1. Эссег бичих талаарх зөвлөмж
Эссег бичихдээ дараах үе шатаар хийх нь оновчтой байдаг:
• Сонгосон сэдвийн дагуу төлөвлөгөө гаргаж, холбогдох ном, сэтгүүл, өгүүлэл, тоо мэдээллийг
цуглуулах
• Уншлага, судалгааны үе шат
• Эссег бичих бүтцийн төлөвлөгөөг гаргах
• Эшлэлүүдээ бэлтгэх
• Сэдвийнхээ гол утга санааг тодорхойлох (Thesis statement)
• Төлөвлөгөөгөө эцэслэх
• Эссегээ бичих үе шат
• Засвар өөрчлөлт хийж эцэслэх
Бичих ажлаа эхний хувилбараар хийгээд, дахин нягталж шалгасны эцэст эцсийн хувилбараа
боловсруулах нь зүйтэй.
Удиртгал хэсэгтээ, эссенд хөндөж буй асуудлын талаар, гол анхаарал хандуулах зүйлийн талаар
бичих хэрэгтэй. 1-2 өгүүлбэрт багтаан эссенийхээ зорилгыг танилцуулах, энә ажлынхаа
төлөвлөгөөг 5 хүртзл өгүүлбэрт багтаан гаргаж өгөх, бүлэг, хэсэг хоорондын уялдааг тайлбарлаж
бичих зэрэг нь удиртгал хэсгийн дотор багтана.
Үндсэн хэсэг нь:
1. Гол өгүүлбэр
2. Нотолгооны хэсэгт шилжих
3. Баримт, нотолгоог гаргах
4. Баримт, нотолгоог тайлбарлах,
5. Товч дүгнэлт
6. Дараагийн хэсэг бүлэгт шилжих холбоос
гэсэн дарааллыг багтаана. Гол өгүүлбэр нь тухайн параграф хэсгийн анхаарал хандуулах зүйлийг
илэрхийлнэ. 2-4 дэх үе шатууд нь тухайн хэсэг олон дахин давтагдаж болно. Өөр өөр жишээ,
нотолгоо гаргаж тайлбарлах үед хэд ч давтагдах болно.
Дүгнэлт хэсэгт чухам юуны тухай бичсэнээ нэгтгэн гаргана. Төлөвлөгөөнд туссан зорилтоо
хэрхэн гүйцэлдүүлсэн талаар дурдах нь зүйтэй. Тэгээд анхны гаргаж байсан анхаарах гол
асуудалтайгаа эргэж холбосноор төгсгөвөл хамгийн зохимжтой байдаг.
Эссе бичих явцад эшлэл, зүүлтийг оновчтой зөв хэрэглэнэ. Бусдын бүтээлээс авч ашигласан
санаа, тодорхойлолтуудын эх үүсвэрийг заавал тодотгоно. Бусдын бүтээлийн үр дүн, санааг
нэгтгэн тайлбарлаж байгаа бол зохиогчиин нэр болон
оныг бичнэ.
Эшлэл (бусдын бүтээлээс бүтән өгүүлбэрээр авч ашиглаж байгаа тохиолдолд
хэрэглэх ба энә нь 40 үгээс хэтрэхгүй байна) хийж байгаа тохиолдолд тухайн өгүүлбэрийг
хашилтанд хийнэ. Эх үүсвэрт зохиогчиин нэр, оныг дурьдахаас гадна хуудасны дугаарыг заавал
тэмдэглэнэ. Ийнхүү эссе дотор дурьдсан материалыг дараа нь ашигласан материалын
жагсаалтад дэлгэрэнгүй байдлаар заавал оруулна.

