Yrd. Doç. Dr. Javanshir Gadimov Medya ve Toplum Dersi Zirve Üniversitesi İletişim Fakültesi

1. İLETIŞIM TARIHI – 2
TIPOGRAFIK KÜLTÜR
Yrd. Doç. Dr. Javanshir Gadimov
Medya ve Toplum Dersi
Zirve Üniversitesi
İletişim Fakültesi

2. İçindekiler
• Tipografinin bulunuşu
• Değişebilen harflerle baskı
• İlk basılı kitaplar ve el yazmalarının benzerliyi
• Ağır ve yıpranan kitaplar
• Basımcılara baskı
• İlk çok satanlar
• Süreli yayınların ortaya çıkması
• Basına sansür ve basın özgürlüğü
• Daha hızlı baskı makineleri

3. Tipografinin bulunuşu
• Çağımızın en büyük kitle
iletişimcileri, özellikle McLuhan'a
göre matbaanın icadı bilgilerin
saklanması ve aktarılmasında ve
hatta insanın düşünme biçiminde
o kadar derin değişimlere neden
olmuştur ki, tipografik insan
olarak tanımlanabilecek yeni bir
insan tipinin doğuşundan söz
etmek mümkündür. McLuhan'a
göre "basım kültürüne sahip bir
insan ile yazı kültürü insanı
arasındaki fark okuma yazma
bilen ve bilmeyen insan
arasındaki fark kadar büyüktür".

4. • Stainberg'in dediği gibi "Gutenberg oynak harfler tekniği ile Avrupa'da
sadece tipografik baskının değil, aynı zamanda modern sanayide seri
üretimin temeli olan "değiştirilebilir parçalar" anlayışının da temelini üç
yüz yıl önce atmıştır".
• 1456 yılında, günümüze kadar kırk dokuz tanesi ulaşabilen,
Gutenbeg'in İncili olarak bilinen "42 satırlık İncil" yayınlanmıştır.

5. Başlangıcında matbaa,
bugün olduğu gibi köklü bir
devrim olarak değil, el
yazısının bir uzantısı gibi
değerlendiriliyordu.
Matbaacının ilk kaygısı
yazıcıyla
rekabet edebilmek ve
kaligrafili yapıtlar kadar
pahalı basımlar
hazırlamaktı. Dolayısıyla,
basılı sayfalar üzerinde bir
tezhipçinin süslemesi için
boş alanlar bırakılmakta,
elyazması sayfanın
görünümü elden
geldiğince korunmaktaydı.

6. "Matbaada basılmış ilk kitabı hazırlamak söz konusu
olduğunda, rekabet edilen elyazması kitapların belirleyici
ortak niteliğine, yani üstün tasarım ve iş kalitesine,
ulaşmak gerekiyordu. Gutenberg'in 1450'de baslığı 'Latin
İncili'nin' göz kamaştırıcılığı, o dönemdeki yazıya ve
elyazması İncil'lerin süslemelerine çok şey borçludur."
İlk basılı kitaplar ve el yazmalar

8. Johannes Gutenberg
• Aslında Çinliler elle dizilen harfleri
XI yüzyıldan beri biliyorlardı. Baskı
makinesi de yüzyıllardan beri
tanınıyordu ve Gutenberg'den de
önce, yalnızca üzüm sıkmak için
değil, kağıt parlatmak ve kumaşlar
üzerine baskı yapmak için de
kullanılıyordu. XV. yüzyıl başında,
ahşap kalıplı harfler, aziz resimleri
ve İncil'den sahnelerle birlikte
basılmıştır. Ama bütün bu baskılar,
kağıdın arka yüzünün tahtaya
sürtülmesiyle elde edilmişti ve
Gutenberg baskıyı mekanikleştiren
ilk kişi olmuştur.

