SlideShare una empresa de Scribd logo
1 de 32
С А НХ Ү Ү Э ДИЙН З А С Г ИЙН ДЭ Э Д С У Р Г У У ЛЬ МОНГ ОЛЫН Э ДИЙН З А С А Г : ӨЧ ИГ ДӨР ,
ӨНӨӨДӨР , МА Р Г АА Ш
ПҮ Р Э В ЖА В ЫН Г АНТ ӨМӨР
С Э З ДС -и й н Э к н о ме тр и к с и й н тэ н х ми й н б а г ш, ННФ-и й н
б о д л о г ын с у д л а а ч , Ph. D
ТАТВАР ЫН БОДЛОГ О БА АЛБАН БУ С С Е КТОР
С У ДА ЛГ А АНЫ АЖЛЫН А Г У У ЛГ А
То в ч л о л
Ор ши л
Нэ г . З о р и л г о
Х о ё р . Ас у у д л ын т о д о р х о й л о л т
Г у р а в . У ч ир ша л т г а а н ы б у юу б о д л о г ын
х у в ь с а г ч у у д
Дө р ө в . Он о л ын а с у у д а л
4.1. Мо н г о л д х э р э г жи ж б у й а н г и л а л
4. 2. Ал б а н б у с э д и й н з а с г й и н т а л а а р
с у д л а г д с а н б а й д а л
Т а в . С у д а л г а а н ы х э с э г
5. 1. Шу у д а р г а
5. 2. Шу у д б у с а р г а
5. 2. 1. Б э л э н мө н г ө н и й э р э л т и й н а р г а д
ү н д э с л э н а л б а н б у с ү й л д в э р л э л и й н
х э мжэ э г т о о ц о х н ь .
5. 2. 1. 1. 2007 о н ы а л б а н б у с э д и й н з а с г и й н
ү й л д в э р л э л и й н х э мжэ э (Пр о г н о з )
5. 2. 2. Ал б а н б у с с е к т о р ын ү й л д в э р л э л и й н
х э мжэ э г т о д о р х о й л о х MIMIC а р г а
Дү г н э л т
Бо д л о г о
З ө в л ө мж
Бо д л о г ын х у в ил б а р у у д
Т ОВ Ч ЛОЛ
Э н э б о д л о г ын с у д а л г а а н ы а жл а а р Мо н г о л у л с ын а л б а н
б у с э д и й н з а с г и й н х э мжэ э г шу у д а р г у у д а а р т о о ц с о н
б ө г ө ө д х а р и н шу у д б о л о н шу у д б у с а р г а а р т а т в а р ын
б о д л о г ын а л б а н б у с э д и й н з а с а г т ү з ү ү л э х н ө л ө ө г а в ч
ү з с э н б о л н о .б й ыб ч й ыб й ыб
Б и д н и й з о р и л г о б о л т ө р ө л б ү р и й н т а т в а р у у д ын а л б а н
б у с э д и й н з а с а г т ү з ү ү л э х н ө л ө ө г т о д о р х о й л о х о д
о р ши н о .
Т ө р и й н б у юу С а н г и й н б о д л о г о н ь о л о н з о р и л г о т о й
б ө г ө ө д т а т в а р ын т ү в ши н г и й н ө ө р ч л ө л т н ь о л о н
ша т г а а н а а р ү ү с д э г . Т у х а й л б а л , э д и й н з а с а г д а х ь
х э мжи г д с э н б ү т э э г д э х ү ү н и й ө с ө л т и й г х а мг и й н и х
б а й л г а х о н о в ч т о й с о н г о л т ыг б и й б о л г о х б а й д л а а р ү ү с ч
б о л о х юм.
Т ү л х ү ү р ү г н ү ү д : Ал б а н б у с с е к т о р ын э д и й н з а с а г
MIMIC з а г в а р
Т а т в а р ын а ч а а л а л
З а с г и й н г а з р ын з о х и ц у у л а л т ё у а ө э ж
Т а т в а р у у д ын а л б а н б у с э д и й н з а с а г т
ү з ү ү л э х н ө л ө ө л ө л
ОР ШИЛ
Дэ л х и й н у л с о р о н б ү р ө ө р ө ө р и й н о н ц л о г и й г х а р у у л с а н
з а с а г л а л т а й б а й д а г б и л э э . З а с а г л а л , т а т в а р х о ё р ыг
н э г з о о с н ы х о ё р т а л г э ж ү з д э г э р д э мт э н , с у д л а а ч и д
о л о н б а й д а г .
Ал и в а а у л с о р о н т а т в а р ын б о д л о г о о р о о д а мжу у л а н
ө ө р и й н з о р и л г о , з о р и л т о о х э р э г жү ү л э х э э с г а д н а э д и й н
з а с г и й н н ө х ц ө л б а й д а л н ь т у х а й н у л с о р о н д а х ь б и з н е с
э р х л э г ч д э д х э р з э р э г т а а т а й н ө х ц ө л б ү р д ү ү л ж
б а й г а а г а а с х а ма а р д а г . Ий м у ч р а а с э н э х ү ү б о д л о г ын
с у д а л г а а н ы а жл а а р а а т у с у л с ын а л б а н б у с э д и й н
з а с г и й н н и й т ү й л д в э р л э л и й н х э мжэ э , т а т в а р ын
С А НХ Ү Ү Э ДИЙН З А С Г ИЙН ДЭ Э Д С У Р Г У У ЛЬ МОНГ ОЛЫН Э ДИЙН З А С А Г : ӨЧ ИГ ДӨР ,
ӨНӨӨДӨР , МА Р Г АА Ш
а ч а а л а л , З а с г и й н г а з р ын з о х и ц у у л а л т ын т а л а а р а в ч
ү з л э э . Нэ н я л а н г у я а т ө р ө л б ү р и й н т а т в а р у у д ын а л б а н
б у с э д и й н з а с а г т ү з ү ү л э х н ө л ө ө г н а р и й в ч л а н а в ч
ү з э х и й г з о р и л г о о б о л г о н с у д а л г а а г х и й с э н .
Ал б а н б у с э д и й н з а с а г д а х ь ү й л а жи л л а г а а н ы е р ө н х и й
ч и г х а н д л а г а н ь Т ө р ө ө с г а р г а с а н д ү р э м, жу р а м, х у у л и а с
х а ма а р д а г у ч и р С а н г и й н б о л о н Мө н г ө н и й б о д л о г ын а л ь
а л и н д н ь с ө р ө г н ө л ө ө ү з ү ү л ж б а й ж б о л о х т а л т а й юм.
“ Ал б а н б у с э д и й н з а с г и й н х а р ь ц а н г у й х э мжэ э ө с ө х н ь
т ө в б а н к н ы х я н а л т б о л о н у л с т ө р и й н ч а н а р т а й
а в и л г а л ын н ө г ө ө т а л т с а н х ү ү г й и н ү й л а жи л л а г а а
я в а г д а ж б а й н а г э с э н ү г . Т а т в а р а а с з а й л с х и й х я в д а х
ө с ө х н ь т а т в а р ын с и с т е ми й н ү р а ши г т б а й д а л , З а с г и й н
Г а з р ын ү ү р г и й г ө с г ө д ө г . Э н э н ь мө н и х э н х а р д ч и л ма н
н и й г э м д э х т а т в а р ын с и с т е ми й н т о г т в о р т о й б а й д л ын
ү н д э с б о л о х “с а й н д у р а а р а а д а г а н мө р д ө х ” фи л о с о фи й н
н и й г ми й н д э мжл э г и й н б у у р у у л а х а д х ү р г э д э г ” г э жэ э .