2. 1911 оны үндэсний хувьсгалын урьдчилсан нөхцөл
Монголд өөрийн амьдралын 50 шахам жилийг өнгөрүүлсэн Оросын нэрт дипломатч Яков
Шишмарев бүр 1885 онд монголчуудын талаар бичихдээ: “Монголчуудын дотор тухайлбал,
Халхчууд хийгээд Цахаруудын хооронд эсрэг тэсрэг байдалтай байна. Халхчууд монголын олон
овгуудын дотор өөрийгөө тэргүүлэх зэрэгт тавьдаг бөгөөд тэд 1691 онд Манжийн эрхшээлд
орсон юм. Хэрэв Монголчуудыг нэгтгэх ямар нэгэн нөхцөл байдал бий болбол Халхчууд түүнийг
тэргүүлэх нь гарцаагүй. Үүнд олон учир буй боловч хамгийн гол нь Халхад бүх монголчууд,
халимагуудын шүтэн бишрэгч Авид Жавзандамбын хойд дүр хүрэлцэн ирж сууж буй явдал
хэмээн онцлон тэмдэглэжээ.
Тэрбээр цааш өгүүлэхдээ: “Монголчууд өөрийнхээ түүхийг санаж буй бөгөөд тэд тусгаар
тогтнон оршихын төлөө хятадуудтай хийж ирсэн зууны тэмцлээ мартаагүй билээ. Монголчууд
өөрсдийгөө дарлуулж байхыг харахад үнэхээр дургүй байгаа. Дээр нь Манжийн эрх баригчдын
монголчуудыг үл ойшоосон байдал, хятад түшмэл, худалдаачдын дарангуйлал монголчуудыг
тэсэх аргагүй байдалд хүргэж, тэдний хүсэл тэмүүллийг оргилуулж байна… Монголчуудын
өнгөрсөн хийгээд ирээдүй цагийн тухай, газар сайгүй, уул хаданд хүртэл бичигдсэн төрөл бүрийн
бичээсний тухай зэрэг олон домог бий.
Хутагтыг Монголоос бус Түвдээс тодруулж, өөрөөр хэлбэл монгол бус түвд хүн Хутагтаар
Монголд суулгаж, түүнд ямар нэгэн эрх мэдэл Манжийн хаанаас олгохгүй байсан хэдий ч
Хутагтын нэр хүнд Монголд үнэхээр их агуу байсан. Тэрээр өөрөө шууд үйл ажиллагаа удирдах
хүн биш боловч зөвхөн Монголоор зогсохгүй бусдын хувьд хүчтэй зэвсэг нь болж чадах хүн”
хэмээн тэмдэглэсэнийг анхаарах нь зүй болов уу.
1893 оны зун болсон Долоон хошуу даншиг наадамын дараа Монголын ноёд үлдэж, VIII Богдын
хамт хуралдан, Бээжингийн шаардлагаар татвар өсөж буйгаас болж Монголын байдал хүндэрч
байгаа талаар ярилцаж байжээ.
1904 оны 10 дугаар сард Хүрээний хутагт монгол амбан болон олон монгол ноёдын хамтаар
Бээжинд нууц илтгэл бичиж, түүндээ Хүрээний манж амбан Дэ­лингийн эсрэг 11 зүйлээр
буруутгасан байна. Уг илтгэлийн улмаас Дэ­линг Хүрээний манж амбан сайдын тушаалаас
огцруулж байжээ . Энэ тухай Хүрээнд сууж байсан Оросын консулын ажилтан В.Долбежев
төвдөө уламжилсан байдаг.
Хүрээ, Бээжинд байсан Оросын элч төлөөлөгчдөөс Эзэн хаан, Гадаад яамандаа ирүүлсэн илтгэл,
мэдээ, нууц цахилгаан зэрэг олон баримт бичгүүдэд Монголын нөхцөл байдлыг маш тодорхой
дүрслэн харуулсан байна. Тухайлбал, нэгэн илтгэлд “Монгол дахь Манжийн эрх баригчид, хятад
түшмэлүүд өөрсдийн эрх мэдэлд бүхнийг захируулахыг хүчээр хичээж байна, тухалбал тэд
ноёдын засаг захиргаа, нөлөө бүхий лам, эрхтэн дархтануудыг өөртөө татахыг оролдож байна.
Лам, хятад худалдаачдын дүрд хувилсан япончууд Монголын гол төлөв Хятадад ойрхон нутгаар
холхиж, японы эрэл хайгуулчид Монголыг орхихгүй байна. Үүнд нь хятадын худалдаачид
тусалжбайна” хэмээн бичсэн нь тухайн үеийн Монголын үнэн дүр төрхийг илтгэсэн болов уу.