11. Kitap ticareti
• Üniversite kentleri matbaacılar tarafından genellikle göz
ardı edilirken Köln, Paris, Valencia, Sevilla ve Napoli gibi
ticaretin, bankacılığın geliştiği, yönetimlerin bulunduğu
kentler öncelik kazanmıştır.
• 1500'lerde eserleri best seller olan üç yazar: Erasmus,
Lüther ve Ariosto'dur. Ariosto'nun Orlando Furioso adlı
eseri 1532- 1542 yılları arasında 36 kere basılmış ve ilk
ulusal best seller unvanını kazanmıştır.

12. Ariosto'nun Orlando Furioso kitabının 1565 tarihli
baskısında bir sayfa.

13. Ne değişti?
• Basılı eserler, editörler arasında en fazla okuyucuya
ulaşabilmek için başlayan yarış nedeni ile yavaş yavaş
elyazması kitaplardan farklılaşmaya başlamıştır. Örneğin,
elyazmacılar için tüketiciler değil üreticiler ön planda iken
bu düşünce basım ile birlikte ters yüz olmuştur.
• Kitabın yeni üretim biçiminde görülen rekabete dayalı
ticari anlayış, tüketicileri cezbedici her türlü yeniliğin hızla
uygulamasına neden olmuştur. Örneğin, basımcılar
rekabette üstün gelebilmek için kolay okunabilen, kolay
anlaşılabilen ve en az hata ile basılan kitapları tercih
etmişler ayrıca, kitapların içine basımdan ileri gelen
hataların bir kataloğunu koymaya başlamışlardır.

14. • Yeni dağıtım noktaları oluşmaya başladı. Basımcılar,
çeşitli bölgelerde kurulan Pazar ve panayırlarda halka
dağıtılmak üzere yayınladıkları eserlerin kataloglarını
hazırlamaya başladılar. Kitapların en fazla satıldığı kent
pazarları Lyon ve Frankfurt'tu.
• El yazmalardan amaç eskileri muhafaza etmekti.
• Kitapla aynı değildi ve her yazıcıda farklı hatalar oluşurdu
ve kitaplar bundan dolayı farklılaşırdı.
• Matbaa ile kitaplardaki hatalar azalmaya, düzeltilmeye ve
artık tek tür olmaya başladı.

15. • McLuhan'a göre, alfabenin doğuşuyla başlayan
kabileleşmeden kurtulma süreci, basımı bulunmasıyla
sona ermiştir.
• Alfabetik kültürün tipografik evresinin nitelikleri
tekbiçimlilik, süreklilik, ve türdeşliktir. Bu evrede
chirografik kültürün özellikleri göze çarpan bir vurgulanma
geçirmiş ve bunlara yenileri de eklenmiştir.
• Basım, gözü bütün duyulardan üstün tutmuş ve böylece
gözün kulağı yenmesi saptanmıştır.

16. Latince’den ulusal dillere geçiş
• Öncelikle, basım Latinceyi arıtmıştır çünkü "eski yazı
biçiminin bütün katılığını gözel görebilme olanağını
yaratmıştır".
• İkinci olarak, basım ulusal dillerin gelişmesini
kolaylaştırmış, ama bu, onların billurlaşması pahasına
olmuştur. Gerçekten de ekonomik kaygılar nedeni ile
yayıncılar kendi dillerindeki yapıtların basımını
arttırmışlardır, bunun bir başka nedeni de okuyan halkın
giderek daha laik olması ve Latinceden pek
anlamamasıdır.
• Yerel dilleri kaybolmaktan kurtarmıştır.