(Web.site: informal sector , The learning path of the hidden economy: Devid E.A.Giles,
Patrick J.Caragata,(Clotfelter, 1983)
Э н д э э с ү з в э л а л б а н б у с э д и й н з а с а г н ь т а т в а р ын
б о д л о г о , а л б а н ё с н ы б а н к н ы с е к т о р ын б о л о н мө н г ө н и й
б о д л о г ын ү р а ши г г ү й б а й д а л , э д и й н з а с г и й н ө с ө л т
и р э э д ү й д б у у р а х , о л о н н и й т и й н т ө р д и т г э х и т г э л
а л д а г д а х з э р г и й г х а р у у л ж б о л о х юм. Ин г э х э э р а л б а н
б у с э д и й н з а с г и й н ц а г х у г а ц а а н ы т у р ш д а х ь х ө г жл и й н
х э в ма я г н ь э д и й н з а с г и й н т ө л ө в б а й д л ыг жо л о о д о х о д
н ө л ө ө л ж б а й г а а у ч р а а с т ү л х э ц ө г ө х б ү т ц и й н х а н д л а г ыг
а в ч ү з э х я в д а л ч у х а л б а й н а .
Нэ г : З ОР ИЛГ О
Б о д л о г ын с у д а л г а а н ы а жл ын ү н д с э н з о р и л г о н ь Мо н г о л
у л с ын а л б а н б у с э д и й н з а с г и й н ү й л д в э р л э л и й н х э мжэ э г
т о о ц о н г а р г а х , т а т в а р ын б о д л о г ын а л б а н б у с с е к т о р т
ү з ү ү л э х н ө л ө ө н и й т а л а а р ши н жи л г э э х й и ж д ү г н э л т ө г ө х ,
б о д л о г ын с у д а л г а а н ы х у в и л б а р б о л о в с р у у л а х , з ө в л ө мж
г а р г а х а д о р ши н о .
Х о ё р : АС У У ДЛЫН ТОДОР Х ОЙЛОЛТ
Ас у у д л ын т о д о р х о й л о л т : Ал б а н б у с с е к т о р ын э д и й н
з а с а г т ү з ү ү л э х н ө л ө ө н и й л э э д и х б а й д а г б ө г ө ө д
т а т в а р ын б о д л о г о т о й т о д о р х о й х э мжэ э г э э р х о л б о о т о й
б а й д а г . Э н э н ь н и й г ми й н о р л о г у у д ын а л д а г д а л , а л б а н
ё с н ы и н д и к а т о р у у д (э д и й н з а с г и й н ө с ө л т , о р л о г ын
х у в а а р и л а л т г э х мэ т )-ыг т ө ө р ө г д ү ү л э х б а х у в ь х ү н и й
и д э в х и , н и й г ми й н а л и в а а ү й л а жи л л а г а а н д ү з ү ү л ж б у й
н ө л ө ө л л и й г т о д о р х о й л о х о д ч у х а л г э д г и й г х а р у у л ж
б а й н а . Ий мэ э с а л б а н б у с э д и й н з а с а г т т ө р ө ө с я в у у л ж
б у й б о д л о г ын а р г а х э р э г с л и й н н э г б о л о х т ө р ө л б ү р и й н
т а т в а р , х у р а а мжу у д х э р х э н н ө л ө ө л ж б а й г а а г с у д л а х
я в д а л з а й л шг ү й ч у х а л б ө г ө ө д н и л э э д а ч х о л б о г д о л т о й
а с у у д а л б о л л о д б а й г а а юм.
Ас у у д л ыг д а р а а х б а й д л а а р ма т р и ц а н х э л б э р т о р у у л а н
т о д о р х о й л с о н б о л н о . Ү ү н д :
Х у в ь с а г ч и д
Нө х ц ө л б а й д л ын Б о д л о г ын Ү р д ү н г и й н
Ал б а н б у с
с е к т о р ын
ү й л д в э р л э л и й н
х э мжэ э
С а н г и й н б о д л о г ын
а р г а х э р э г с л и й н
н э г б о л о х
т а т в а р ын б о д л о г (
Шу у д , шу у д б у с
т а т в а р , НДШ,
ү й л д в э р л э л
и мп о р т ын т а т в а р
г э х мэ т )
Жи жи г б и з н е с
э р х л э г ч д и й н ү й л
а жи л л а г а а г
а л б а н б у с
х э в ши л р ү ү
т ү л х э х , Б ДНБ -и й
с т а т и с т и к
ү з ү ү л э л т б у у р а х
З а с г и й н г а з р ын
з а р д а л
Т ө с в и й н а жи л ч д ын
ц а л и н г и й н
ө ө р ч л ө л т , а л б а н
б у с с е к т о р т
а жи л л а г с д ын
ц а л и н г и й н
у я л д а а ,х а ма а р а л
Т ө р и й н а жи л ч д ын
ц а л и н г и й н
ө ө р ч л ө л т а л б а н
б у с с е к т о р ыг
б у у р у у л а х
н ө л ө ө г ү з ү ү л ж
б о л о х юм.
Х ү н а мын
ши л жи л т
х ө д ө л г ө ө н д г а р ч
б у й ө ө р ч л ө л т ү ү д
Т ө р и й н а жи л ч д ын
а жи л л а х х ү ч и н д
э з л э х х у в и й н жи н
Т ө р и й н
з о х и ц у у л а л т ын
ү з ү ү л э х н ө л ө ө
э е р э г б а с ө р ө г
э с э х
Г у р а в : У ЧИР ШАЛТГ ААНЫБУ ЮУ БОДЛОГ ЫН Х У ВЬС АГ ЧУ У Д
1.1. Та т в а р ын а ч а а л а л б у юу д а р а мт
С А НХ Ү Ү Э ДИЙН З А С Г ИЙН ДЭ Э Д С У Р Г У У ЛЬ МОНГ ОЛЫН Э ДИЙН З А С А Г : ӨЧ ИГ ДӨР ,
ӨНӨӨДӨР , МА Р Г АА Ш
Ол о н н о м з о х и о л у у д а д т а т в а р ын а ч а а л а л б о л
“с а н х ү ү г й и н а ч а а л а л ” г э ж т о д о р х о й л с о н б а й д а г . Э н э
х у в ь с а г ч т а й х о л б о г д о ж б у й п а р а ме т р ү ү д и й н
х ү л э э г д э ж б а й г а а т э мд э г э е р э г ү е д т а т в а р ын а ч а а л а л
ө с ө х я в д а л з а х з э э л д э х а л б а н б у с ү й л а жи л л а г а а н ы
э р ч и мжи л т и й г шу у д х а н г а д а г г э ж ү з э ж б о л н о . Ий мд э н э
с у д а л г а а н ы а жл ын с э д в и й н х ү р э э н д у г х у в ь с а г ч и й г
б о д л о г ын х у в ь с а г ч а а р с о н г о н а в л а а .
Э к о н о ме т р и к и й н х ү р э э н д т а т в а р ын а ч а а л л ыг н и й т
т а т в а р ын о р л о г ын До т о о д ын н и й т б ү т э э г д э х ү ү н д э з л э х
х у в и й н жи н б у юу х у в и а р а в ж ү з д э г . Э н э а жи л д а а н й и т
т а т в а р ын о р л о г о , шу у д т а т в а р , шу у д б у с т а т в а р ,
Ни й г ми й н д а а т г а л ын ши мт г э л з э р э г б о д л о г ын
х у в ь с а г ч у у д ын а л б а н б у с с е к т о р т ү з ү ү л э х н ө л ө ө г а в ч
ү з э х б о л н о . Э д г э э р б о д л о г ын х у в ь с а г ч у у д ын а л б а н б у с
с е к т о р т ү з ү ү л э х н ө л ө ө т о д о р х о й б у с б а й н а .
Тө р и йн а л б а н х а а г ч д ын а жил л а х х ү ч ин д э з л э х х у в и йн
жин
Aigner б о л о н б у с а д с у д л а а ч и д (1988)-ын а в ч ү з с э н э э р
“Ни й г ми й н с е к т о р ын х э мжэ э ө с ө х , э с в э л э д и й н з а с г и й н
с и с т е ми й н з о х и ц у у л а л т ын з э р э г н э мэ г д э х я в д а л а л б а н
б у с э д и й н з а с а г т о р о х т ү л х э ц и й г ө г д ө г ” г э жэ э .