1880 онд Их шавийн Чандмань отогын (одоогийн Төв аймгийн Баян­Өнжүүл сум) нутагт ард Дамбынд мэндэлжээ.
Түүнийг 5, 6 настай байхад нь төрөл садныхаа нэг ламд шавь оруулжээ. Тэрээр төвд үсэг нүдлэн, ойр зуурын
уншлагатай болж ах ламдаа тоогдох болжээ. Хэдэн жил Хүрээнд сууж, ном үзсэн боловч бурхан номын хэрэгт төдий
л идээшсэнгүй. 20 нас хүрмэгц, Их Хүрээний лам хүний ахуйгаас аажим аажмаар хөндийрч, эгэл борог амьдрал руу
тэмүүлэх болжээ.

3. Д. Чагдаржавын намтар
1911 оны үндэсний хувьсгалын өрнөлтийг харж, амьдралын эрээн барааныг ухаарах тусам
худалдаа арилжааны хэрэгт хүчээ сорихыг илүүд үзэх болсон байна. Ингэж тэрбээр Хүрээ,
Хиагтын хооронд худалдаа наймаа эрхлэх болж, зэгсэн хөлжих төлөвийг олжээ. Ийм маягийн
шинэ амьдралд хөл тавимагц хятад, оросын худалдаачид монголчуудыг хэрхэн хуурч, Монголын
түүхий эд баялгийг яаж цөлмөж байгааг мэдэж үндэсний бие даасан үйлдвэрлэл, худалдааг
хөгжүүлэхгүйгээр улс орон урагшлах аргагүйг мэдэрч ухаарсан байна.
1916­1917 онд Англи, Итали, Орос орноор аялаж, тэдгээр орны хөгжил дэвшлийг нүдээр үзжээ.
1917 оны зун эх нутгийнхаа зүг хүлгийн жолоог залжээ. Тэр замдаа Оросоор дайрч явахдаа тэнд
болж буй үймээн, бужигнааныг нүдээр үзэж, нийгмийн цаад учир шалтгааныг ухааран ойлгохыг
хичээж явлаа.
Нийслэл Хүрээнд ирээд хэд хоногийн нүүр үзтэл хуучин танил Цэдэвсүрэн гүнтэн 1917 оны
намар албан ба аминаас хувь мөнгө хуралдуулах худалдааны ердийн хэлтэс байгуулах санал
гаргаж, Монгол улсын дээд, доод хурлаар хэлэлцүүлэн дэмжүүлжээ. Чингээд Цэдэвсүрэн,
Чагдаржав нарын зэрэг 18 хүн анх санал нэгдэж, Монголын харилцан туслалцах хоршоог
байгуулсан байна. Эл хоршооны даргаар Чагдаржавыг санал нэгтэй сонгосон байна.
Улс төр
1919 оны сүүлчээр Хятадын генерал Сюй­Шүчжэн их цэргийн хүчээр Нийслэл хүрээг эзэлж,
Монголын автономитыг устган, Монгол оронд хятадын цэргийн харгис дэглэм тогтооход 1918
оны сүүлчээр сэтгүүлч, лам Догсомын Бодоо нартай санаа нэгдэж, Консулын бүлгийг үүсгэн
тэрлэсэн байна. "Монгол Ардын Нам" хэмээх хувьсгалт байгууллага Чагдаржавыг Зөвлөлт Орос
Улсад тусламж эрэх 7 нөхдийн бүрэлдэхүүнд оруулж, тэд үүргээ амжилттай биелүүлжээ.
1921 оны 3 сарын 13­нд байгуулсан Монгол Ардын Засгийн хэргийг бүгд түр захиран шийтгэх
газрын тэргүүлэгч даргаар Чагдаржавыг сонгосон байна. Түүнийг 1921 оны 3 сарын 13­19­нд
Засгийн газрын дарга, мөн сарын 19­нөөс хойш Засгийн газрын ерөнхий сайд хэмээн тэмдэглэжээ.