17. Yazarın hakkı
• Yazarın kimliği sorunu ancak basımın sözcüğü ticari bir
mal yaparak sözlerin özel mülkiyet oluşu gibi yeni bir
bilinç" yaratmasından sonra ortaya çıkmıştır.
• Tipografik kültürle birlikte, yapıt hırsızlığı bir suç olmuş ve
kaynakça göstermek zorunlu hale gelmiştir.
• "Elyazması çağında, bir başkasının yapıtını kopya ederek
yaymak övgüye değer bir eylem sayılabilirdi, basım
çağında aynı şey dava açılmasına ve tazminat
ödenmesine yol açabilir"

18. Yazar hakkına örnek
• Ben, Juan Gallo de Andrada, Kraliyet Hâzinesi Yazmanı,
Konsey Üyesi, Miguel de Cervantes Saavedra tarafından
yazılmış, Konsey Senyörleri tarafından incelenen La Manchalı
Yaratıcı Asilzade adlı kitabın her yaprağına üç buçuk maravedi
fiyat biçildiğini; seksen üç yapraklık kitabın, bu fiyat üzerinden
iki yüz doksan buçuk maravedi fiyatla, ciltlenmeden satılmasına
izin verildiğini ve bu narhın, adı geçen kitabın başına konularak
onsuz satılmamasının emredildiğini tasdik etmek üzere, işbu
belgeyi, Valladolid'de, bin altı yüz dört yılının yirmi Aralık günü
imzaladım.
• Juan Gallo de Andrada”
•
• Alıntı: Cervantes. “Don Quijote Cilt 1 (YKY)”

19. Tashih belgesi
• Bu kitapta, aslına uygun
olmayan, kayda değer bir şey
yoktur; düzelttiğime dair bu
belgeyi, Alcala Üniversitesi,
Meryem Ana Teoloji
Kürsüsünde, 1604 yılının bir
Aralık günü imzaladım.
•
• Doktor Francisco Murcia de la
Llana”
•
• Alıntı: Cervantes. “Don Quijote
Cilt 1 (YKY)”.

20. Kralın izni
• “Siz Miguel de Cervantes tarafından bize sunulan, La Mancha'lı Yaratıcı Asilzade
adlı, çok faydalı kitabı, büyük uğraşlar sonucu yazdığınızı bildiren, basılması için
gerekli izin ve yetkiyi, ve arzu ettiğimiz süre için hakkını vermemizi rica ettiğiniz
dilekçeniz, Konseyimiz tarafından incelendi; kitapların basımıyla ilgili, tarafımızdan
konulan kanunda aranan şartlar, adı geçen kitapta yerine getirildiğinden, size bu
beratı vermemiz uygun bulundu. Bu sebeple, size veya yetkili kılacağınız
kimseye, adı geçen La Mancha'lı Yaratıcı Asilzade adlı kitabı, Kastilya'nın bütün
krallıklarında, beratın verildiği tarihten geçerli olmak üzere, on yıl boyunca basma
iznini ve ayrıcalığını bağışlıyoruz. Sizin yetkinizi almadan kitabı basan veya satan,
bastıran veya sattıran kişi veya kişilerden, ceza olarak, kalıpları ve levhalarıyla
birlikte, yapılan basımın haricinde, her ayrı basım için, elli bin maravedi
alınacaktır.
• ... sözkonusu basımın, tarafımızdan tayin edilen bir düzeltmence, aslıyla
karşılaştırılarak incelenip düzeltildiğine, aslına uygun olarak basıldığına,
kaydedilenler haricinde yanlış bulunmadığına dair bir belge sunulacaktır.
• Valladolid'de, bin altı yüz dört yılının Eylül ayının yirmi altıncı günü imzalandı.
• KRAL
• Yüce Kralımızın emriyle: JUAN DE AMEZQUETA”
• (Alıntı: Cervantes. “Don Quijote Cilt 1)

21. Kitlesel okuma
• Ancak basımdan sonra okumak kitlesel bir nitelik
kazanmıştır.
• 1700’lerde tüccar orta sınıf ve özellikle kadınlar
okumaktan hoşlanmaya başladılar.
• 1800’lerde zorunlu eğitimin başlatılması okuyucu sayısını
arttırmıştır.

