1. САНХҮ Ү ЭДИЙН ЗАСГИЙН ДЭЭД СУРГУУЛЬ
САНХҮҮГИЙН УДИРДЛАГЫН ТЭНХИМ
БАНКНЫ САЛБАРЫН ӨРСӨЛДӨӨН, ТОГТВОРТОЙ БАЙДАЛ,
ЭРСДЭЛИЙН ХАМААРЛЫН ТООЦООЛОЛ
“Эрдмийн шувуу” цомын төлөөх эрдэм шинжилгээний бага хуралд зориулав.
Удирдсан:
С.Эрдэнэ
СЭЗДС-ийн Санхүүгийн Удирдлагын Тэнхимийн ахлах багш, MBA
Боловсруулсан:
Д.Батцэнгэл
СЭЗДС, Санхүүгийн менежмент-4
tsengele_soccer@yahoo.com , 99277560
Б.Ганбаяр
СЭЗДС, Санхүүгийн менежмент-4
iam.mongolia@yahoo.com , 88989977
А.Мөнхзаяа
СЭЗДС, Санхүүгийн менежмент-4
a.zaya18@yahoo.com , 99645693
УЛААНБААТАР 2012

2. †Энэхүү судалгааны ажлаас гарсан дүгнэлт нь тус судалгааг хийж боловсруулсан
судлаачдын байр суурийг илэрхийлнэ. Тус судалгаатай холбоотой аливаа санал,
зөвлөмж, шүүмжийг хүлээн авахдаа бид таатай байх болно.
ТАЛАРХАЛ
Тус судалгааг хийхэд удирдан чиглүүлж, ажилласан СЭЗДС-ийн СУТ-ийн ахлах
багш С.Эрдэнэ, мөн эконометриксийн арга, аргачлалыг зааж сургасан СЭЗДС-н
ЭЭТ-н эрхлэгч Ц.Батсүх (Ph.d), мөн зарим нэгэн өгөгдлийг олж өгч тусалсан СЭЗДСийн СУТ-ийн багш С.Дашдорж нарт гүнээ талархал илэрхийлье.
ХУРААНГУЙ
Тус судалгааны ажлаар Монголын банкны салбарын өрсөлдөөн-тогтвортой байдал,
өрсөлдөөн-эрсдэлийн хооронд хамаарал байна уу, хэрвээ хамаарал байвал ямар
хамаарал байгааг тогтоосон. Ингэхдээ бид банкны салбарын өрсөлдөөний хэмжээг
тодорхойлохдоо пүүсийн зах зээлийн хүчийг харуулдаг “лернерийн индекс”,
салбарын төвлөрлийг харуулдаг “херфиндал-хиршманы индекс” (ХХИ), “зах зээлд
тэргүүлэгчдийн зах зээлд эзлэх хувь”-ийн аргыг ашигласан. Харин банкны салбарын
тогтвортой байдлыг салбарын болон нэгж банкны “z-индекс”-ийг тооцож
илэрхийлсэн бол салбарын эрсдэлийг “чанаргүй зээлийн хувь”-иар төлөөлүүлэн
авсан. Хамруулж үзсэн хугацааны хувьд дэлхийн санхүүгийн хямрал болсон үе
болон хямралын өмнөх үеийг хамтатган авч үзсэнээрээ банкны системд хямрал
хэрхэн нөлөөлснийг харуулах боломжтой юм. Судалгааны үр дүнд хөгжиж буй
орнуудын адил Монголын банкны салбарт өрсөлдөөн-эрсдэлийн хооронд эерэг,
өрсөлдөөн-тогтвортой байдлын хооронд сөрөг хамаарал илэрсэн. Энэ нь банкууд
нэгдэж, үйл ажиллагаагаа томруулбал банкны салбарын эрсдэл буурч, илүү
тогтвортой үйл ажиллагаа явуулах боломжтойг илэрхийлж байгаа юм. Мөн
“лернерийн индекс”, “z-индекс”, “нийт хөрөнгийн өгөөж”-ийн динамикаас харахад
дэлхийн эдийн засгийн хямралын улмаас тогтворгүй байдалд ороод байсан манай
улсын банкны салбарын үйл ажиллагаа тогтворжиж эхлээд байна. Судалгаанд нийт
14 банкны 2006 оны 3 дугаар улирлаас 2010 оны 3 дугаар улирал хүртэлх нийт 17
улирлын санхүүгийн үзүүлэлтийг ашиглаж Панел үнэлгээний аргачлалаар үнэлгээ
хийсэн.
Түлхүүр үгс : Лернерийн индекс, Z индекс, панел үнэлгээ, банкны салбарын
тогтвортой байдал
2

3. АГУУЛГА
ХУРААНГУЙ....................................................................................................................... 2
I.
ОРШИЛ ........................................................................................................................ 4
II.
СЭДЭВ СОНГОСОН ШАЛТГААН ........................................................................... 5
СЭДВИЙН СУДЛАГДСАН БАЙДАЛ ................................................................... 5
III.
“Өрсөлдөөн-хэврэг байдал” ..................................................................................... 5
i.
ii. “Өрсөлдөөн-тогтвортой байдал” баримтлал .......................................................... 6
Уг баримтлал .................................................................................................................... 6
iii.
“Тодорхой хамааралгүй” ...................................................................................... 6
ОНОЛЫН ХЭСЭГ .................................................................................................... 7
IV.
Өрсөлдөөнийг тооцох.................................................................................................. 7
i.
Херфиндал-Хиршманы индекс (ХХИ) ...................................................................... 7
Зах зээлд тэргүүлэгчдийн зах зээлд эзлэх хувь ........................................................ 7
Лернерийн индекс........................................................................................................ 7
ii. Тогтвортой байдлыг тооцох .................................................................................... 8
iii.
Панел өгөгдлийн шинжилгээний загвар ............................................................. 9
iv.
Зах зээлийн өрсөлдөөн ба зээлийн эрсдэлийн хамаарлын загвар .................. 10
v. Зах зээлийн өрсөлдөөн ба тогтвортой байдлын хамаарлын загвар ................... 10
СУДАЛГААНЫ ХЭСЭГ ........................................................................................... 11
V.
i.
Корреляцийн шинжилгээ ....................................................................................... 11
ii. Нийт хөрөнгийн өгөөжийн хандлага .................................................................... 11
iii.
Төвлөрлийн индексийн хандлага ...................................................................... 11
iv.
Санхүүгийн тогтвортой байдлын Z-индексийн тооцоолсон үр дүнгийн
хандлага .......................................................................................................................... 12
v. Лернерийн индексийн тооцоолол, хандлага ........................................................ 13
vi.
Өрсөлдөөн ба тогтвортой байдлын үнэлгээ ..................................................... 15
vii.
Өрсөлдөөн ба банкны зээлийн эрсдэлийн хамаарлын үнэлгээ ...................... 16
VI.
ДҮГНЭЛТ................................................................................................................ 17
VII.
САНАЛ ЗӨВЛӨМЖ ............................................................................................... 17
VIII.НОМЗҮЙ .................................................................................................................... 18
IX.
ХАВСРАЛТ ............................................................................................................. 19
3