Ий м у ч р а а с э д и й н з а с а г д а х ь з о х и ц у у л а л т ын з э р г и й г
т о о ц о х ын т у л д у г х у в ь с а г ч и й г б о д л о г ын х у в ь с а г ч а а р
с о н г о н а в с а н . Э н э х у в ь с а г ч и й н х ү л э э г д э ж б у й т э мд э г
н ь т о д о р х о й г ү й б ө г ө ө д з а р и м с е к т о р т т ө р и й н о р о л ц о о
б а й г а а ү е д а л б а н б у с с е к т о р т х ү мү ү с о р о х т ү л х э ц
б о л д о г г ү й б о л э н э х у в ь с а г ч и й н т э мд э г с ө р ө г б а й х
б о л н о . Х э р э в а л б а н б у с э д и й н з а с а г б о л о н у г х у в ь с а г ч
х о о р о н д о о э е р э г х а ма а р а л т а й б о л э д и й н з а с а г д а х ь
т ө р и й н з о х и ц у у л а л т и х б а й х т у с а м жи жи г б и з н е с
э р х л э г ч д и й н а л б а н б у с э д и й н з а с а г д а х ь ү й л
а жи л л а г а а г и л ү ү и х э э р х ө г жи х т ү л х э ц ө г ч б о л о х т у л
ү ү н и й э е р э г у т г а а р э д и й н з а с а г д а х ь т ө р и й н
з о х и ц у у л а л т ын з э р г и й г т о д о р х о й л ж б о л н о г э с э н
у р ь д ч и л с а н н ө х ц л и й г т а в ь с а н .
Ажил г ү й д л и йн т ү в ши н
Giles , Tedds (2002) н а р ын ү з э ж б а й г а а г а а р а жи л г ү й д л и й н
т ү в ши н б о л о н а л б а н б у с э д и й н з а с г и й н х о о р о н д о х
х а ма а р л ыг т о д о р х о й л ж б у й х о ё р з ө р ч и л т э й х ү ч и н з ү й л с
юм. Нэ г т а л а а с а жи л г ү й д л и й н т ү в шн и й ө с ө л т б о л о н
Б о д и т До т о о д ын Ни й т Б ү т э э г д э х ү ү н и й ө с ө л т и й н
т ү в шн и й х о о р о н д э е р э г х а ма а р а л т а й б а й д а г б о л д а л д
э д и й н з а с г и й н б у у р а л т ыг и л э р х и й л э х б ө г ө ө д ө н ө ө
ү е ү д э д а жи л г ү й д л и й н т ү в ши н т э й с ө р ө г х а ма а р а л т а й
б а й х х а н д л а г а т а й б а й г а а г с у д л а а ч и д т о г т о о с о н б а й н а .
Э н э а л б а н ё с н ы а жи л г ү й ч ү ү д а жл ын ц а г и й н т о д о р х о й
х э с г и й г а л б а н б у с с е к т о р ын э д и й н з а с а г т з а р ц у у л д а г
у ч и р э е р э г х а ма а р а л т а й б а й ж б о л н о г э л г и й г х а р у у л н а .
Ал б а н б у с с е к т о р ын э д и й н з а с г и й н а жи л л а х х ү ч н ь
а жи л г ү й б а й г а а ма ш о л о н х ү мү ү с и й г б о л о н а л б а н б у с
а жи л л а х х ү ч (т э т г э в р и й н н а с н ых а н , х у у л ь б у с
ц а г а а ч л а г ч и д , н а с а н д х ү р э э г ү й х ү ү х д ү ү д э с в э л г э р и й н
э з э г т э й )-э э с б ү р д д э г . Ца а ши л б а л э д г э э р х ү мү ү с т у х а й н
ц а г х у г а ц а а н д а л б а н , а л б а н б у с а жи л э р х э л д э г . Ий м ү з э л
б а р и мт л а л а а р а в ч ү з в э л а л б а н ё с н ы а жи л г ү й д л и й н
т ү в ши н н ь а л б а н б у с э д и й н з а с а г т а й о р о н ц а р
х ү р э э г э э р х о л б о о т о й б о л о х н ь х а р а г д а ж б а й н а . Ий м ч
у ч р а а с э н э х у в ь с а г ч и й г б о д л о г ын х у в ь с а г ч а а р с о н г о н
а в л а а .
Ин д и к а р б у юу н ө х ц ө л б а йд л ын х у в ь с а г ч у у д
Ал б а н б у с э д и й н з а с г и й н ү й л д в э р л э л и й н х э мжэ э г б о л о н
шу у д б у с а р г у у д а а р а в ч ү з д э г . З а г в а р ын х а н д л а г а н ь
шу д б у с б у с а д а р г у у д ыг б о д в о л о н о л ын ү з э л
б а р и мт л а л а а с б и й б о л д о г Я а г а а д г э в э л б у с а д а р г у у т а й
х а р ь ц у у л б а л мэ д э э л л и й н ц а р х ү р э э н ь н и й л э э д ө р г ө н
б а й д а г у ч и р с у д а л г а а н ы а жи л д а а а ши г л а х а д
т о х и р о мжт о й г э ж ү з с э н . Э н э ч у т г а а р н ь и н д и к а т о р у у д
б у юу н ө х ц ө л б а й д л ын х у в ь с а г ч у у д ыг шу у д б у с а р г у у д а д
т у л г у у р л а н с у д а л г а а н д а а а ши г л а ж б о л н о г э ж ү з э э д
э д г э э р х у в ь с а г ч у у д ыг о р у у л ж ө г с ө н б о л н о .
RGDP (variable of scale )
MIMIC а р г ын х а н д л а г а а р Б ДНД г э с э н (Б ДНБ - Б о д и т
До т о о д ын Ни й т Б ү т э э г д э х ү ү н ц а а ши д Б ДНБ г э х )
х у в ь с а г ч ын фу н к ц э э с х а ма а р с а н п а р а ме т р ү ү д э э р
ү н э л э х э д ө р ө г жи л т /scale/-и й г т о х и р у у л а х ша а р д л а г а т а й
б а й д а г . З о х и ц у у л а г ч п а р а ме т р ү ү д и й н у т г а н ь я ма р ч
б а й ж б о л н о . Х э р э в н э г жи й н у т г а э е р э г / э с в э л с ө р ө г /
С А НХ Ү Ү Э ДИЙН З А С Г ИЙН ДЭ Э Д С У Р Г У У ЛЬ МОНГ ОЛЫН Э ДИЙН З А С А Г : ӨЧ ИГ ДӨР ,
ӨНӨӨДӨР , МА Р Г АА Ш
г э д г и й г х а р г а л з в а л б у с а д и н д и к а т о р х у в ь с а г ч у у д ын
х а р ь ц а н г у й х э мжи г д э х ү ү н и й г о л о х о д х я л б а р юм.
Өр г ө жи л т б у юу scale-и й н к о э фи ц е н т и й н “т э мд э г ”-и й н
с о н г о л н ь о н о л ын б о л о н т у р ши л т ын н о т о л г о о н у у д а д
ү н д э с л э г д д э г . Но м з о х и о л д ө г ү ү л ж б а й г а а г а а р э д и й н
з а с г и й н ө с ө л т ө н д а л б а н б у с э д и й н з а с г и й н ү з ү ү л э х
н ө л ө ө н и й т а л а а р н э г мө р б о л с о н б а т а л г а а б а й д а г г ү й .
Жи шэ э л б э л , н э г т а л а а с Adam, Ginsburg./1985/ , Tedds /1998/, Giles/ 1999b/
, Giles, Tedds/2002/, Chatterjee, Chaundhuri , Schneider/2003/ , Alanon, Gomer-Anfanio
/2003/ н а р а л б а н б о л о н а л б а н б у с э д и й н з а с г и й н х о о р о н д
э е р э г х а ма а р а л б а й д а г г э ж ү н э л с э н б а й н а . Нө г ө ө
т а л а а с Frey, Week-Hanneman/1984/ , Loayza /1996/ , Kautiman, Kaliberda/1996/ ,
Eilat, Zinnes/2000/, Dellanno /2003/ Dell Anna, Schneider/2004/ н а р э д г э э р
х у в ь с а г ч у у д ын х о о р о н д с ө р ө г х а ма а р а л б а й д а г г э с э н
с у д а л г а а г х и й с э н б а й н а . Э н э а жл ын х ү р э э н д х о ё р д у г а а р
н ө х ц ө л т о г т мо л , э н э н ь х у у л ь ё с н ы э д и й н з а с г а а с д а л д
э д и й н з а с а г т н ө ө ц ү ү д ши л жд э г г э с э н у т г ыг и л э р х и й л н э .