22. Basım ve ulusçuluk
• Basım ulusçuluğun doğmasını da desteklemiştir.
• Yazı ve papirüs nasıl büyük imparatorlukların doğmasına
yardımcı olmuşlarsa, basım ve kağıt da ulusçuluğun
doğasında etkili olmuştur.
• McLuhan'a göre, "basım ve ulusçuluk birbirine bağlı
kavramlardır.

23. Yanlış yorumlardan düzeltilmiş baskılara
• Gerçekten de elyazması kitaplar her kopya edildiklerinde
yanılgı ve yanlış yorum sayısı artmaktaydı.
• Basımın bize sağladığı en büyük olanak, kitaplarımızı
yeni baskılarında düzeltip daha iyileştirmek gücüdür

24. Basım öncesi ve sonrası üniversiteler
• Matbaa bulununcaya
kadar, eski bilinenlerin
kaybolmasına engel
olmak ve gözetip
korumak her şeyden
önce gelirdi,
Üniversitelerdeki bütün
fakültelerin ilk görevi,
kendilerine miras kalan
eski metinleri içeren özel
corpus bekçiliğini
yapmaktır".

25. Basım Özgürlüğü
• XVI. yüzyılın sonunda Karşı-Reform hareketi ve
Engizisyon yenilikçi düşüncelerin peşini bırakmaz ve
üstünlüğünü ortaya koyar; Protestan Hollanda kitap için
bir sürgün toprağı olur, Avrupalı matbaacılar ve basımcılar
buraya gelir, 1550'den itibaren Latinceyi bırakarak Yunan
ve Latin klasiklerini ulusal dillerde basmayı ve
yayınlamayı kendilerine hedef edinen bu bilginlerin
bağımsız olma istekleri mutlakıyet yönetimiyle pek
uyuşmaz.

26. Sansür
• İlk laik sansür bürosu 1486'da
Magonza'da kurulmuş ve ilk
yasaklanmış kitaplar listesi 1559'da
kilise tarafından resmen
yayınlanmıştır. Dinsel sansür, bölücü
ve dine karşı metinleri baskı altına
alırken, politik sansür de baştaki
güçleri kabul etmeyen ya da salt
eleştiren yazıları vuruyordu.
• 1600 ile 1756 yılları arasında
Fransa'nın Bastille Hapishanesi'nde
yazar, basımcı, kitapçı olarak 800
kişi bulunuyordu. O yüzyıllarda
yaşamları boyunca en az bir kere
hapse girmeyen kitapçı ya da
basımcı yoktur.

27. Daha hızlı makineler
• 1783'e kadar, Gutenberg'den beri hiç değişmemiş olan el
baskısı makinesiyle günde 300 kağıttan fazlası
basılamıyordu.

28. Süreli yayınlar doğuyor
• Matbaadaki gelişmeler XVIII. yüzyılda gazetelerin
yaygınlaşmasını sağlayacaktır.

29. İlk süreli yayınlar
• 1600’lerin birinci yarısında ilk akademik-bilimsel dergiler
çıkmıştır.
• İlk dergiler 1605'de Anvers'de basılan Nieuwe Antwersche
Tijdingne ve 1609'da Starazburg'da basılan Ordinarii
Avisa'dır;

30. İlk gazeteler 1618 ile 1613
arasında Amsterdam, Viyana,
Londra ve Paris'de
basılmışlardır. Bunların arasında
en ünlüsü Fransız doktor
Theophraste Renaudot
tarafından çıkarılan ve 13.
Lui'nin de katkıda bulunduğu
gazetedir;
İlk günlük gazete ise 1660'da
Leipzig'de basılan Leipziger
Zeitung'dur.

31. Kaynakça
• Massimo Baldini, İletişim Tarihi, Çev: Gül Batuş, Avcıol
Basım Yayın, İstanbul, 2000.
• Georges Jean, Yazı İnsanlığın Belleği, Çev: Nami Başer,
Yapı Kredi Yayınları, 4. Baskı, İstanbul, 2006.