4. ОРШИЛ
I.
Өрсөлдөөн нь нийгмийн сайн сайхан байдлыг дээшлүүлэх, аливаа зүйлийн хөгжлийн
хамгийн гол хүчин зүйлүүдийн нэг билээ. Үүнтэй адилаар бизнес болон
үйлдвэрлэлийн аль ч салбарын хувьд өрсөлдөөн гэдэг бол тухайн салбарыг
хөгжүүлэх гол “хөшүүрэг” болдог. Иймээс банкны салбарт ч өрсөлдөөн нь тус
салбарыг хөгжүүлэх, нийгэмд өгөх үр өгөөжийг өсгөх хүчин зүйл болох нь тодорхой.
Банкны салбар нь хүмүүсийн итгэлцэл дээр тогтдог, санхүүгийн зуучлагч бөгөөд
эдийн засагт зохистой мөнгөн урсгал бий болгож байдаг. Иймээс банкны салбарын
тогтворгүй байдал нь санхүүгийн зах зээлийн тогтворгүй байдлыг араасаа дагуулж,
улмаар эдийн засгийн хямрал үүсэх үндсэн нөхцөлийг бүрдүүлдэг (2008 оноос эхтэй
дэлхийн санхүү эдийн засгийн хямрал үүний нэг жишээ юм). Үүнээс үзэхэд
тогтвортой, сайн зохион байгуулагдсан банкны салбар нь эдийн засгийн тулгын
чулууны нэг болдог тул бодлого боловсруулагчид банкны салбарын өрсөлдөөн, үр
ашгаас гадна банкны салбарын тогтвортой байдлыг хангах бодлого боловсруулах
хэрэгцээтэй тулдаг.
Банкны салбарын хэт их өрсөлдөөн нь тус салбарыг тогтворгүй, эрсдэл өндөртэй
болгодог гэж судлаачид үздэг бөгөөд энэ нь бодлого боловсруулагчдыг тус салбарын
өрсөлдөөн – тогтвортой байдлын хооронд оновчтой бодлого боловсруулж, сонголт
хийхэд хүргэдэг. Банкны салбарын өрсөлдөөн, тогтвортой байдлын хамаарлыг
судлаачид “өрсөлдөөн-тогтвортой байдал”, “өрсөлдөөн-хэврэг байдал”, “тодорхой
хамааралгүй” гэсэн үндсэн гурван төрлийн баримтлалаар тайлбарладаг. Дээрх гурван
төрлийн үзэл баримтлалууд нь тухайн улсын эдийн засаг, нийгмийн онцлогоос
хамаардаг. Гэхдээ шилжилтийн эдийн засагтай улсууд болон хөгжиж буй улсуудын
санхүүгийн зах зээлийн тогтолцоо нь ерөнхийдөө банкны салбар нь давамгайлсан
ижил хэлбэртэй байдаг. Тиймэс тус улсуудад эдийн засгийн тогтвортой хөгжилд нь
тулгын чулуу болох банкны салбарын тогтвортой байдлыг хангах нь чухлаар
тавигдаж байгаа бөгөөд манай улсын санхүүгийн систем, эдийн засгийн хувьд ч энэ
асуудал адилхан.
Иймээс бид энэ судалгааны ажлаар манай улсын банкны салбарын хувьд өрсөлдөөн,
тогтвортой байдлын хооронд байдаг хамаарлыг тайлбарладаг “өрсөлдөөн-тогтвортой
байдал”, “өрсөлдөөн-хэврэг байдал”, “тодорхой хамааралгүй” гэсэн үзэл
баримтлалуудын аль нь байгааг тодруулахыг зорьсон. Ингэхдээ бид банкны
салбарын өрсөлдөөний хэмжээг тодорхойлохдоо пүүсийн зах зээлийн хүчийг
харуулдаг “лернерийн индекс”, салбарын төвлөрлийг харуулдаг “херфиндалхиршманы индекс” (ХХИ), “зах зээлд тэргүүлэгчдийн зах зээлд эзлэх хувь”-ийн
аргыг ашигласан. Харин банкны салбарын тогтвортой байдлыг салбарын болон нэгж
банкны “z-индекс”-ийг тооцож илэрхийлсэн бол салбарын эрсдэлийг “чанаргүй
зээлийн хувь”-иар төлөөлүүлэн авсан.
Тус судалгаа нь бүтцийн хувьд: эхний бүлгүүдэд судалгааны хураангуй, түлхүүр үгс,
оршил, сэдэв сонгосон шалтгаанаа оруулж өгсөн бол 3-р бүлэгт банкны салбарын
өрсөлдөөн-эрсдэл, өрсөлдөөн-тогтвортой байдлын хамаарлын талаар хийгдэж байсан
гадаадын судлаачдын ажил болон тэдгээрийн үзэл баримтлалыг авч үзсэн. 4-р бүлэгт
банкны салбарын өрсөлдөөн, тогтвортой байдал, эрсдэлийг илэрхийлдэг онолын
ойлголтууд, тэдгээрийг тайлбарлахад ашигладаг загварын талаар авч үзсэн бол 5-р
бүлэгт банкны салбарын өрсөлдөөн, тогтвортой байдал, эрсдэлийн хамаарлын талаар
хийсэн судалгааны хэсгээ оруулсан. Харин сүүлийн бүлгүүдэд судалгаанаас гарсан
дүгнэлт, санал зөвлөмжөө тусгасан байгаа.
4

5. Судалгаанд ашигласан өгөгдлийн хувьд Монголд үйл ажиллагаагаа явуулж байсан
болон үйл ажиллагаа явуулж буй 14 арилжааны банкны 2006 оны 3-р улирлаас 2010
оны 3-р улирал хүртэлх нийт 17 улирлын санхүүгийн үзүүлэлтүүдийг ашигласан.
Мөн макро эдийн засгийн болон банкны салбарын тоон өгөгдлийг Монголбанкны
статистикийн бюллетень болон Үндэсний Статистикийн Хорооны бюллетениэс авч
ашигласан.
Шаардлагатай тооцооллуудыг эконометрик үнэлгээний E-Views 7.0 болон MS-Excel
2010 программуудыг ашиглан хийсэн.
II.
СЭДЭВ СОНГОСОН ШАЛТГААН
Санхүүгийн систем бол ямар ч улсын хувьд эдийн засгийн хөгжил болоод улс орны
эдийн засгийн тогтвортой байдлыг хангагч гол хүчин зүйл байдаг. Өөрөөр хэлбэл
аливаа улс орны хувьд санхүүгийн системийн тогтвортой байдлыг хангана гэдэг улс
орны аюулгүй байдлын хэмжээний чухал асуудал юм.
Нөгөө талаас өрсөлдөөн нь зах зээлийг зохицуулагч гол хүч ба нийгмийн хувьд
ашигт байдлыг авчрах үндсэн хөдөлгүүр болдог. Гэхдээ банкны салбарын хувьд
өрсөлдөөнийг авч үзэхдээ салбарын өөрийн онцлог болон улс орны зүгээс тавих
зохицуулалтыг харгалзах шаардлагатай болдог.
Дээрх ойлголтуудаас “Өрсөлдөөн санхүүгийн системийн тогтвортой байдлыг
хангахад хэрхэн нөлөөлдөг вэ?” гэсэн асуулт зүй ѐсоор гарч ирж байгаа юм.
Үндсэндээ дээрх асуулт биднийг энэхүү сэдвийн дагуу судалгаа хийх үндсэн
шалтгаан болсон юм. Цаашилбал Монгол улсын хувьд санхүүгийн систем нь бараг
бүхэлдээ арилжааны банкны салбарт суурилдаг. Тиймээс бид энэ судалгааны ажлаар
банкны салбарт төвлөрч хийсэн.
Үүний дараагаар бид доорх дэд асуултуудад хариулт авах зорилгоор энэхүү
судалгааг хийсэн болно. Үүнд:
 Монголд банкны салбарын өрсөлдөөний түвшин ямар байгаа вэ?
 Монголын банкны салбарын тогтвортой байдлын түвшин ямар байгаа вэ?
 Банкны салбарын өрсөлдөөн нь салбарын эрсдэл болон салбарын тогтвортой
байдалд нөлөөлж байна уу?
 Манай банкны салбарын хувьд өрсөлдөөн-тогтвортой байдал-эрсдэлийн
хоорондох олон улсын судлаачдын ямар үзэл баримтлал биелж байна вэ?
Энэхүү судалгааны ажлыг хийснээр цаашид энэ төрлийн судалгааг өргөтгөж аливаа
шийдвэр гаргалтуудад ашиглах боломж бүрдэх юм.
III.
СЭДВИЙН СУДЛАГДСАН БАЙДАЛ
Банкны салбарын хувьд авч үзвэл банкуудын өрсөлдөөн болон салбарын тогтвортой
байдлын хоорондын хамаарлын талаар “өрсөлдөөн-тогтвортой байдал”, “өрсөлдөөнхэврэг байдал”, “тодорхой хамааралгүй” гэсэн үндсэн гурван төрлийн
баримтлалхөгжиж ирсэн байдаг. Эдгээр баримтлалуудын талаар хийгдэж байсан
судалгааг авч үзье.
i.
“Өрсөлдөөн-хэврэг байдал”баримтлал
5