Нө г ө ө ө т а л а а р э д и й н з а с а г х я мр а л т а й б а й г а а ү е д и х э н х
ү й л а жи л л а г а а д а л д б а й д а г г э с э н у т г ыг и л э р х и й л э х
б о л н о .
Participation rate of the Labour Force
З а р и м з о х и о г ч и д а жи л л а х х ү ч н и й о р о л ц о о н ы т ү в шн и й
ө ө р ч л ө л т ө ө р д а л д э д и й н з а с г и й н х э мжэ э г ү н э л с э н
б а й а г . Х у г а ц а а н ы т у р ши д э н э т ү в ши н н ь б у у р а х э с в э л
э д и й н з а с а г т э д г э э р и й н т ү в ши н х а р ь ц а н г у й д о о г у у р
б а й х н ь х э мжи г д с э н э д и й н з а с г а а с д а л д э д и й н з а с а г т
а жи л л а х х ү ч н и й ши л жи л т б и й б о л ж б у й г д ү р с э л ж б о л о х
юм. Ажи л л а х х ү ч н и й о р о л ц о о н ы т ү в ши н г н и й т а жи л л а х
х ү ч / LF/ б о л о н х ө д ө л мө р и й н н а с н ы х ү н а м / 15-64 years old/
х о ё р ын х о о р н д о х х а р ь ц а а г а а р т о о ц д о г . Э н э
х у в ь с а г ч и й н х ү л э э г д э ж б у й т э мд э г о н о л ын х у в ь д
т о д о р х о й г ү й .
Ажи л г ү й д л и й н т ү в ши н ө ө р ч л ө г д ө х г ү й э с в э л
ө ө р ч л ө г д ө х э с э х н ь а л б а н б у с с е к т о р ын э д и й н з а с а г т
ү з ү ү л э х ө ө р ч л ө л т и й г д ү р с э л д э г г э д г и й г з о х и о л
б ү т э э л д б а т л а а г ү й б а й н а . Э н э н ь а л б а н б у с с е к т о р т
а жи л л а г с а д ыг а л б а н ё с н ы х ө д ө л мө р и й н з а х з э э л р ү ү
б у ц а а ж т а т а ж б о л о х г ү й г э д г и й г ши й д э х х а н д л а г а б о л ж
ө г н ө . Э н э н ь т а й л а н д т у с г а г д а а г ү й э д и й н з а с г и й н ү й л
а жи л л а г а а н ь а л б а н ё с н ы а жи л л а х х ү ч н и й г и шү ү д э э с б и й
б о л д о г г э д г и й н б а т а л г а а юм.
Schneider б о л о н Bajada/2003/ н а р ыг ү з э ж б а й г а а г а а р т у х а й н
х у в ь х ү мү ү с х у у л ь ё с н ы э д и й н з а с а г т а жи л л а х г ү й ү е д
д о л о о х о н о г э с в э л а жл ын ц а г а а с ү ү д р и й н э д и й н з а с а г т
а жи л ү й л ч и л г э э г э д э г б о л а жи л л а с а н ц а г и й н х э мжэ э
с ү ү д р и й н э д и й н з а с г а а р н ө л ө ө л ө г д ө х г ү й б а й ж б о л о х
т у л э н э н ь о р о л ц о о н ы т ү в ши н б а й ж б о л о х юм. Ий мэ э с
а л б а н ё с н ы б о л о н д э э д э д и й н з а с г и й н х о о р о н д
н ө ө ц ү ү д и й н у р с г а л б а й д а г г э ж ү з э э д т у х а й н
х у в ь с а г ч и й г и н д и к а т о р х у в ь с а г ч а а р а в с а н . Х э р э в б и д
э е р э г у т г а т а й т о о г а р г а н а в б а л э н э н ь а л б а н ё с н ы
с е к т о р д а х ь а жи л ч и д х я мр а л ын мө ч л ө г и й н ү е ү ү д э д
с ү ү д р и й н э д и й н з а с а г т о р о х г ү й г э д э г у т г ыг , с ө р ө г
т э мд э г н ь а л б а н ё с н ы с е к т о р д а х ь э д и й н з а с г а а с
с ү ү д р и й н э д и й н з а с а г т а жи л ч д ын у р с г а л б и й б о л д о г
г э д э г у т г ыг т у с т у с х а р у у л н а . Ий мэ э с а жи л л а х х ү ч н и й
о р о л ц о о н ы т ү в ши н н ь я мр а ч у т г а а в с а н д а л д э д и й н
з а с а г т а й я ма р н э г х э мжэ э г э э р х о л б о о т о й б а й г а а
у ч р а а с и н д и к а т о р х у в ь с а г ч б о л г о н а в л а а .
Дө р ө в : ОНОЛЫН АС У У ДАЛ
1.1 Мо н г о л д х э р э г л э ж б у й а н г и л а л
Т а т в а р о н о г д у у л а х з о р и л г о о р Мо н г о л у л с ын З а с г и й н
г а з а р а л б а н б у с ү й л а жи л л а г а а г а л б а н х э в ши л э э с
з а а г л а с а н б а й н а . Ал б а н б у с х э в ши л д а жи л л а г с а д ыг
т о о ц о о л о х о д х ү н д р э л т э й у ч и р и й м ү й л а жи л л а г а а
э р х л э г ч д э д н э г э н жи г д х э мжэ э н и й т а т в а р ыг
о н о г д у у л а х а а р б о л с о н . Э н э жа г с а а л т а н д 1993 о н д 32 а жи л
мэ р г э жи л и й г о р у у л ж б а й с а н б о л 1997 о н д 38 б о л г о н
н э мс э н а жэ э . / Ү н д э с н и й т а т в а р ын е р ө н х и й г а з р ын
мэ д э э л э л э э р 1988 о н д 7н т ө р л и и й н ү й л а жи л л а г а а н ы
жа г с а а л т ыг г а р г а ж б а й с а н б а й н а . Ү ү н д : Т э э в э р , Г э р э л
з у р а г , Г э р а х у й н ц а х и л г а а н х э р э г с э л , Р а д и о ,
Т е л е в и з о р ын з а с в а р , Б и ч э э ч , Ү с ч и н , Ца г з а с в а р , Ал т
мө н г ө н и й д а р х а н , Б э л э г д у р с г а л ын з ү й л х и й г ч и д /
Мө н 1997 о н д д э л х и й н б а н к н ы т у с л а мжт а й г а а р х и й с э н
с у д а л г а а н д а л б а н б у с х э в ши л б а б и ч и л ү й л д в э р и й н
ши н жи й г х о с л у у л а н д а р а а х т о д о р х о й л о л т ө г с ө н б а й н а .
“Ал б а н б у с х э в ши л н ь жи жи г х э мжэ э т э й г о л т ө л ө в
о р о х о д с у у р и л с а н э д и й н з а с г и й н ү й л а жи л л а г а а н а а с
б ү р д д э г б а ү ү н и й г а л б а н ё с н ы с т а т и с т и к т б ү р э н
С А НХ Ү Ү Э ДИЙН З А С Г ИЙН ДЭ Э Д С У Р Г У У ЛЬ МОНГ ОЛЫН Э ДИЙН З А С А Г : ӨЧ ИГ ДӨР ,
ӨНӨӨДӨР , МА Р Г АА Ш
х а мр у у л д а г г ү й , ма г а д г ү й а мь д р а л д э э р а л б а н ё с н ы
ү й л д в э р а ж а х у й н г а з р у у д т а й а д и л т а т в а р б о л о н б у с а д
з о х и ц у у л а л т а н д з а х и р а г д д г ү й б а й ж б о л н о . 1999 о н д АНУ -
ын Ол о н У л с ын Х ө г жи л и й н Аг е н т л а г и й н Х ө д ө л мө р
Э р х л э л т и й н Б о д л о г ыг д э мжи ж Т ө с л ө ө с х и й с э н
с у д а л г а а н д ч мө н и й м т о д о р х о й л о л т а ши г л а жэ э .
