòâîðòîé áàéõ áîëîâ÷, çîðèëãî íü áèåëýõã¿é áîë
ñýòãýëýýð óíàíà. Ãàäààä òºðõ íü: äóíä çýðãèéí ýð¿¿ë
÷èéðýã áèåòýé, äàé÷èí øàðãóó, äóó õîîëîé ÷àíãà,
ò¿ðãýí øàëìàã õºäºë㺺íòýé, öýâýðõýí ñàéõàí
õóâöàñëàäàã. Èéì õ¿íèé çîðèëãî, áîäîë ñàíàà íü
èõýâ÷ëýí õýò ¿íýëýõ øèíæòýé áàéäãèéí õàæóóãààð
íèéãìèéí àìüäðàëä èäýâõòýé îðîëöäîã. Àæèë íü ò¿¿íèé
õàìãèéí ýðõýì ç¿éë ó÷èð ò¿¿íä ë á¿õíýý çîðèóëíà.
ªºðèé㺺 ýð¿¿ë ãýæ áàéíãà áîääîã ó÷ðààñ ãýíýò ìóóäñàí
¿åäýý ë ýìíýëãèéí áàðàà õàðäàã. Íàéç íºõäèéí õóâüä
ººðòºº õýðýãòýé ãýñýí õ¿íèéã ñîíãîäîã.

41.  Ãèïåðòèì. Øíàéäåð, Ãàííóøêèí íàð òîäîðõîéëñîí. Ãàäààä òºðõ:
ýð¿¿ë ÷èéðýã áèåòýé, òàðãàëàõ õàíäëàãàòàé. Ñýðãýëýí,
õºäºë㺺íòýé, ñóóñàí ãàçðàà òîãòîõã¿é, ÿíç ÿíçààð
õóâöàñëàõ áîëîâ÷ õàéø ÿéø íü èëò õàðàãäàíà. Ñýòãýë ñàíàà
íü áàéíãà õººð¿¿ ÿâíà. Ñýòãýë õºäºë㺺íèé èëðýë á¿ð íü
õîðîìõîí àñ÷ óíòàðíà. Óóð íü äîðõíîî ãàðíà. Àìèà õè÷ýýõèéã
ìýäýõã¿é, ºãººìºð ñàéõàí ñýòãýëòýé. Ýìõ öýãö ìóóòàé, áîäîë
ñàíàà íü òºâëºðäºãã¿é, ãýðòýý áàéõ òèéì ÷ äóðòàé áèø.
Í¿¿äýë ñóóäàë õèéõ äóðòàé, àÿ òóõûã ýðõýìëýäýãã¿é. ̺íãº
¿ðýìòãèé, áèåèéí áàéäàë áàðàãòàé ë áîë ºâäºõã¿é. Îþóí
ñàíàà, ìýäëýãèéí õ¿ðýý ºðãºí áîëîâ÷ ºíãºö. Ñýòãýë ñàíàà íü
õóâèðàìòãàé. Àæëûíõàà ¿ð ä¿íä õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é øàíòàðäàã.
Òîãòâîðòîé áàéð ñóóðü ýçýëæ ÷àäàõã¿é, îëîí íàéç íºõºäòýé,
àëèà ìàðçàí çàíòàé, äóð ñîíèðõîë íü àìàðõàí ººð÷ëºãääºã.

42.  Èñòåðîèä. Ãàäààä òºðõ íü èõýìñýã, äýýã¿¿ð õàðæ
àëõàëíà, õàìãèéí ãàíãàí, ÷àìèí õóâöàñëàíà. Ýòãýýä
áàéäëààð í¿¿ð, ç¿ñýý ÿíçàëíà. Õ¿ì¿¿ñèéí àíõààðëûí
òºâä áàéõ, ººðèé㺺 õ¿íäë¿¿ëýõ áàéíãûí ýðìýëçýëòýé,
õóäàë÷, íºãºº òàëàà𠺺ðèé㺺 õýò äýýã¿¿ð ¿íýëíý.
Ñýòãýë ñàíàà íü òîãòâîðã¿é, áàÿðëàæ ãîìäîõ íü àìàðõàí,
àëäàð íýðä äóðòàé. Ãýð îðîí íü ¿çìýð øèã. ̺íãºíä
øóíàëã¿é, áóñäàä ìºí㺠çàðöóóëàõ äóðã¿é. ªâ÷íºº õýò
ºñãºæ ¿íýëíý, ýì÷ íàðûí îíîøèä èòãýäýãã¿é. Îþóíû õóâüä
ºðãºí áîëîâ÷ ã¿í áóñ. Àëáàí òóøààëä õýòýðõèé äóðòàé.
¯åðõýë íºõºðëºëèéí õóâüä íýð öóóòàé õ¿íòýé íàéçëàõûã
õ¿ñäýã.