6. Банкны салбарын өрсөлдөөн бага, илүү төвлөрсөн байвал салбар илүү тогтвортой
байна гэж үздэг. Энэ үзлийн дагуу Keeley(1990),Demsetz, Saidenberg болон Strahan
(1996), Matutes болон Vives (2000), Caminal болон Matutes(2002), Martinez-Miera
болон Repullo(2008) нар эмпирик судалгаа хийсэн байдаг. Тэдтөрөлжсөн, том
банкууд эрсдэлд өртөх магадлал бага байдгийг онцолсон байдаг. Италид Bofondi
болон Gobbi (2004) нар салбар дахь банкны тоо олон болоход чанаргүй зээлийн
хэмжээ ихэсч байгааг харуулсан бол Dick (2006) банкны төвлөрлийг бууруулах
тусам зээлийн алдагдал өсч байгааг тооцоолсон байдаг. Харин олон улсын
өгөгдлүүдийг давхар тооцоолсон судалгааны хувьд Levy-Yeyati болон Micco (2007)
нар H статистикийг ашиглан Латин Америкийн 8 улсын хувьд өрсөлдөөн ихсэхэд
салбарын эрсдэл мөн ихэсч байгааг харуулсан байдаг.Харин сүүлийн арваад жилийн
хугацаанд энэ төрлийн судалгаанууд шилжилтийн эдийн засагтай улсуудад ихээр
хийгдэх болсон. Энэ баримтлал нь нилээд өмнөх үеийн судалгаанд ихээр
ашиглагддаг байсан ба олон жилийн турш судлаачид болон бодлого
боловсруулагчдад нөлөөлж байгаа юм.
ii.
“Өрсөлдөөн-тогтвортой байдал” баримтлал
Уг баримтлалѐсоор банкны салбарын өрсөлдөөн нь салбарын тогтвортой байдлыг
бүрдүүлдэг гэж үздэг. Өөрөөр хэлбэл салбарын хувьд өрсөлдөөн дутагдахад
системийн эрсдэл үүсэх магадлал ихэсдэг гэсэн үг юм. Энэ баримтлал нь сүүлийн
үеийн судалгаануудад хүчтэй нөлөөлж байгаа юм. “Өрсөлдөөн-тогтвортой байдал”
баримтлалыг тайлбарладаг “Эрсдэлийн шилжилт”болон “Хямралд хүчтэй
нөлөөлөгч” гэсэн үзлүүд байдаг.
“Эрсдэлийн шилжилт”: Энэ нь өрсөлдөөн бага байх тусам хүчтэй банкууд зээлийн
хүүг өөрсдийн хүссэнээр өндөр тогтоож зээлдэгч нар эргээд зээлээ төлөх чадвар
буурч чанаргүй зээлийн хэмжээ салбарын хэмжээнд өсдөг гэсэн үзэл ба анхStiglitz
болон Weiss (1981) нар уг санааг дэвшүүлсэн байдаг. Харин хамгийн ойрын судалгаа
ньBoyd, De Nicoló болон Al Jalal (2006) нарынZиндекс болон ХХИ-г ашиглан хийсэн
судалгаа юм. Тус судалгаагаар АНУ-ын 2500 банк болон 134 улсын 2700 банкны
өгөгдөл дээр хийсэн шинжилгээхийсэн бөгөөд тэд Z-индекс болон ХХИ-ийн
хооронд статистикийн хувьд ач холбогдол бүхий сөрөг хамаарал байгааг тогтоосон
бөгөөд энэ нь өрсөлдөөн багатай банкны зах зээлийн хувьд банк дампуурах магадлал
өндөр байна гэсэн үг юм.
“Хямралд хүчтэй нөлөөлөгч”: Банкны системийн хямрал нь ихэвчлэн томоохон
банкуудын хямралаас үүдэлтэй байдгаас үүдэн ихэнх улсын зохицуулагч
байгууллагуудын зүгээс салбарын тогтвортой байдлыг хангахын тулд томоохон
хэмжээний банкуудыг “Хямралд хүчтэй нөлөөлөгч” гэж үзэн тэдэнд илүү анхаарал
тавьж дампуурахгүй байх баталгаа гаргаж өгдөг. Гэхдээ энэ хамгаалалт нь эргээд
том банкуудын эрсдэлд дуртай байх хандлагыг нь ихэсгэж салбарын эрсдлийг улам
ихэсгэх магадлалтайг харуулдаг. Энэ үзэл ѐсоор Mishkin(1999) Beck (2006), Schaeck
(2006), Levy Yeyati болон Micco (2007), Beck (2008) нар тус тус судалгаа хийсэн
байдаг.
iii.
“Тодорхой хамааралгүй”
Энэ үзэлбаримтлал ѐсоор өрсөлдөөн болон тогтвортой байдал хоорондын хамаарал
нь маш олон хүчин зүйлсээс шалтгаалах ба загварын сонголтоос шалтгаалж
өөрчлөгдөж байдаг тул тодорхой хамааралтай гэж үзэх боломжгүй гэж тайлбарладаг.
Matutes болон Vives (1996) нар тогтворгүй байдал нь ямар ч зах зээлийн хэлбэрийн
хувьд өрсөлдөөнөөс үл хамаарч үүсч болно гэж үзсэн байдаг. Мөн Carletti
6

7. болонHartman (2002), Beck (2008), Caminal болон Matutes (2002), Allen болон Gale
(2004) нар энэ баримтлалын дагуу судалгаа хийж, дүгнэлт гаргасан байдаг.
IV.
i.
ОНОЛЫН ХЭСЭГ
Өрсөлдөөнийг тооцох
Херфиндал-Хиршманыиндекс (ХХИ)
Салбарын өрсөлдөөнийг тооцох аргын хувьд тогтсон баримтлал байдаггүй ба
“бүтэц-удирдлага-гүйцэтгэл” (Structure-Conduct Performance (SCP)) үзлийн хувьд
өрсөлдөөн нь салбарын бүтцээс хамаардаг гэж үзээд ХХИ төвлөрлийн индексээр
тооцдог. Гэхдээ энэ төрлийн судалгааны үр дүнгээр ХХИ нь өрсөлдөөнийг бүрэн
илэрхийлэхэд хангалтгүй гэж үзсэн байдаг.(Claessens болон Laeven (2003), Abbasoglu
et al. (2007), болон Carbo et al. (2009))
ХХИ индексийг тооцохдоо систем дэх бүх банкны зах зээлд эзлэх хувийн
квадратуудын нийлбэрийг авдаг. Зах зээлд эзлэх хувийг ихэвчлэн нийт активын
хэмжээгээр тооцдог.
(1)
Уг индексийн утга нь банкны системд n ширхэг банк байдаг гэж үзвэл 1/n-с 1-н
хооронд байх ба бүх банкууд адил хувь эзэмшдэг үед 1/n, харин нэг банк монополь
бол 1 гэсэн утга авна. (Bikker болон Haaf, 2002; Alegria болон Schaeck, 2006).
Зах зээлд тэргүүлэгчдийн зах зээлд эзлэх хувь
N банкны төвлөрлийн харьцаа (
)-г тооцохдоо системийн n ширхэг томоохон
банкуудын зах зээлд эзлэх хувийн нийлбэрийг авна. Зах зээлийн хувийг мөн нийт
актив гэж тооцож болно.
(2)
Харьцааны утга нь 0-с 1-н хооронд байх ба монополь үед 1, төгс өрсөлдөөнт үед 0
байна. (Bikker болон Haaf, 2002; Alegria болон Schaeck, 2006).
Лернерийн индекс
Лернерийн индекс нь тухайн пүүсийн зах зээлийн хүчийг харуулах бөгөөд үнийн
ахиуц зардлаас давж байгаа зөрүүг үнэд харьцуулан тодорхойлдог. Төгс өрсөлдөөнт
зах зээл дээр орших пүүсийн хувьд лернерийн индекс нь тэг байх бөгөөд монополь
байдал их байх үед лернерийн индекс нэмэгдэнэ. Өөрөөр хэлбэл зах зээлд эзлэх хувь
их байх тусам Лернерийн индекс их байна.
(3)
Эндээс бид банкны price буюу үнийг банкны нийт активт банкны орлогын эзлэх
хэмжээгээр авч үзэв. тc буюу нийт ахиуц зардлыг доорх задаргаагаар оллоо1.
Ингэхдээ нэн түрүүнд транслог хэлбэрийн функцээр илэрхийлэгдсэн зардлын
функцийг гаргана.
1
“Anca Podpiera – Competition and efficiency in the Czech banking sector 2008”
7

8. (4)
Банкнаас гарч болохуйц бүх төрлийн зардлуудаар нийт зардлын функцыг дээрх
хэлбэрээр транслог болгож илэрхийлнэ. Эндээс ахиуц зардлыг олох дараах
томьѐоноос нийт зардлын функцыг дифференцалчилж ахиуц зардлыг олно.
(5)
(6)
Дээрх тэгшитгэлийн параметрүүдыг (
) эконометрик аргаар үнэлэх
бөгөөд үнэлгээнээс гарсан параметрүүдыг тэгшитгэлд орлуулна. Эхэнд дэвшүүлсэн
Лернерийн индексийн үндсэн тэгшитгэл тус хувиргалтын дараа
(7) болно.
Энд: TC–нийт зардал, y–нийт зээл, w1–цалингийн зардал, w2–биет хөрөнгийн зардал,
w3–санхүүжилтын зардал, TR–нийт орлого, TA–нийт актив гэсэн товчлолууд
болно.(Параметрүүдийн тооцооллыг хавсралтаас үзнэ үү)
ii.
Тогтвортой байдлыг тооцох
Салбарын тогтвортой байдлыг тооцохдоо ерөнхийдөө системийн хэмжээнд үүссэн
хямрал эсвэл нэгж банкуудын хувьд үүссэн хямралын тохиолдлоор тооцдог.
Системийн хямралын хувьд нэгж банкны тогтворгүй байдлыг үл харгалзаж зөвхөн
системийн хувьд тохиолдсон хямралууд дээр төвлөрдөг бол нэгж банкны хувьд
салбарын хэмжээний өгөгдлүүд дээр тооцоолол хийдэг. Системийн хэмжээнд үүссэн
хямралууд нь ихэвчлэн томоохон хэмжээний нэгж банкны хямралаас үүдэлтэй
байдаг нь нэгж банкны тогтворгүй байдлыг тооцох шаардлагыг үүсгэдэг ба үүнийг
тооцоходZ-индекс болон чанаргүй зээлийн харьцаа гэсэн үндсэн 2 аргыг ихэвчлэн
ашигладаг. Чанаргүй зээлийн харьцаа нь зөвхөн зээлийн хүрээнд эрсдэлийг тооцдог
тул банкны ерөнхий үйл ажиллагааны эрсдэлийг харуулдгаар нь Z-индексийг
судалгаанд илүүтэйгээр ашигладаг.
Z индекс: Банкны төлбөрийн чадваргүй байдалд орох эсвэл бүр дампуурах
магадлалыг харуулдаг ба активын өгөөж (ROA) болон өөрийн хөрөнгийн харьцаа
(ӨХХ)-ны нийлбэрийг активын өгөөжийн хэлбэлзэлд харьцуулж тооцдог.
(8)
Z индексийн утга ашигт ажиллагаа болон өөрийн хөрөнгийн хөшүүрэг өндөр байх
үед их гарах ба өгөөжийн хэлбэлзэл ихтэй үед буюу орлогын тодорхойгүй байдал их
үед бага гарна. Өөрөөр хэлбэл уг индекс их гарах нь тухайн банк эрсдэл багатай,
тогтвортой байна гэсэн үг юм.
Чанаргүй зээлийн харьцаа:Зарим судалгааны ажлууд дээр судлаачид чанаргүй
зээлийн харьцааг банкны эрсдэлийн хэмжүүр болгон авсан байдаг. Уг харьцааг
чанаргүй зээлийн дүнг нийт зээлийн дүнд харьцуулж тооцдог. Гэхдээ энэ харьцааг
ашиглах нь банкны эрсдэлийг зөвхөн зээлийн эрсдэлээр тооцож байна гэсэн үг юм.
8