Ни й тл э г х э р э г л э ж б у й то д о р х о й л о л т
С ү ү д р и й н э д и й н з а с г и й н т а л а а р х т о д о р х о й л о л т и й г
г а р г а ч б ү р т ү ү н и й г я л г а а т а й б а й д л а а р т о д о р х о й л с о н
б а й д а г . С ү ү д р и й н э д и й н з а с а г н ь н у у ц /underground / , а л б а н
б у с / informal/ , д а л д / hidden/ , п р а л л е л ь / parallel/ , Х о ё р д у г а а р /
second/ , х у у л ь б у с э с в э л ө р х г э р и й н / irregular or household economy/
э д и й н з а с а г г э х мэ т э э р а н г и л а г д а ж н э р л э г д э ж б а й н а .
Э д и й н з а с а г с о ц и о л о г и , ё т а т и с т и к , х у у л ь г э х мэ т
я л г а а т а й т а й л б а р у у д а д а жи л л а ж б у й х ү н т ү ү н и й г
х ө г жи х ө д б и й б о л ж б у й “ша л г у у р ”-т н ь ү н д э с л э н
с ү ү д р и й н э д и й н з а с г и й г т о д о р х о й л с о н б а й д а г . Ий мэ э с
я г н а р и й н т о д о р х о й л о л т б а й д а г г ү й .
Gerxhani/1999/ У л с т ө р , э д и й н з а с а г , с о ц и о л о г и й н а н г и л а л д
т у л г у у р л а н с ү ү д р и й н э д и й н з а с а г т я л г а а т а й
о д о р х о й л о л т ө г с ө н б а й н а .
Э н э б и д а л б а н б у с с е к т о р и й н э д ийн з а с г ий н
т о д о р х о й л о л т о д а н х а а р л а а х а н д у у л а н
т о д о р х о й л о л т и й г а в ч ү з с э н б а й ү ү н и й г х о ё р к а т е г о р и т
х у в а а ж б а й н а . Э д г э э р н ь “Х ө д ө л мө р т - ч иг л э с э н ” ,
“х э мжэ э н д - ч и г л э с э н ” т о д о р х о й л о л т у у д юм.
“Х ө д ө л мө р т - ч иг л э с э н ”т о д о р х о й л о л т у у д н ь
х ө д ө л мө р и й н з а х з э э л д с ү д р и й н э д и й н з а с г и й н ү з ү ү л э х
н ө л ө ө н д а н х а а р л а а х а н д у у л д а г . Э н э т а л ын ү з э л
с а н а а г а а р а в ч ү з в э л с ү ү д р и й н э д и й н з а с а г н ь г э р э э
х э л э л ц э э р б о л о н х у у л ь ё с о о р а жи л э р х э л ж б у й
х ү мү ү с и й г х а с а а д о р л о г о о л ж б у й б ү х ү й л
а жи л л а г а а н у у д ын н и й л б э р э э р т о д о р х о й л о г д о н о .
Ажи л л а х х ү ч н ь н и й г ми й н х а мг а а л а л э с в э л т а т в а р ын
а ч а а л л а а с с ү ү д р и й н э д и й н з а с а г т ү ү с ч б и й б о л д о г .
“Х э мжэ э н д - ч иг л э с э н ” х а н д л а г а а р а в ч ү з в э л т ө р и й н
з о х и ц у у л а л т б о л о н б и з н е с и й н ү й л а жи л л а г а а н ы
х о о р о н д о х х а ма а р л ыг а в ч ү з д э г .
Swaninathan /1991/ с ү ү д р и й н э д и й н з а с а г н ь “б ү р т г э г д э э г ү й
б о л о н з ө в шө ө р ө л б а й х г ү й ү е д ү ү с д э г ” г э ж
т о д о р х о й л с о н б а й н а . Э н э н ь с ү ү д р и й н э д и й н з а с а г мө н
ү н д э с н и й т о о ц о о г г а жу у д у у л а х ша л т г а а н б о л д о г г э с э н
ү г юм.
Feige (1981) “Ал б а н ё с н ы т о о ц о о н д т а й л а г н а а г ү й , э с в э л
н у у ц т а й л а г н а д а г , н и й г ми й н х э мжи л т и й н а п п а р а т ыг
г а жу у д у у л а х , и х э н х д э э Ү н д э с н и й Ни й т Б ү т э э г д э х ү ү н и й
т о о ц о о н д о р д р г г ү й э д и й н з а с г и й н б ү х ү й л
а жи л г а а н у у д ” г э ж с ү ү д р и й н э д и й н з а с г и й г
т о д о р х о й л с о н б а й н а .
Ү н д э с н и й Т о о ц о о н ы С и с т е ми й н т о д о р х о й л о л т о о р б о л
е р ө н х и й д н ь “а жи г л а г д а а г ү й э д и й н з а с а г –Non-Observed
economy-NOE) г э ж н э р л э д э г . Ит а л и й н Ү н д э с н и й
С т а т и с т и к и й н Ин с т и т у т (ISTAT) NEO-и й г з у р а г №1-д
ү з ү ү л с н э э р а н г и л с а н б а й д а г .
NEO н ь б ү т э э г д э х ү ү н ий ү й л а жил г а а б ө г ө ө д OECD (2002) 3
т а с а л б а р т а н г ил с а н . Ү ү н д : Ну у ц ү й л д в э р л э л (T1, Т2, Т3, Т4,
Т5 ), а л б а н б у с ү йл д в э р л э л (T6), х у у л ь б у с ү йл д в э р л э л (T7)
С А НХ Ү Ү Э ДИЙН З А С Г ИЙН ДЭ Э Д С У Р Г У У ЛЬ МОНГ ОЛЫН Э ДИЙН З А С А Г : ӨЧ ИГ ДӨР ,
ӨНӨӨДӨР , МА Р Г АА Ш
З у р а г 1. Ит а л и й н Ү д э с н и й С т а т и с т и к и й н Ин с т и т у т и й н
а н г и л с а н а жи г л а г д а а г ү й э д и й н з а с г и й н х ү р э э .
Underground ү йл д в э р л э л н ь шу у д а ши г л а г д д а г г ү й б ө г ө ө д
э н э н ь 2 д э д х э с э г т х у в а а г д а ж б а й д а г ү й л д в э р л э л и й н
ү й л а жи л г а а н ы т а л б а р ыг х а р у у л д а г . Ну у ц э д и й н з а с а г
н ь н и л э э д ө р г ө н т а р х с а н 2 д э д х э с э г т х у в а а г д д а г .
(a) Э д и й н з а с г и й н ша л т г а а н у у д (T4, T5) Э д г э э р н ь
т а т в а р а а с з а й л с х и й х , ц а л и н г и й н д о о д т ү в ши н ,
а жл ын ц а г и й н х э мжэ э , а жи л ч д и й н и ө х ө н о л г о в о р
г э х мэ т З а с г и й н Г а з р ын з о х и ц у у л а л т а н д
х а ма а р д а г г ү й ү й л а жи л г а а н у у д юм.
(b) С т а т и с т и к и й н ша л т г а а н у у д (Т 1, Т 2, Т 3). Э д г э э р н ь
с т а т и с т и к и й н б ү р т г э л д т о х и р д о г г ү й , а л д а а т а й
б ү р т г э л г ү й ү й л д в э р л э л и й н ү й л а жи л г а а н у у д юм.
Э д г э э р ү й л а жи л г а а н у у д н ь у л а жл а л т а р г у у д ыг
а ши г л а н с у д л а х а д и л э р д э г г ү й жи жи г б и з н е с
э р х л э г ч и д б а й д а г .