43. Сул хэв шинж
 Шизоид
 Психоастеник
 Сензитив
 Гипотим

44.  Øèçîèä. 1921 îíä àíõ Êðå÷ìåð ýíý íýð òîìü¸îã
ãàðãàñàí. Ãàäààä òºðõ: Öýâýð öýìöãýð, ãàíãàí
äýãæèí õóâöàñëàõã¿é, í¿¿ð öàðàé íü ìýëèéñýí
öîíõèãîð, ä¿íñãýð óéòãàðòàé. Óäààí ÿðèíà, îíîâ÷òîé
¿ã õýëæ ÷àäàõã¿é. Ãýð îðíû õóâüä òîõü òóõã¿é,
õ¿éòýí õºíäèé, àõóé áàéäàëäàà àíõààðäàãã¿é,
ìºíãºã¿é ÿâàõ íü èõýâ÷ëýí òîõèîëääîãã¿é. Ýð¿¿ë
ìýíäýýð ìóó, ºâ÷ëºìòãèé, ãýâ÷ ¿¿íäýý ñàíàà
çîâäîãã¿é. ªðãºí õ¿ðýýíèé ìýäëýãòýé. Îé ñàéòàé,
íîìîíä õîðõîéòîé áîëîâ÷ ººðèé㺺 áóñäàä
èë÷èëäýãã¿é. Óäèðäàõ àëáàí òóøààë çîõèõã¿é.
Öººí õýäýí õ¿íòýé îéð áàéäàã.

46.  Ïñèõîàñòåíèê. Èéì õýâ øèíæòýé õ¿ì¿¿ñ þìíààñ
ýìýýäýã, õºäºë㺺íèé ýâñýëã¿é, õºøèíãº, þìûã èõ
òóíãààæ áîääîã, øèéäìýã áóñ, ººðòºº õýò àíàëèç
õèéäýã. ªºð øèãýý îþóíû ñîíèðõîëòîé õ¿íòýé
íºõºðëºäºã.

47.  Ãèïîòèì. Ýöýíõèé òóðàíõàé, í¿¿ð öàðàéä íü ¿ðãýëæ
ñýòãýë äóíäóóð áàéäàë èëýð÷, ÿðâàéæ ÿâäàã. Ãýð
àìüòàé, òàâ òóõûã ìàø èõ ýðõýìëýäýã. ̺íãèéã ÿàæ
îëîõûã ìýääýã¿é ó÷èð ìºí㺠ìóóòàé ÿâäàã. ªâ÷èðõºõ
õàíäëàãà ãàðãàäàã. Ýì÷ íàðò èòãýäýãã¿é. Îþóíû
õóâüä ìýäëýã äóëèìàãõàí. Àìüäðàëûí ìóó òàëûã
áàéíãà õàðíà. Òîäîðõîé ñîíèðõäîã ç¿éë áàðàã ¿ã¿é.
Õ¿íòýé áàðàãòàé íºõºðëºäºãã¿é. ¯ðãýëæ ìóó
òàëààñ íü õàðíà.

48.  Ñåíçèòèâ õýâ øèíæ. Õýò ìýäðýã, ñýòãýë äóíäóóð,
¸ñ ñóðòàõóóíû ºíäºð øààðäëàãàòàé, õýò
áîëãîîìæòîé, á¿ðýã äóóã¿é, ýðãýëçñýí áàéäàëòàé,
è÷èìõèé, ãîìäîìõîé, àìèà õîðëîõ òàëààð áîäíî

49. Тогтворгүй хэв шинж
 Циклоид
 Даган дуурайгч
 Тогтворгүй

50.  Êîíôîðì. Áóñàä øèã áàéõ ãýñýí ñýäýëòýé. Íàéç
íºõäèéíõºº õ¿ðýýã ñîëèõã¿é, òîãòâîðòîé. Õóó÷èíñàã
¿çýëòýé, øèíý ñîðãîã ç¿éëä äàñäàãã¿é.
 Òîãòâîðã¿é. “Ñèþìèíóòíûé” óðàì çîðèãòîé.
 Öèêëîèä. Ñýòãýöèéí èäýâõ ¿å ¿å áóóð÷, äýýøèëæ
ÿâäàã. Ãèïåðòèì, ãèïîòèì áàéäëààð ñîëèãääîã. 2-3
äîëîî õîíîãèéí õýëáýëçýëòýé.

51.  Õ¿íèé çàí áàéäàë òîãòîõîä ýìçýã ¿å íü 2-3, 9-10 íàñ
ãýæ ¿çñýí áàéäàã. Ó÷èð íü ýäãýýð íàñ íü èäýâõòýé
õàðèëöààíû ¿å þì.