9. iii.
Панел өгөгдлийн шинжилгээний загвар
Сүүлийн 10 гаруй жилийн хугацаанд панел өгөгдлийн шинжилгээний загварыг
судалгаа шинжилгээнд хэрэглэх явдал элбэг болсон. Энэ нь хугацааны цувааны
шинжилгээ /Time Series Analysis/ болон хөлгөн өгөгдлийн шинжилгээ /CrossSectional Analysis/-нүүд тус тусдаа буй судлагдахуунуудын хоорондох хамаарлыг
болон динамик өөрчлөлтийг тооцоолох, түүнд тайлбар өгөхөд нилээд өрөөсгөл
байдагтай холбоотой юм. Панел өгөгдлийн шинжилгээ нь авч үзэж буй өгөгдлүүдийг
нэгтгэн бүхэл системээр нь үнэлж, системийн шинжилгээг хийдэг бөгөөд тэдгээрийн
хооронд гарах алдааг хамгийн бага байлгадаг зэрэг давуу талтай.
Бидний судалгаандаа ашиглах панел өгөгдлийн шинжилгээний загварыг дотор нь
сул гишүүнээс нь хамааруулан “Тогтвортой нөлөөллийн загвар” /Fixed Effect Model/,
“Санамсаргүй нөлөөллийн загвар” /Random Effect Model/ гэж хуваадаг.
Панел өгөгдлийн шинжилгээний загварын ерөнхий тэгшитгэлийг бичвэл:
(9)
k=1,2,,,,(k-1) – Тэгшитгэлийн тайлбарлагч хувьсагчдын тоо
i=1,2,,,,N – Загварын хөлгөн өгөгдлийн урт
t=1,2,,,,T – Хугацааны цувааны урт
Юуны түрүүнд бид тайлбарлагч хувьсагчуудыг стохастик биш /Nonstochastic/,
үлдэгдэл хэмжигдэхүүнийг сонгодог таамаглал болох нормаль тархалттай байна гэж
таамаглал тавьдаг.
Тогтвортой нөлөөллийн загвар /The Fixed Effect Model/
Дээрх панел өгөгдлийн шинжилгээний загварын тэгшигтэлийг үнэлэхдээ “FEM” сул
гишүүн болон налалтын коэффицент, үлдэгдэл санамсаргүй хэмжигдэхүүнүүдийн
талаар дараах боломжит таамаглалыг дэвшүүлнэ:
a) Сул гишүүн болон налалтын коэффицент нь хугацаанаас болон хөлгөн
өгөгдлүүдээс хамааралгүй байх. (Босоо болон Хэвтээ хамаарал байхгүй.)
(10)
b) Налалтын коэффицентүүд нь тогтмол, сул гишүүд нь хөлгөн өгөгдлөөс
(хэвтээ) хамааралтай байх.
(11)
c) Налалтын коэффицентүүд тогтмол, сул гишүүн нь хугацаанаас хамаарч
хувьсдаг байх (Босоо хамааралтай)
(12)
d) Бүх коэффицентүүд (сул гишүүн, өнцгийн налалт.....) хөлгөн хамааралтай
байх
9

10. Дээрх “FEM” загварын хувилбаруудыг бүгдийг шалгаж, гарсан үр дүнгээс
,
Durbin-Watson Stat, F-stat, Probзэрэг үзүүлэлтүүдийг харгалзан үзсэний үндсэн дээр
хувилбарын сонголтыг хийдэг.
Дээрх онолын ойлголтуудыг ашиглан манай улсын арилжааны банкуудын
санхүүгийн үзүүлэлтүүдэд суурилсан шинжилгээг хийсэн.
iv.
Зах зээлийн өрсөлдөөн ба зээлийн эрсдэлийн хамаарлын загвар
Банкны салбарын өрсөлдөөн, эрсдэлийн хамаарлыг тооцохдоо эрсдэлийн
хувьсагчийг салбарын өрсөлдөөнийг илэрхийлэгч хувьсагч, макро эдийн засгийн
болон банкны салбарын хувьсагчид, банкны дотоод хүчин зүйлээс хамаарсан
хувьсагчдаас хамааруулан үнэлж тооцдог байгаа.
Иймээс банкны салбарын өрсөлдөөн, эрсдэлийн хамаарлыг тооцолохдоодээр
дурдагдсан хүчин зүйлүүдээс бүрдсэн загварын дагуу үнэлэсэн байгаа.
(14)
v.
Зах зээлийн өрсөлдөөн ба тогтвортой байдлын хамаарлын загвар
Банкны салбарын тогтвортой байдлыг илэрхийлэгч Z-индекс ба зах зээлийн
өрсөлдөөний хамаарлын загварын үнэлгээг доорх загварын дагуу үнэлсэн:
(15)
Дээр өгөгдсөн загварын хувьсагчдыг тайлбарыг хүснэгтэд харуулья.
Хүснэгт 1
Тэмдэглэгээ
NPLit
Z
Competeit
GDPGit
Unemp
Inf
SM_gdp
ROAit
SIZEit
Loan ratioit
Eq_Ta
εit
Тайлбар
i-р банкны t хугацаан дахь чанаргүй зээлийн нийт зээлийн хэмжээнд эзлэх
хувь
i-р банкны t хугацаан дахь тогвортой байдлын коэффицент
i-р банкны t хугацаан дахь өрсөлдөөнийг илэрхийлэгч хувьсагч
t хугацаан дахь ДНБ-ний өсөлтийн хувь
t хугацаан дахь ажилгүйдлийн түвшин
t хугацаан дахь инфляцийн түвшин
t хугацаан дахь инфляцийн түвшин ДНБ-д хөрөнгийн зах зээлийн эзлэх
хэмжээ
i-р банкны t хугацаан дахь нийт хөрөнгийн өгөөж
i-р банкны t хугацаан дахь актив нийт банкны салбарын активт эзлэх хувь
хэмжээ
i-р банкны t хугацаан дахь нийт активд эзлэх зээлийн хэмжээ
i-р банкны t хугацаан дахь өөрийн хөрөнгө, нийт актвивын харьцаа
Үнэлгээний үлдэгдэл санамсаргүй хэмжигдэхүүн
10

11. V.
i.
СУДАЛГААНЫ ХЭСЭГ
Корреляцийн шинжилгээ
Өрсөлдөөнийг илэрхийлэгч гол хувьсагч болох Лернерийн индекс чанаргүй зээлийн
хувьтай сөрөг хамааралтай байна. Мөн Лернерийн индекс нь банкны ашигт
ажиллагааг илэрхийлдэг гол үзүүлэлтүүдийн нэг ROA буюу нийт хөрөнгийн
өгөөжтэй нягт эерэг хамааралтай байгаа бол банкны зах зээлд эзлэх хувьтэй эерэг
хамааралтай байна. ДНБ-ний өсөлтийн хувь чанаргүй зээл буюу зээлийн эрсдэлтэй
сөрөг хамааралтай байгаа нь бизнесийн мөчлөгтэй чанаргүй зээлийн хувь сөрөг
хамааралтай болохыг харуулж байна.
Банкны тогтвортой байдлыг илэрхийлдэг Z-индекс чанаргүй зээлийн хувьтай сөрөг
хамааралтай байгаа нь үндсэн таамаглалтай таарч байна. Мөн тогтвортой байдлын
индекст банкны зах зээлд эзлэх хувь болон MP харьцаа эерэг хамааралтай байна. MP
харьцаа банкны зах зээлд эзлэх хувьтай эерэг хамааралтай байгаа нь банкны ашигт
ажиллагаа тухайн банкны зах зээлд эзлэх хувийг нэмэгдүүлдэг гэдгийг харуулж
байна.
Зах зээлийн төвлөрлийг харуулдаг ХХИ-индекс гурван том банкны зах зээлд эзлэх
хувьтай хүчтэй хамааралтай байгаа тул эконометрикийн үнэлгээ хийхдээ уг хоѐр
үзүүлэлтийг анхаарч үзэх хэрэгтэйг харуулж байна.(Корреляцийн хүснэгтийг
хавсралтаас үзнэ үү)
ii.
Нийт хөрөнгийн өгөөжийн хандлага
Нийт банкны секторын нийт хөрөнгийн өгөөж 2009 оны 2-р улиралаас 2009 оны 4-р
улирал хүртэл унасан нь дэлхийн эдийн засгийн хямралын нөлөө Монголын банкын
салбарт нөлөөлж эхэлснийг харуулж байгаа. Мөн 2010 оны 3-р улирлын уналт нь
Кредит2 банк болон Тээвэр хөгжлийн банкны үйл ажиллагаа доголдож байгаатай
холбоотой. Том 3 банкны нийт хөрөнгийн өгөөж дэлхийн эдийн засгийн хямралд
нийт салбараа даган өртсөн байна. Гэхдээ сүүлийн 3 улиралаас харахад эдгээр 3
банкны ашигт ажиллагаа тогтворжиж байна.(Хөрөнгийн өгөөжийн графикыг
хавсралтаас үзнэ үү) Мөн сүүлийн улирлуудад манай банкны салбарын үйл
ажиллагаа тогтворжиж байгаа нь нийт өөрийн хөрөнгийн өгөөжийн тогтмол
өсөлтөөс харагдаж байгаа юм.
iii.
Төвлөрлийн индексийн хандлага
ХХИ нь 10%-18%-тай байвал төвлөрөлтэй байна гэж үздэг бол 18%-аас дээш
үзүүлэлттэй бол өндөр төвлөрсөн гэж үздэг байна. Манай орны хувьд банкны
салбарын төвлөрөл 16% - 18%-ийн хооронд байгаа нь төвлөрөлтэй байна гэж үзэж
болохоор байна. Харин том 3 банкны хувьд төвлөрөл нэмэгдсээр байгаа нь
ажиглагдаж байгаа бөгөөд төвлөрөл нэмэгдэх нь банкууд томорч үйл ажиллагаа нь
өргөжиж, төрөлжиж байгааг харуулдаг. Мөн төвлөрөл их байх нь монополийн хүч
нэмэгдэж байгааг илэрхийлдэг. (Төвлөрлийн индексийн тооцоолсон үр дүнгийн
графикыг хавсралтаас үзнэ үү)
2
Кредит банкны 2010 оны 3-р улирлын чанаргүй зээлийн хэмжээ 99%-тай байна.
11