Informal ү й л д в э р л э л н ь (Т 6) и н с т и т у ц и й н н э г жү ү д и й н
ү й л д в э р л э л д х а ма а р д а г .
(a) Ба йг у у л г ын т ү в шин д о о г у у р
(b) Ажил б о л о н к а п и т а л ыг х о о р о н д х у в иа р л а л т
б а йд а г г ү й , жи жиг
(c) Ажил н ь т о х и о л д л ын , т ө р ө л с а д а н , э с в э л х у в ь ,
х у в ь х ү мү ү с и йн х о л б о о х а ма а р а л д ү н д э с л э д э г . (
У р а н д а р х а н , л и ц э н з г ү й д а мын н а й ма а ч и н ,
фе р ме р и й н а жи л ч и д , э с в э л ө р х г э р и й н а жи л ч и д ,
жи жи г н а й ма а э р х э л д э г б ү р т г э л г ү й ү й л
а жи л г а а н у у д г э х мэ т .)
Illegal ү йл д в э р л э л : х у д а л д а а х у в и а р л а л т , э с в э л
мэ р г э жл и й н х у у л и а р х о р и г л о с о н б а р а а ,
ү й л ч и л г э э н ү ү д и й н ү й л д в э р л э л д ч и г л э с э н ү й л
а жи л г а а н у у д ыг б а г т а а д а г .
4.2 Ал б а н б у с э д ий н з а с г ий н т а л а а р с у д л а г д с а н
б а йд а л
1. Мо н г о л у л с ын а л б а н б у с с е к т о р ын т а л а а р х и а н х н ы
н и й л э э д ө р г ө н х ү р э э г х а ма р с а н с у д а л г а а н ы а жл ыг
1996 о н ы с ү ү л ч , 1997 о н ы э х э э р Же и мс А н д е р с о н х и й ж
г ү й ц э т г э с э н б а й н а . Ү н д э с н и й С т а т и с т и к и й н г а з р ын
т а й л а н г и й н т о о б а р и мт , У л а а н б а а т а р х о т ын а л б а н
б у с с е к т о р т ү й л а жи л г а а я в у у л д а г 770 х ү н и й г
х а ма р с а н т ү ү в э р с у д а л г а а , а л б а н б у с мэ д э э л л и й н
т а л а а р т о д о р х о й мэ д э э л э л , о й л г о л т т о й х ү мү ү с т э й
у у л з а ж я р и л ц а х з э р э г мэ д э э л л и й н т ө р ө л б ү р и й н э х
ү ү с в э р и й г а ши г л а н с у д а л г а а г х и й жэ э . Ан д е р с о н
т а к с и н ы 338 жо л о о ч , т ү р г э н ү й л ч и л г э э н и й ц э г 245,
з а д г а й з а х д э э р х у д а л д а а х и й д э г б о л о н г у д а жи н д
Non-Observed Economy
Underground
Production
Informal
production Illegal
T6:Not
registered
T7: Not
registered
Statistical Raesons Economic
reasons
T4:
Under
reporting
T5: Not
registered
T1: Not
response
T2: Not
updated
T3: Not
registered
С А НХ Ү Ү Э ДИЙН З А С Г ИЙН ДЭ Э Д С У Р Г У У ЛЬ МОНГ ОЛЫН Э ДИЙН З А С А Г : ӨЧ ИГ ДӨР ,
ӨНӨӨДӨР , МА Р Г АА Ш
а жи л л а д а г (г у т а л т о с л о г ч , г у т а л з а с в а р , г у д а мжн ы
б и л я р д г э х мэ т ) 217 х ү н и й г х а мр у у л а н т ү ү в э р
с у д а л г а а г х и й с э н б а й н а .
Т э р э э р а л б а н б у с с е к т о р ын х э мжэ э г (ө ө р ө ө р х э л б э л
н э мэ г д с э н ө р т ө г б о л о н а жи л э р х л э л т и й г )
т о д о р х о й л х ын т у л д т ө р ө л б ү р и й н а р г у у д ыг
а ши г л а с а н б а й н а . Э д г э э р а р г у у д а д а жи л г ү й д э л т э й
х о л б о о т о й т о о б а р и мт ыг с у д л а х , а й л ө р х и й н о р л о г ын
б ү т ц и й н ү з ү ү л э л т (т о д р у у л б а л , ц а л и н х ө л с т э й
х а р ь ц у у л х а н х у в и а р а а х ө д ө л мө р э р х э л ж о л с о н
о р л о г ын э з л э х х у в и й н жи н г т у с г а й л а н а в ч ү з э х ),
мө н г ө н и й а г е р г а т ү з ү ү л э л т з э р г и й г а ши г л а с а н
б а й в .
Ал б а н б у с б а й х ын д а в у у т а л (ц а л и н г а а с б у с а д а жл а х
х ү ч н и й ө р т ө г и л ү ү б а г а , б ү р т г ү ү л х э д и л ү ү х я л б а р
б а й р н ы х ү р т э э мж а р а й и л ү ү )-ыг а в ч ү з с э н э э с г а д н а
с у л т а л у у д ч и х б а й г а а г т э р э э р т э мд г э л с э н б а й н а .
Их э н х х ү мү ү с э д и й н з а с г и й н х я мр а л б а
а жи л г ү й д л и й н у л ма а с а л б а н б у с с е к т о р т о р д о г , т э д
я ма р н э г э н х ө н г ө л ө л т т э й з э э л б у с , х а р и н ө ө р и й н
б о л о о д г э р б ү л и й н х у р и мт л а л б у юу н а й з н ө х д ө ө с с ө ө
з э э д а в с н а а р б и з н е с э э э х э л д э г б а й н а . Т э д х ү ч т э й
ө р с ө л д ө ө н т э й б ө г ө ө д т ө р и й н з о х и ц у у л а л т б а р а г
х и й г д д э г г ү й б и з н е с и й н т ө р л и й г э р х э л д э г . Ий мд
а жи л , ү й л ч и л г э э н и й э р х л э г ч и д и х э н х т о х и о л д о л д
б и з н е с х и й х б а й н г ын б а й р г ү й , з ө в х ө н шу р г у у
х ө д ө л мө р л ө с н и й ү р д ү н д л о р л о г о о л д о г , х э р в э э
д а а т г у у л а а г ү й б о л ө в д ө х б у юу а жл ын ч а д в а р а а
а л д а х ү е д д а мп у у р ч мэ д э х б и з н е с и р х э л ж б а й г а а г
д у р ь д с а н б а й д а г .