Чагдаржав тэргүүтэй Ардын Түр Засгийн газар юуны өмнө, Хиагтыг чөлөөлж, хувьсгалын голомт
нутгийг бий болгоход гол анхаарлаа төвлөрүүлсэн юм. 1921 оны 3 сарын 18­нд Хиагтыг
чөлөөлснөөр Ардын Түр Засгийн газар Хиагтад нүүж иржээ.
Сангийн яамыг Ерөнхий сайд Чагдаржав өөрөө удирджээ. 1921 оны 4 сарын 16­нд Чагдаржавыг
Ардын Түр Засгийн газрын Ерөнхий сайд бөгөөд Сангийн яамны сайдын албан тушаалаас
чөлөөлж, Хөвсгөл, Урианхайн хязгаарыг тохинуулах Ардын Засгийн газрын бүрэн эрхт
төлөөлөгчөөр томилжээ. Тэрээр дагалдах хүмүүсийн хамт Эрхүүгээс Красноярск хүртэл галт
тэрэг, улмаар Енисей мөрнөөр усан онгоц, цаашид Тагнын Хэмчиг хошуу дамжин, Урианхай
нутгийн гүн рүү оржээ.
1921 оны хувьсгалын дараа
1921 онд үндэсний ардчилсан хувьсгал ялж, Ардын Засгийн газар ид улс орноо илбэн тохинуулж
эхэлсэн байлаа. Ийм нөхцөлд Ардын Засгийн газар Чагдаржавыг Хөвсгөл нутгаас дуудан авчирч,
Ерөнхий сайд Бодоо Монгол Ардын Харилцан Туслалцах Хоршоог байгуулах ажлыг зохион
байгуулах үүрэг өгчээ. Ийнхүү Чагдаржавын олон жил бодож санаж байсан хэрэг нь биелэлээ
олж, нийгмийн янз бүрийн анги, бүлгийн 100 гаруй хувь нийлүүлэгчдийг эгнээндээ нэгтгэсэн
Монгол Ардын Харилцан Туслалцах Хоршоог 1921 оны 10 сарын 26­нд байгуулсан байна.
Гэвч Чагдаржавыг эл албан тушаалаас нь өөрчилж, 1921 оны эцсээр Богд хааны дэргэдэх шадар
сайдаар томилсон байна. 1922 оны эхээр элдвээр өөнтөглөж, Богд хааныг татгалзсаар байтал

4. Чагдаржавыг шадар сайдын албанаас зайлуулсан байна. Чингээд Чагдаржав хөдөөлж, төрөлх
Өнжүүл нутагтаа очиж, нэгэн хаврыг өнгөрүүлжээ.
Энэ үед Элбэгдорж Ринчиногийн явуулгаар Бодоо, Данзан нарын зөрчил хурцдаж, Бодоо
Ерөнхий сайдын албанаас чөлөө гуйж, "энгийн ардын эрх"­ийг эдлэхийг хүсчээ. Бодоо,
Чагдаржав нар албан тушаалаасаа чөлөөлөгдсөн боловч, ардын Засгийн бодлого, Элбэгдорж
Ринчино, Данзан нарын явууллагыг олны дунд чөлөөтэй шүүмжлэн ярьж байв.
Үүнийг нь ашиглан, тэднийг урвасан хулгай Дамбийжанцан, Америкийн консул зэрэг дайсан
этгээдтэй холбоо тогтоон, Ардын засгийг устгаж, хятадын харъяаны автономитыг тогтоох гэсэн
хэмээх хэрэгт холбогдуулан, уг хэргийг хянаж шийдвэрлэх комиссыг түүнтэй сөргөлдөгч гол хүч
Данзангаар удирдуулан байгуулав. Чагдаржав нарыг байцаасан байцаалтын протоколоос үзэхэд
тэдэнд холбогдуулан үүсгэсэн хэрэг нь баримтыг илт мушгин гуйвуулсан, дэндүү зохиомол
шинжтэй байжээ. Данзан тэргүүтэй комисс үүдэн бий болгосон зохиомол хэргээ, баталгаа,
нотолгоотой болгон үзүүлэх гэж улайран зүтгэсэн байна.
Тэднийг хатуугаар эрүүдэн байцаасаар хилс ял тулган 1922 оны 8 сарын 31­ний үүр шөнийн
заагаар амь насыг нь хороожээ.