12. iv.
Санхүүгийн тогтвортой байдлын Z-индексийн тооцоолсон үр дүнгийн
хандлага
Арилжааны банкуудын тогтвортой байдал дэлхийн санхүү эдийн засгийн хямралын
улмаас суларсан боловчсүүлийн улирлуудад тогтворжиж, өсөх хандлагатай байна.
2008 оноос 2009 оны хооронд ажиглагдаж байгаа уналт нь дэлхийн эдийн засгийн
хямрал болон зарим банкуудын дампууралтай холбоотой байх магадлалтай. Харин
сүүлийн 4 улиралд Z индекс харьцангуй тогтворжиж байгаа нь банкны салбар
тогтворжиж байгааг харуулж байна. Хөдөө орон нутагт олон салбартай ХААН банк
салбарын уналтын үед харьцангуй өссөлттэй байгаа нь тухайн жилд болж өнгөрсөн
махны үнийн өсөлт болон ноолуурын үнийн өсөлттэй холбоотой байх
талтай.(Санхүүгийн тогтвортой байдлын тооцоолсон үр дүнгийн графикыг
хавсралтаас үзнэ үү)
Монголын банкны салбарт тэргүүлэгч гурван банкыг авч үзвэл дараах байдалтай
байна.
Зураг 1
18
16
14
12
TDB
10
Khaan
8
Golomt
6
2010 3
2010 2
2010 1
2009 4
2009 3
2009 2
2009 1
2008 4
2008 3
2008 2
2008 1
2007 4
2007 3
2007 2
2007 1
2006 4
2006 3
4
Эх сурвалж: Судлаачийн тооцоолол
Монголын банкны салбарын 3 том банкыг авч үзвэл тогтвортой байдлын индекс
дэлхийн эдийн засгийн нөлөөгөөр 2008 оны 3-р улирлаас унаж эхэлсэн нь харагдаж
байна. Харин сүүлийн улирлуудад Хаан болон Голомт банкны үйл ажиллагаа
тогтворжиж байгаа нь харагдаж байна. Мөн ХХБ-ны үйл ажиллагаа тогтворжих
хандлагатай байгаа нь тогтвортой байдлын индексээс мөн харагдаж байна.
12

13. Зураг 2
Z index
6.5
6
5.5
5
Z index
4.5
2006.3
2006.4
2007.1
2007.2
2007.3
2007.4
2008.1
2008.2
2008.3
2008.4
2009.1
2009.2
2009.3
2009.4
2010.1
2010.2
2010.3
4
Эх сурвалж: Судлаачдын тооцоолол
Зах зээлийн тогтвортой байдлын үзүүлэлтийн хувьд дэлхийн эдийн засгийн
хямралын нөлөөнд орж нилээд хүчтэй унаж байсны эцэст эргээд өсөх хандлагатай
болж эхэлж байна. Энэ нь эдийн засгийн хямрал нь манай банкны зах зээлийн
тогтвортой байдалд маш том аюул бий болгосныг илтгэж байна.
v.
Лернерийн индексийн тооцоолол, хандлага
Лернерийн индексийг тооцохын тулд зардлын транслог функцээс эконометрик
үнэлгээ хийж параметрүүдийг олж, параметрүүдээ орлуулга хийснээр тооцох тухай
онолын хэсэгт дурдсан байгаа.
Статистикын ач холбогдолгүй хувьсагчдыг хасах замаар параметрүүдийг тооцсон
бөгөөд эконометрикийн үнэлгээний дүнд доорхи байдлаар гарсан байгаа:
LOG(TC/W3) = -13.1 + 0.5*LOG(TC(-1)/W3(-1))+ 1.69*LOG(LOAN)0.05*(1/2)*(LOG(LOAN))^2 + 1.9*LOG(W1/W3) + 0.02*(1/2)*(LOG(W2/W3))^20.06*LOG(LOAN)*LOG(W1/W3)+ 0.003*LOG(LOAN)*LOG(W2/W3)+ [PER=F]
DW = 1.86 R2 = 0.98
Үнэлгээнээс бидэнд шаардлагатай байгаа параметрүүд гарч ирсэн.α1 =1.69, α2 = 0.05, α8 = - 0.06, α9 =0.003 гэсэн орлуулгыг доорх тэгшитгэлийн параметрүүдэд хийж
Лернерийн индекс буюу монополийн хүчийн тооцоололтыг банк тус бүр дээр хийсэн
байгаа.
Монголын арилжааны банкуудын зах зээлийн өрсөлдөөний хүч ерөнхийдөө өсөх
хандлагатай байгаа бөгөөд жил бүрийн сүүлийн улирлуудад өрсөлдөөн сулрах
хандлагатай байдаг байна. Энэ нь манайд улирлаас хамаарсан бүтээгдэхүүн
үйлчилгээ болон үйлдвэрлэлүүд байдагтай холбоотой болов уу. Том 3 банкны хувьд
13

14. ХААН банк зах зээлд эзлэх хүчээрээ илүү байгаа нь тэдний маркетингийн бодлого
нь Монгол орон даяар хэрэгжиж хамгийн олон хэрэглэгчтэй, хамгийн олон
салбартай байдагтай холбоотой.
Зураг 3
Гурван том банкын лернерийн индексийн динамик
0.8
0.7
0.6
0.5
0.4
TDB
0.3
Khaan
0.2
Golomt
0.1
2010.3
2010.2
2010.1
2009.4
2009.3
2009.2
2009.1
2008.4
2008.3
2008.2
2008.1
2007.4
2007.3
2007.2
2007.1
2006.4
2006.3
0
Эх сурвалж: Судлаачдын тооцоолол
Харин Голомт банкны сүүлийн жилүүдэд явуулж буй арга хэмжээ нь тэдний зах
зээлийн хүчийг нэмэгдүүлж байна. Мөн Лернерийн индексийн хандлагаас харахад
өрсөлдөөн хумигдаж банкны салбарын монополийн хүч нэмэгдэж байгааг харуулж
байна. (Лернерийн индексийн параметрийн үнэлгээг хавсралтаас үзнэ үү)
Зураг 4
6.35
0.33
5.85
0.28
5.35
0.23
Z index
Lerner Index
0.18
4.35
0.13
2006.3
2006.4
2007.1
2007.2
2007.3
2007.4
2008.1
2008.2
2008.3
2008.4
2009.1
2009.2
2009.3
2009.4
2010.1
2010.2
2010.3
4.85
Эх сурвалж: Судлаачдын тооцоолол
Зах зээлийн хүч нэмэгдэх нь зах зээлийн тогтвортой байдалыг сайжруулдаг гэтэл
манай орны банкны зах зээлийн хүч болон тогтвортой байдлын хамаарал 2007 оны 214