“Ал б а н б у с с е к т о р н ь 1990-э э д о н ы э х э н б а д у н д ү е э р
у л а мжл а л т а жи л о л г о г ч н а р а а с х а л а г д с а н а жи л л а х
х ү ч н и й и х э н х и й г ө ө р т ө ө ши н г э э с э н юм. У л а а н б а а т а р
х о т ын х ө д ө л мө р и й н н а с н ы х ү н а мын 30 о р ч и м х у в ь н ь
а л б а н б у с с е к т о р о р о л ц д о г б ө г ө ө д т э р э э р х о т ын а й л
ө р х и й н т э н х а г а с ын о р л о г о д х у в ь н э мэ р о р у у л д а г
б а й н а . У л а а н б а а т р ын ми к р о б и з н е с э р х л э г ч и д ,
я д у у ч у у д ө ө р с д и й г ө ө а в ч ү з э х ч а д в а р т а й г
х а р у у л л а а . А л б а н б у с ү й л а жи л г а а н ь а л б а н ё с н ы
я д у у р л ын т ү в ши н г э э с д э э г ү ү р о р л о г о т о й б а й х
б о л о мжи й г У л а а н б а а т а р х о т ын а й л ө р х и й н 15 о р ч и м
х у в ь д о л г о ж б а й н а .” Г э жэ э . (Ан д е р с о н , 1998:25)
2. 1999 о н д АНУ -ын Ол о н У л с ын Х ө г жл и й н а г е н т л а г и й н
Х ө д ө л мө р э р х л э л т и й н Б о д л о г ыг д э т жи х т ө с л ө ө с
Ү н д э с н и й С т а т и с т и к и й н Г а з а р б а С а н г и й н Яа мт а й
х а мт р а н У л а а н б а а т а р х о т , Ор х о н , У в с , З а в х а н ,
Ар х а н г а й , Х э н т и й , До р н о д а й мг и й н а л б а н б у с
х э в шл и й н з а р и м ү й л д в э р ү ү д и й г с о н г о н т о мо о х о н
с у д а л г а а г х и й с э н б а й н а . С у д а л г а а н д жижиг л э н
х у д а л д а а (Т Ү Ц, л а н г у у , э ми й н с а н , к о н т е й н е р )
с а н х ү ү г ийн ү й л ч и л г э э (л о мб а р д б у юу б а р ь ц а а л а н
з э э л д ү ү л э х ү й л ч и л г э э , в а л ют с о л и х ү й л ч и л г э э )
т э э в э р (т а к с и , а ч а а т э э в э р , ми к р о а в т о б у с , и л г р а ж)
ү йл ч ил г э э (г у т а л з а с в а р , ц а й н ы г а з а р , ү с ч и н ,
т о г л о о м/в и д е о т о г л о о м/, г э р т э й х о о л х и й ж з а р а х )
ү йл д в э р л э л (т а л х . На р ын б о о в , у н д а а ) з э р э г с а л б а р ын
17-н ү й л а жи л г а а г х а мр у у л а н с у д а л г а а г х и й жэ э .
С у д а л г а а н ы з о р и л г о н ь а л б а н б у с х э в шл и й г
н э мэ г д с э н ө р т г и й г т о о ц о н г а р г а ж ү н д э с н и й о р л о г ын
а л б а н ё с н ы с т а т и с т и к н э мж т у с г а х , э н д а жл а ж б а й г а а
б о л о н э н э х э в шл э э с д э мжл э г а в д а г х ү мү ү с и й н т о о г
г а р г а с н а а р а л б а н б у с х э в шл и й н н э мэ г д с э н ө р т г и й г
т о о ц о н г а р г а ж ү н д э с н и й о р л о г ын а л б а н ё с н ы
с т а т и с т и к т н э мж т у с г а х , э н д а жл а ж б а й г а а б о л о н э н э
х э в шл э э с д э мжл э г а в д а г х ү мү ү с и й н т о о г г а р г а с н а а р
а л б а н б у с х э в шл и й н н и й г ми й н ү р д а г а в р ыг ү н э л э х ,
а л б а н б у с б и з н е с б а т э д г э э р т а жи л л а г с д ын д ү р
т ө р х и й г с у д а л ж а л б а н б у с х э в шл и й г о г ц о м ө с ө л т и й н
ша л т г а а н ыг т о д о р х о й л о х , а л б а н б у с х э в шл и й н а ж
а х у й н н э г жү ү д и й н ө мн ө т у л г а р д а г с а н х ү ү г и й н , э р х
з ү й н б о л о н б у с а д с а а д б э р х шэ э л и й н т а л а а р мэ д э ж
С А НХ Ү Ү Э ДИЙН З А С Г ИЙН ДЭ Э Д С У Р Г У У ЛЬ МОНГ ОЛЫН Э ДИЙН З А С А Г : ӨЧ ИГ ДӨР ,
ӨНӨӨДӨР , МА Р Г АА Ш
а в х а д о р ши ж б а й в . Т ү ү в э р т а л б а н б у с 4042 а ж а х у й
н э г ж х а мр а г д жэ э .(Б и к а л и с б а б у с а д , 2000, Х .I)
Х ө д ө л мө р э р х л э л т и й н б о д л о г ыг д э мжи х т ө с л и й н
с у д а л г а а н а а с ү з в э л 1999 о н ы б а й д л а а р Мо н г о л д з а р и м
т ө р л и й н ү й л а жи л л а г а а а н д 60283 х ү н х а мр а г д а ж б а й в .
(У л а а н б а а т а р а а с 47000, а й мг у у д а а с 132000). Э н э
ү з ү ү л э л т и й г “А л б а н б у с х э в ши л д а жи л л а г с а д 1999 о н ”
г э с э н х ү с н э г т э д д у р ь д жэ э .Ил т г э л э э с ү з в э л у г х ү с н э г т
н ь а л б а н б у с х э в шл и й н з а р и м с а л б а р ын ү й л а жи л л а г а а н д
х а мр а г д с а н а л б а н б у с х э в шл и й н б и з н е с э р х л э г ч и д ,
т э д э н т э й х а мт а жи л л а д а г г э р б ү л и й н г и шү ү д б а б у с а д
б и з н е с т ц а л и н т а й г а а р а жи л л а д а г н и й т х ү н и й т о о
б о л о л т о й . (Пе мб е р , 2000b)
С у д а л г а а г а а р 1999 о н д н э мэ г д с э н ө р т г и й н х э мжэ э 117.3
т э р б у м т ө г р ө г т х ү р с э н т о о ц о о г г а р г а жэ э . 1 а м.д о л л а р
1022 г э ж ү з э э д в а л ют ын д у н д а жа а р т о о ц о о д а л б а н б у с
с е к т о р ын н э мэ г д с э н ө р т г и й н х э мжэ э г 114.7 с а я а м.д о л л а р
г а р у й б а й н а г э ж д ү г н э с э н б а й н а . Э н д э э с ү з в э л а л б а н
б у с ү й л д в э р л э л и й н х э мжэ э н ь ДНБ -и й а л б а н ё с н ы
ү з ү ү л э л т и й н 13.3 х у в и й г э з э л ж б а й н а г э ж т о о ц о о л жэ э .
“У г с у д а л г а а н д х а мр а г д с а н а л б а н б у с с е к т о р ын
б и з н е с ү ү д б ү г д о р о н н у т г и й н з а х и р г а а н д б ү р т г э г д с э н
б а т а т в а р т ө л ө г ч н а р б а й с а н б а й х юм. Э н э у т г а а р н ь а в ч
ү з в э л “а л б а н б у с т ү в ши н ” н ь б у с а д о р н у у д ын и жи л
т ө р л и й н б и з н е с ү ү д и й н х э э с и л ү ү б а г а юм. У л ма а р 1997 о н ы
Ан д е р с о н ы с у д а л г а а н д т э мд э г л э с н и й д а г у у , а л б а н б у с
с е к т о р ын б и з н е с ү ү д и й н и х э н х х э с г и й н х у в ь д т а т в а р ын
д а р а мт и х э э х э н х ү н д т у с д а г , у ч и р н ь т о г т мо л т а т в а р ын
х э мжэ э н и л э э д ө н д ө р б а й д а г т у л а ши г му у т а й б и з н е с и й н
х у в ь д х ү н д р э л у ч р у у л д а г юм. Х э д и й г э э р т э р ү е э с х о й ш
т у с с е к т о р ын ө с ө л т б а т ү ү н и й а ши г т ү й л а жи л л а г а а
н э мэ г д с н э э р т о г т с о н х э мжэ э н и й т а т в а р ын д а р а мт
б у у р с а н б о л о в ч , т а т в а р а а с з а й л с х и й х н ь б и з н е с э э
а л б а н б у с б а й л г а х х ө шү ү р э г , ша л т г а а н б о л о о г ү й г э д э г
н ь т о д о р х о й г э ж д ү г н э жэ э .”