15. р улирлаас 2009 оны 1-р улирлуудад сөрөг хамааралтай буюу зах зээлийн хүч өсч
байгаа ч зах зээлийн тогтвортой байдал эсрэгээрээ буусан дүр зураг ажиглагдаж
байна. Жижиг банкны хэрэглэгчид эргэлзэж том банкуудад найдах болсон нь том
банкуудын өрсөлдөх хүчийг улам нэмж эсрэгээрээ ихэнх банкууд хэрэглэгчдээ алдах
аюулд хүрсэн нь зах зээлийн тогтвортой байдлыг бууруулж байсан болов уу. Энэ
үзэгдэл 2009 оны 3-р улирлаас харьцангуй тогтворжиж эргээд зах зээлийн хүч болон
зах зээлийн тогтвортой байдал эерэг хамааралтайгаар өсч эхэлж байгаа нь хямралын
дараах хүндрэлийг банкны салбар давж гарч байгааг харуулж байгаа юм.
vi.
Өрсөлдөөн ба тогтвортой байдлын үнэлгээ
Z-индекс ба өрсөлдөөний хамаарлын загварыг ашиглаж тогтвортой байдлын
индексийг өрсөлдөөний хүчин зүйлүүдтэй хамааруулж үнэлгээг хийсэн ба
статистикын ач холбогдолгүй хувьсагчдыг хасах замаар загварыг үнэлэхэд доорх үр
дүн гарсан.
Z = 1.23 + 0.13*Z(-1) + 0.65*LERNER + 10.47*ROA + 20.13*EQ_TA + [CX=F]
DW = 1.86 R2 = 0.94
Үнэлгээнээс үзэхэд банкны тогвтортой байдалд өрсөлдөөнийг төлөөлүүлэн авсан
Лернерийн индекс эерэг нөлөөтэй байгаа нь харагдаж байна. Энэ нь Монголын
банкны салбарт банкууд нэгдэж томорвол илүү тогтвортой үйл ажиллагаа явуулах
боломжтой болохыг харуулж байгаа юм.
Банкны өрсөлдөөний хүчин зүйлийг MP харьцаа болон төвлөрлийн индексээр
орлуулж үнэлгээ хийсэн.
Z = 0.74*Z(-1) + 1.23*MP(-1) - 57.39*UNEMP + 7.2*ROA + 7.63*SIZE + 5.68*EQ_TA
+ 2.36*LOAN_RATIO
DW = 1.98 R2 = 0.84
Z = 0.81*Z(-1) + 2.42*ХХИ + 8.36*ROA + 2.99*EQ_TA
DW = 2.15 R2 = 0.82
Өрсөлдөөний хүчин зүйлийг MP харьцаагаар сонгож авсан үнэлгээнээс үзвэл банкны
тогтвортой байдалд тухайн банкны хэмжээ эергээр нөлөөлдөг болохыг харуулж
байна. Тухайн банкны зах зээлд эзлэх хэмжээ 1 хувиар өсөхөд банкны тогтвортой
байдлын коэффицент 0.7 нэгжээр өсдөг нь харагдаж байна. Харин ажилгүйдлийн
түвшин банкны тогтвортой байдалд хүчтэй сөрөг нөлөөтэй байдаг нь харагдаж
байна. Мөн тухайн банкны өөрийн хөрөнгийн хүрэлцээ тогтвортой байдалд эерэг
нөлөөтэй байна. Өөрийн хөрөнгө ихтэй банкууд төлбөрийн чадварын эрсдэлд орох
магадлал бага байдаг тул тогтвортой үйл ажиллагаа явуулах боломж өөрийн
хөрөнгийн хүрэлцээ
багатай банкнаас илүү байдгийг харуулж байгаа юм.
Өрсөлдөөний хүчин зүйлийг төвлөрлийн индексээр авсан үнэлгээ нь өрсөлдөөний
хүчин зүйлийг MP-ээр авсан үнэлгээтэй төстэй үр дүнтэй нь харагдаж байгаа нь
өрсөлдөөн нэмэгдэх нь тогтвортой байдалд сөрөг нөлөө үзүүлэх нь харагдаж байна.
Энэ нь Монголын банкны салбарт цөөхөн, төрөлжсөн банкууд үйл ажиллагаа
явуулах нь банкны секторыг тогтвортой байлгана гэсэн гаргалгаанд хүргэж байна.
(Үнэлгээг хавсралтаас үзнэ үү)
15

16. vii.
Өрсөлдөөн ба банкны зээлийн эрсдэлийн хамаарлын үнэлгээ
Манай улсын банкны салбарын өрсөлдөөн, эрсдэлийн хамаарлыг тооцолохдоо
банкны эрсдэлийн түвшинг салбарын өрсөлдөөн, макро эдийн засгийн хувьсагчид
болон тухайн банкны дотоод хүчин зүйлсээс хамааруулан үнэлсэн. Статистикийн
хувьд ач холбогдолгүй тайлбарлагчдыг хассанаар доорх үнэлгээ гарсан:
NPL = -0.17 + 0.78*NPL(-1) - 0.08*LERNER - 0.026*GDP_G + 3.8*UNEMP 0.20*ROA + 0.12*LOAN_RATIO + [CX=F]
DW = 2.05 R2 = 0.88
Дээрх үнэлгээнээс харахад банкны салбарын зээлийн эрсдэлд нөлөөлөгч
өрсөлдөөний хүчин зүйл болох Лернерийн индекс сөрөг нөлөөтэй гарсан байгаа нь
Монголын нөхцөлд том банкууд зээлийн багцаа оновчтой бүрдүүлж, диверсификаци
хийж бага эрсдэлтэй ажилладгийг харуулж байна. Өөрөөр хэлбэл банкууд нэгдэж
томрох нь банкны салбарын зээлийн эрсдэлийг бууруулах боломжтойг харуулж
байна. Мөн зээлийн эрсдэлд ДНБ-ний өсөлтийн хувь сөрөг, нийт хөрөнгийн өгөөж
сөрөг, нийт активд эзлэх зээлийн хэмжээ болон ажилгүйдлийн түвшин эерэг
нөлөөтэй байгаа нь үндсэн таамаглалтай нийцэж байна. (Үнэлгээг хавсралтаас үзнэ
үү)
Дээрх загварын өрсөлдөөний хүчин зүйлд MP харьцаа болон зах зээлийн
өрсөлдөөнийг илэрхийлдэг төвлөрлийн индексийг орлуулж үнэлгээ хийхэд доорх үр
дүн гарсан.
NPL = 0.87*NPL(-1) - 0.008*ХХИ - 0.015*GDP_G - 0.27*ROA + 0.09*EQ_TA
DW = 1.99 R2 = 0.85
NPL = -0.067 + 0.84*NPL(-1) - 0.046*MP - 0.02*GDP_G + 2.72*UNEMP - 0.24*ROA +
[CX=F]
DW = 2.06 R2 = 0.87
Загвараас гарч ирсэн үр дүнгийн хувьд өрсөлдөөний хүчин зүйлээр Лернерийн
индексийг сонгон авч хийсэн үнэлгээтэй адил утгатай гарсан. Энэ нь зээлийн
эрсдэлд банкны салбарын өрсөлдөөний түвшин эерэг хамааралтай болохыг харуулж
байна. Хэрвээ өрсөлдөөн хумигдаж, зах зээл дээр цөөхөн том банк үйл ажиллагаа
явуулбал зээлийн эрсдэл буурах боломжтой. (Үнэлгээг хавсралтаас үзнэ үү)
16

17. ДҮГНЭЛТ
VI.
Банкны салбарын өрсөлдөөн, салбарынэрсдэл, тогтвортойбайдлын хамаарлыг тооцох
оролдлого үр дүнтэй болсон гэж үзэж байна. Судалгааны үр дүн болон, судалгаа
хийх явцад олж мэдсэн зүйлүүдээсээ дараах дүгнэлтүүдийг гаргаж байна.
 Тооцооллоос үзэхэд арилжааны банкуудын тогтвортой байдлын Z индекс
дэлхийн санхүү эдийн засгийн хямралын улмаас буурсан боловч сүүлийн
улирлуудад тогтворжиж, өсөх хандлагатай байна. Энэ нь манай банкны
салбар сэргэж, тогтвортой байдал өсч байгааг харуулж байгаа юм.
 Мөн сүүлийн улирлуудад манай банкны салбарын үйл ажиллагаа тогтворжиж
байгаа нь нийт өөрийн хөрөнгийн өгөөжийн тогтмол өсөлтөөс харагдаж
байгаа юм.
 ДНБ-ний өсөлтийн хувь чанаргүй зээл буюу зээлийн эрсдэлтэй сөрөг
хамааралтай байгаа нь бизнесийн мөчлөгтэй чанаргүй зээлийн хувь сөрөг
хамааралтай болохыг харуулж байна.
 Банкны тогтвортой байдлыг илэрхийлдэг Z-индекс чанаргүй зээлийн хувьтай
сөрөг хамааралтай байгаа нь үндсэн таамаглалтай таарч байна.
 Банкны салбарын өрсөлдөөн болон эрсдэлийн хамаарлыг тусгасан загварын
үнэлгээнээс үзэхэд манай улсын банкуудын хувьд илүү төвлөрч, төрөлжиж,
банкууд томрох нь банкны салбарын эрсдэлийг бууруулах боломжтой.
 Банкны салбарын өрсөлдөөн, тогтвортой байдлын хамаарлыг тусгасан
загварын үнэлгээний үр дүнгээс үзэхэд банкны салбарын төвлөрөл нэмэгдэх
нь Монголын банкны салбарын тогтвортой байдалд эерэг нөлөө үзүүлж
байна.
 Монголын банкны салбарын төвлөрөл 15%-18% хооронд байгаа нь Монголын
банкны салбарын төвлөрөлийг АНУ-тай харьцуулахад харьцангуй төвлөрөл
их байна.
 Өрсөлдөөнийг илтгэгч гол хүчин зүйлээр Лернерийн индекс буюу зах зээлийн
хүчийг сонгож авах нь зөв гэдгийг харуулж байна.
 Монголын банкны салбарт өрсөлдөөн болон салбарын тогтвортой байдлын
хоорондын хамаарлын талаарх үзэл баримтлалуудаас “Өрсөлдөөн-хэврэг
байдал” гэсэн үзэл баримтлал биелж байна. Энэ үзэл баримтлал ихэвчлэн
хөгжиж буй орнуудын нөхцөлд таардаг үзэл баримтлал.
VII.
САНАЛ ЗӨВЛӨМЖ
Судалгаанаас дараах санал, зөвлөмжийг дэвшүүлж байна.
 Банкны салбарын өрсөлдөөнийг тооцохдоо Лернерийн индексийг ашиглах нь
илүү тохиромжтой байна.
 Арилжааны банкууд нэгдэж, төрөлжиж үйл ажиллагаа явуулбал илүү үр
ашигтай ажиллах боломжтой.
 Банкны салбарын өрсөлдөөн, төвлөрлийн индексийг урт хугацааны хувьд
тооцоолол хийж өрсөлдөөн-эрсдэл, өрсөлдөөн-тогтвортой байдлын
хамаарлын загварыг мөн урт хугацааны өгөгдөл дээр үнэлвэл үнэлгээний үр
дүн илүү бодитой байх болно.
17

18. НОМЗҮЙ
VIII.
Alegria, C., Schaeck, K. “On Measuring Concentration in Banking
Systems” Social Science Research Network Working Paper Series. 2006.
Beck, T. “Bank Competition and Financial Stability: Friends or Foes?”. 2008.
World Bank Policy Research Working Paper
Bolt, W., Tieman, A. F. “Banking Competition, Risk, and Regulation”,
IMF Working Paper. 2004.
Boyd, J. H., De Nicolo, G., Jalal, A. M. “Bank Risk-Taking and
Competition Revisited: New Theory and New Evidence”, IMF Working Paper. 2006.
Fernandez, Juan. “Market power in European banking sectors.” 2002.
Guevara, Juan Fernandezz de, ба Joaquin Maudos. “Explanatory factors of market power
in the banking system.” 2008.
Gujarati, Damador. “Panel Data Regression.” Basic Econometrics, Damador Gujarati. New
York: Mc-Graw Hill, 2004.
Jimenez, Gabriel, Jose Lopez, ба Jesus Saurina. “How does competition impact bank risktaking.” Madrid, 2010.
Kocabay, Selviak. “Bank risk taking and competition.” 2010.
Podpeira, Anca. “Competition and efficiency in the Czech banking sector.” 2008.
Weill, Laurent. “Do Islamic banks have greater market power.” 2009.
World Bank Page. 2011. http://go.worldbank.org/WIRUWY19M0.
Yaldiz, Elmez. “Market Power and Risiness.” Ankara, 2010.
Б.Батбаатар. “Банкны бүтэц, төвлөрөл, өрсөлдөөн.” Улаанбаатар, 2010.
Б.Мөнхзаяа. Эрсдэлийн удирдлага. Улаанбаатар, 2010.
Монголбанк. Монголбанк . 2011. www.mongolbank.mn.
Монголын банкуудын. Монголын банкуудын холбоо. 2011. www.mba.mn.
Хороо, Үндэсний Статистикийн. Үндэсний Статистикийн Хорооны цахим хуудас.
2011. www.nso.mn.
Ц.Батсүх. Эконометрикс. Улаанбаатар, 2011.
Ц.Оюунцацрал. Эрсдэлийн удирдлага. Улаанбаатар, 2009.
18

19. IX.
ХАВСРАЛТ
Корреляцийн хүснэгт:
LERNER Herf GDP_G C_Asset
LERNER
1
Herf
0.127
1
GDP_G
-0.091 -0.151
1
C_Asset
0.120 0.995
-0.116
1
MP
0.382 -0.175
-0.016
-0.173
NPL
-0.405 0.019
-0.031
0.007
ROA
0.624 0.012
0.007
0.002
SIZE
0.427 0.003
0.004
0.003
Zиндекс
0.020 0.018
0.027
0.021
MP
NPL
ROA
SIZE
1
-0.085
0.561
0.349
1
-0.481
-0.284
1
0.345
1
0.176
-0.018
0.137
0.270
Нийт хөрөнгийн өгөөжийн зураглал, хандлага:
2006 3
2006 4
2007 1
2007 2
2007 3
2007 4
2008 1
2008 2
2008 3
2008 4
2009 1
2009 2
2009 3
2009 4
2010 1
2010 2
2010 3
ROA
0.01500
0.01000
0.00500
0.00000
-0.00500
-0.01000
-0.01500
-0.02000
-0.02500
-0.03000
-0.03500
ROA
3 том банкны нийт хөрөнгийн өгөөжийн зураглал, хандлага:
0.06000
0.05000
0.04000
0.03000
TDB
0.02000
Khaan
0.01000
Golomt
2006 3
2006 4
2007 1
2007 2
2007 3
2007 4
2008 1
2008 2
2008 3
2008 4
2009 1
2009 2
2009 3
2009 4
2010 1
2010 2
2010 3
0.00000
19
Zиндекс
1

20. Нийт хөрөнгийн өгөөжийн статистик үзүүлэлт:
90
Series: ROA
Sample 2006Q3 2010Q3
Observations 204
80
70
60
Mean
Median
Maximum
Minimum
Std. Dev.
Skewness
Kurtosis
Jarque-Bera
Probability
50
40
30
20
10
0
-0.20
-0.15
-0.10
-0.05
0.00
0.001505
0.007230
0.082530
-0.227160
0.037199
-3.474657
18.23802
2384.168
0.000000
0.05
Төвлөрлийн индексийн зураглал, хандлага:
0.80000
0.75000
0.70000
C3_Assets
C3_Loan
0.65000
C3_Deposit
2006 3
2006 4
2007 1
2007 2
2007 3
2007 4
2008 1
2008 2
2008 3
2008 4
2009 1
2009 2
2009 3
2009 4
2010 1
2010 2
2010 3
0.60000
0.25000
0.23000
0.21000
HHI_Assets
HHI_Loan
0.19000
HHI_Deposit
0.17000
2006 3
2006 4
2007 1
2007 2
2007 3
2007 4
2008 1
2008 2
2008 3
2008 4
2009 1
2009 2
2009 3
2009 4
2010 1
2010 2
2010 3
0.15000
20

21. MP харьцааны зураглал /MP=(TR-TC)/TR/
MP
0.30000
0.25000
0.20000
0.15000
0.10000
MP
0.05000
0.00000
-0.05000
-0.10000
Тогтвортой байдлыг илэрхийлдэг Z-индексийн зураглал, хандлага /салбарын
дундаж/:
Z index
6.7
6.2
5.7
5.2
Z index
4.7
4.2
21

22. Банк тус бүрийн Z-индексийн зураглал, хандлага:
20
15
TDB
Khaan
10
Golomt
UB
Tur/Zoos
Xac
Savings
Capitron
Capital
Credit
5
Trans
NIB
0
-5
22

23. Зах зээлийн хүч буюу монополь байдлыг илэрхийлдэг Лернерийн индексийн
тооцоолсон утгын зураглал, хандлага:
Lerner Index
0.35
0.3
0.25
Lerner Index
0.2
0.15
0.1
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
Банк тус бүрийн Лернерийн индексийн тооцоолсон утгын зураглал, хандлага:
0.8
TDB
0.7
Khaan
Golomt
0.6
UB
0.5
Tur/Zo
os
0.4
Xac
0.3
Saving
s
Capitro
n
0.2
Capital
0.1
Credit
Trans
0
NIB
23

24. Лернерийн индексийн параметрийн үнэлгээ:
Dependent Variable: LOG(TC/W3)
Method: Panel Least Squares
Sample (adjusted): 2006Q4 2010Q3
Cross-sections included: 14
Total panel (unbalanced) observations: 206
Variable
Coefficient
C
tСтатистик
Std. Error
Prob.
-13.10772
6.05821
-2.16363
0.03180
LOG(TC(-1)/W3(-1))
0.50024
0.03898
12.83236
0.00000
LOG(LOAN)
1.69801
0.49589
3.42414
0.00080
-0.05175
0.02028
-2.55159
0.01150
LOG(W1/W3)
1.90614
0.36673
5.19764
0.00000
(1/2)*(LOG(W2/W3))^2
0.02353
0.00493
4.77172
0.00000
LOG(LOAN)*LOG(W1/W3)
-0.06425
0.01432
-4.48714
0.00000
LOG(LOAN)*LOG(W2/W3)
0.00380
0.00047
8.00306
0.00000
(1/2)*(LOG(LOAN))^2
Effects Specification: Period fixed (dummy variables)
R-squared
0.98002
Mean dependent var
25.32629
Adjusted R-squared
0.97762
S.D. dependent var
1.98561
S.E. of regression
0.29707
Akaike info criterion
0.51521
Sum squared resid
16.14984
Schwarz criterion
0.88677
Log likelihood
-30.06684
Durbin-Watson stat
F-статистик
1.86820
407.97740
Prob(F-статистик)
0.00000
LOG(TC/W3) = -13.1 + 0.5*LOG(TC(-1)/W3(-1)) + 1.69*LOG(LOAN) 0.05*(1/2)*(LOG(LOAN))^2 + 1.9*LOG(W1/W3) + 0.02*(1/2)*(LOG(W2/W3))^2 0.06*LOG(LOAN)*LOG(W1/W3) + 0.003*LOG(LOAN)*LOG(W2/W3)+ [PER=F]
Үлдэгдэл санамсаргүй хэмжигдэхүүний зураглал:
30
28
26
24
1.5
22
1.0
20
0.5
0.0
-0.5
-1.0
25
50
75
100
Residual
125
Actual
24
150
175
200
Fitted

25. Зээлийн эрсдэл ба өрсөлдөөний хамаарлын загварын үнэлгээ:
Dependent Variable: NPL
Method: Panel Least Squares
Sample (adjusted): 2006Q4 2010Q3
Cross-sections included: 14
Total panel (unbalanced) observations: 208
Variable
Coefficient
C
tСтатистик
Std. Error
Prob.
-0.17015
0.05061
-3.36170
0.00090
NPL(-1)
0.77969
0.04331
18.00185
0.00000
LERNER
-0.07934
0.01473
-5.38690
0.00000
GDP_G
-0.02586
0.01288
-2.00777
0.04610
UNEMP
3.80437
1.42884
2.66256
0.00840
-0.20780
0.07298
-2.84730
0.00490
0.12701
0.04024
3.15652
0.00190
ROA
LOAN_RATIO
Effects Specification: Cross-section fixed (dummy variables)
R-squared
0.88576
Mean dependent var
0.08154
Adjusted R-squared
0.87421
S.D. dependent var
0.17142
S.E. of regression
0.06080
Akaike info criterion
-2.67139
Sum squared resid
0.69487
Schwarz criterion
-2.35047
F-статистик
76.71882
Log likelihood
297.82420
Durbin-Watson stat
2.05945
Prob(F-статистик)
0.00000
NPL = -0.17 + 0.78*NPL(-1) - 0.08*LERNER - 0.026*GDP_G + 3.8*UNEMP 0.20*ROA + 0.12*LOAN_RATIO + [CX=F]
Үлдэгдэл санамсаргүй хэмжигдэхүүний зураглал:
1.2
0.8
0.4
.6
0.0
.4
-0.4
.2
.0
-.2
-.4
25
50
75
100
125
Residual
Actual
25
150
175
200 225
Fitted

26. MP-ээс хамааруулсан зээлийн эрсдэл ба өрсөлдөөний хамаарлын загварын
үнэлгээ:
Dependent Variable: NPL
Method: Panel Least Squares
Sample (adjusted): 2006Q4 2010Q3
Cross-sections included: 14
Total panel (unbalanced) observations: 212
Variable
Coefficient
C
tСтатистик
Std. Error
Prob.
-0.06733
0.04628
-1.45463
0.14740
0.84209
0.04345
19.38067
0.00000
MP
-0.04590
0.02896
-1.58495
0.11460
GDP_G
-0.01902
0.01325
-1.43545
0.15280
UNEMP
2.72651
1.44761
1.88346
0.06110
-0.24236
0.07906
-3.06557
0.00250
NPL(-1)
ROA
Effects Specification: Cross-section fixed (dummy variables)
R-squared
0.86959
Mean dependent var
0.08057
Adjusted R-squared
0.85743
S.D. dependent var
0.16993
S.E. of regression
0.06416
Akaike info criterion
-2.56940
Sum squared resid
0.79459
Schwarz criterion
-2.26857
F-статистик
71.49864
Log likelihood
291.35630
Durbin-Watson stat
2.06536
Prob(F-статистик)
0.00000
NPL = -0.067 + 0.84*NPL(-1) - 0.046*MP - 0.02*GDP_G + 2.72*UNEMP 0.24*ROA + [CX=F]
Үлдэгдэл санамсаргүй хэмжигдэхүүний зураглал:
1.2
0.8
0.4
.6
0.0
.4
-0.4
.2
.0
-.2
-.4
25
50
75
100
125
Residual
150
Actual
26
175
200 225
Fitted

27. ХХИ-аас хамааруулсан зээлийн эрсдэл ба өрсөлдөөний хамаарлын загварын
үнэлгээ:
Dependent Variable: NPL
Method: Panel Least Squares
Sample (adjusted): 2006Q4 2010Q3
Cross-sections included: 14
Total panel (unbalanced) observations: 212
Variable
Coefficient
NPL(-1)
tСтатистик
Std. Error
Prob.
0.8749
0.0374
23.4131
0.0000
ХХИ
-0.0088
0.0341
-0.2584
0.7963
GDP_G
-0.0158
0.0132
-1.2020
0.2307
ROA
-0.2788
0.0676
-4.1212
0.0001
EQ_TA
0.0913
0.0262
3.4856
0.0006
R-squared
0.8587
Mean dependent var
0.0806
Adjusted R-squared
0.8560
S.D. dependent var
0.1699
S.E. of regression
0.0645
Akaike info criterion
-2.6213
Sum squared resid
0.8609
Schwarz criterion
-2.5421
Log likelihood
282.8583
Durbin-Watson stat
F-статистик
1.9945
314.5105
Prob(F-статистик)
0.0000
NPL = 0.87*NPL(-1) - 0.008*ХХИ - 0.015*GDP_G - 0.27*ROA + 0.09*EQ_TA
Үлдэгдэл санамсаргүй хэмжигдэхүүний зураглал:
1.2
0.8
0.4
.8
.6
0.0
.4
-0.4
.2
.0
-.2
-.4
25
50
75
100
125
Residual
150
Actual
27
175
200 225
Fitted

28. Тогтвортой байдлын Z индекс ба өрсөлдөөний хамаарлын загварын үнэлгээ:
Dependent Variable: Z
Method: Panel Least Squares
Sample (adjusted): 2006Q4 2010Q3
Cross-sections included: 13
Total panel (unbalanced) observations: 200
Variable
Coefficient
tСтатистик
Std. Error
Prob.
C
1.2343
0.2687
4.5939
0.0000
Z(-1)
0.1367
0.0422
3.2383
0.0014
LERNER
0.6564
0.2439
2.6910
0.0078
ROA
10.4733
1.4760
7.0955
0.0000
EQ_TA
20.1398
1.2010
16.7693
0.0000
Effects Specification: Cross-section fixed (dummy variables)
R-squared
0.9428
Mean dependent var
6.0266
Adjusted R-squared
0.9378
S.D. dependent var
4.8558
S.E. of regression
1.2108
Akaike info criterion
3.3016
Sum squared resid
268.2897
Schwarz criterion
3.5820
Log likelihood
-313.1627
Durbin-Watson stat
F-статистик
1.8648
188.5994
Prob(F-статистик)
0.0000
Z = 1.23 + 0.13*Z(-1) + 0.65*LERNER + 10.47*ROA + 20.13*EQ_TA + [CX=F]
Үлдэгдэл санамсаргүй хэмжигдэхүүний зураглал:
30
20
10
6
4
0
2
-10
0
-2
-4
-6
25
50
75
100
Residual
125
Actual
28
150
175
Fitted
200

29. MP-ээс хамааруулсан тогтвортой байдлын Z индекс ба өрсөлдөөний хамаарлын
загварын үнэлгээ:
Dependent Variable: Z
Method: Panel Least Squares
Date: 05/06/11 Time: 14:50
Sample (adjusted): 2006Q4 2010Q3
Cross-sections included: 13
Total panel (unbalanced) observations: 204
Variable
Coefficient
tСтатистик
Std. Error
Z(-1)
0.7441
0.0321
MP(-1)
1.2309
0.6497
1.8945
0.0596
-57.3997
21.3616
-2.6870
0.0078
ROA
7.2029
2.2239
3.2389
0.0014
SIZE
7.6355
2.0088
3.8011
0.0002
EQ_TA
5.6877
0.9079
6.2644
0.0000
LOAN_RATIO
2.3655
0.9247
2.5582
0.0113
R-squared
0.8454
Mean dependent var
5.9578
Adjusted R-squared
0.8407
S.D. dependent var
4.8325
S.E. of regression
1.9288
Akaike info criterion
4.1854
Sum squared resid
732.9076
Schwarz criterion
4.2993
UNEMP
Log likelihood
-419.9112
Durbin-Watson stat
23.1576
Prob.
F-статистик
1.9881
0.0000
179.5451
Prob(F-статистик)
0.0000
Z = 0.74*Z(-1) + 1.23*MP(-1) - 57.39*UNEMP + 7.2*ROA + 7.63*SIZE +
5.68*EQ_TA + 2.36*LOAN_RATIO
Үлдэгдэл санамсаргүй хэмжигдэхүүний зураглал:
30
20
15
10
10
0
5
-10
0
-5
-10
25
50
75
100
Residual
125
Actual
29
150
175
200
Fitted

30. ХХИ-аас хамааруулсан тогтвортой байдлын Z индекс ба өрсөлдөөний
хамаарлын загварын үнэлгээ:
Dependent Variable: Z
Method: Panel Least Squares
Date: 05/06/11 Time: 15:08
Sample (adjusted): 2006Q4 2010Q3
Cross-sections included: 13
Total panel (unbalanced) observations: 204
Variable
Coefficient
tСтатистик
Std. Error
Prob.
Z(-1)
0.81651
0.03008
27.14116
0.00000
ХХИ
2.42881
1.33552
1.81863
0.07050
ROA
8.36705
2.29810
3.64086
0.00030
EQ_TA
2.99521
0.75386
3.97319
0.00010
R-squared
0.82399
Mean dependent var
5.95777
Adjusted R-squared
0.82135
S.D. dependent var
4.83253
S.E. of regression
2.04258
Akaike info criterion
4.28571
Sum squared resid
834.42400
Schwarz criterion
4.35078
Log likelihood
-433.14290
Durbin-Watson stat
F-статистик
2.15538
312.09560
Prob(F-статистик)
0.00000
Z = 0.81*Z(-1) + 2.42*ХХИ + 8.36*ROA + 2.99*EQ_TA
Үлдэгдэл санамсаргүй хэмжигдэхүүний зураглал:
30
20
10
12
8
0
4
-10
0
-4
-8
-12
25
50
75
100
Residual
125
Actual
30
150
175
200
Fitted