3.Ол о н У л с ын Х ө д ө л мө р и й н Б а й г у у л л а г а (ОУ Х Б )-а а с
1999о н д Мо н г о л ын х ө г жи л , х ө д ө л мө р э р х л э л т б а
с у р г а л т ын а с у у д л а а р х и й с э н с у д а л г а а н ы я в ц а д а л б а н
б у с х э в шл и й н ц а р х ү р э э г т о о ц о х х э д х э д э н шу у д б у с
а р г ыг а ши г л а с а н б а й н а . Б а й г у у л л а г ын т ө р л ө ө р н ь
т о о ц о ж ү з в э л а жи л л а х х ү ч н и й 57% н ь т ө с в и й н
б а й г у у л л а г а , т ө р и й н ө мч и й н б а х я з г а а р л а г д ма л
х а р и у ц л а г а т а й к о мп а н и , х о р шо о л о л з э р э г а л б а н ё с н ы
х э в шл э э с г а д у у р а жи л л а ж б а й жэ э . Х э р в э э б а й г у у л л а г ын
т о о л л о г о д х а мр а г д а а г ү й г а з а р т а жи л л а г с д ыг т о о ц о ж
ү з в э л х ө д ө л мө р э р х э л д э г х ү н а мын 72% н ь а л б а н б у с
х э в ши л д б а г т а ж б а й н а . Дэ э р х т о о ц о о г н и й т х ү н а мыг
а л б а н б а а л б а н б у с х э в ши л д х у в а а х а д а ши г л а жэ э . Э н д
х ө д ө л мө р э р х л э э г ү й г э ж т о о ц о г д с о н б о л о в ч ү н э н д э э
а л б а н б у с ү й л а жи л г а а я в у у л ж б у й х ү мү ү с о р о о г ү й
б о л н о .
4.Ү н д э с н и й н я г т л а н б о д о х б ү р т г э л д ша а р д л а г а т а й
мэ д э э г а р г а х ,ц а л и н т а й б а ц а л и н г ү й а жл ын т э г ш б у с
б а й д а л ,э мэ г т э й ч ү ү д б а х ү ү х д и й н а жи л л а х х ү ч н и й
о р о л ц о о н ы т ү в ши н ,а л б а н б у с х э в шл и й н х э мжэ э г
т о д о р х о й л о х з о р и л г о о р 2000 о н ы 4,5р с а р д т у р ши л т ын ц а г
а ши г л а л т ын с у д а л г а а г х и й с э н б а й н а .Т ү ү в э р т 7
а й ма г .У л а а н б а а т а р х о т ын 1086 ө р х ,2753 х ү н х а мр а г д с а н н ь
н и й т у л с ыг т ө л ө ө л ж ч а д а а г ү й юм г э ж д у р д жэ э .
Э н э я р и л ц л а г а б а ө д р и й н т э мд э г л э л и й н мэ д э э л л и й н
х о ё р э х с у р в а л жи й г а ши г л а с а н б а й н а .Ал б а н б у с
х э в шл и й н х у в ь д а ши г л а с а н к о н ц е п ц и н ь о л о н у л с ын
с т а н д а р т а а с ө ө р б а й с а н б а й н а .Х у в и а р а а х ө д ө л мө р
э р х л э г д э д ц а л и н т а й г а а р х ө л с л ө г д ө н а жи л л а г с д ыг
о р у у л а а г ү й ,мө н о л о н у л с ын с т а н д а р т ыг д а г а н
фе р ме р ү ү д б а ма л ч д ыг а л б а н б у с х э в шл и й н
т о д о р х о й л о л т о д х а мр у у л а а г ү й б а й н а .С у д а л г а а н а а с
ү з в э л а л б а н б у с х э в ши л д а жи л л а г с д ын х у в и й н жи н
х о т о д (25.2%)х ө д ө ө г и й н х ө ө с (8.5%)и л ү ү ө н д ө р
б а й н а .У л а а н б а а т а р х о т о д а жи л л а г с д ын 26.9% н ь а л б а н
б у с х э в ши л д а жи л л а ж б а й г а а г у г с у д а л г а а х а р у у л жэ э .
(Пе мб е р 2000b)
5.1999/2000,2001/2002,2002/2003 о н у у д а д Фр е д р и х Шн а й д е р (Fredrich
Schneider)DYMIMIC б о л о н б э л э н мө н г ө н и й э р э л т и й н
х а н д л а г ын (DYMIMIC andCurrency Demand Approach )а р г ыг а ши г л а н
Ү н д э с н и й н и й т б ү т э э г д э х ү ү н с ү ү д р и й н э д и й н з а с г и й н
э з л э х х у в ь х э мжэ э г т о о ц с о н б а й н а . Ү ү н д :
С А НХ Ү Ү Э ДИЙН З А С Г ИЙН ДЭ Э Д С У Р Г У У ЛЬ МОНГ ОЛЫН Э ДИЙН З А С А Г : ӨЧ ИГ ДӨР ,
ӨНӨӨДӨР , МА Р Г АА Ш
С у д а л с а н
э р д э мт э н
С у д а л с а н а р г а Ал б а н б у с э д и й н
з а с г и й н х э мжэ э
Schneider (1999/00) DYMIMIC and Currency
Demand Approach
18,4%
Schneider (2001/2002) DYMIMIC and Currency
Demand Approach
19.6%
Schneider (2002/2003) DYMIMIC and Currency
Demand Approach
20.4%
6. 2004 о н д З и н н е с (Zinnes) а л б а н б у с (unofficial) б о л о н
х э л б э р шэ э г ү й (informal) э д и й н з а с г и й н х э мжэ э г ө р х г э р и й н
х у в ь д с у д л а н а л б а н ё с н ы До т о о д ын н и й т
б ү т э э г д э х ү ү н и й 11 х у в ь т а й т э н ц ү ү б а й н а г э ж т о о ц о ж
г а р г а с а н с у д а л г а а х и й жэ э .
7. 2004 о н д Э д и й н з а с г и й н б о д л о г ын с у д а л г а а н ы т ө в (EPRC)
т а т в а р т а й х о л б о о т о й г о о р б ү р т г э г д э э г ү й э д и й н
з а с г и й н х э мжэ э г н и й т ө р х г э р и й н х у в ь д с у д л а н ө р х
г э р и й н н и й т о р л о г ын т а т в а р т а й х о л б о о т о й г о о р
б ү р т г э г д э э г ү й х э с э г н ь 71.2 х у в ь т а й т э н ц ү ү б а й н а
г э с э н ү р д ү н г г а р г а с а н б а й н а .
8. 2005 о н д CIA-а а с б а р г а р (Grey) б о л о н а л б а н ё с н ы б у с
(unofficial) э д и й н з а с г и й н х э мжэ э г (Grey/Unofficial) б э л э н
мө н г ө н и й ү й л а жи л л а г а а н д т у л г у у р л а н с у д а л ж 100
х у в ь т а й т э н ц ү ү б а й н а г э с э н ү р д ү н г г а р г а с а н
с у д а л г а а г х и й жэ э .
Т а в . С У ДАЛГ ААНЫХ Э С Э Г
5.1. Шу у д а р г а
Ал б а н б у с э д и й н з а с а г т т а т в а р ын б о д л о г ын ү з ү ү л э х
н ө л ө ө н и й т а л а а р х с у д а л г а а г шу у д б у с а р г а б о л о н шу у д
а р г у у д ыг а ши г л а н с у д а л л а а . Шу у д а р г ын ү н д с э н з о р и л г о
н ь т а т в а р ын а л б а н б у с э д и й н з а с а г т ү з ү ү л э х н ө л ө ө г
т а н д а х з о р и л г о о р 1500 о р ч и м а л б а н б у с х э в шл и й н х ү р э э г
х а мр у у л а н т ү ү в э р с у д а л г а а г а в с а н . Шу у д а р г ыг а ши г л а н
х и й с э н с у д а л г а а н д т у л г у у р л а н г а р г а с а н з а р и м ү р
д ү н г и й н т а л а а р н э г т г э н а в ч ү з ь е .
Т ү ү в р и й н э ц с и й н ү р д ү н д х и й с э н ши н жи л г э э г э э Windows-
и й н о р ч н ы т о о н мэ д э э л э л б о л о в с р у у л д а г SPSS
п р о г р а ммыг а ши г л а н г ү й ц э т г э л э э .
1.Ал б а н б у с с е к т о р т а жил л а г с а д ын н а с н ы б ү т э ц
Диа г р а мм №5.1
Х Э Б ДГ (Х ө д ө л мө р Э р х л э л т и й н Б о д л о г ыг Дэ мжи х Т ө с ө л )-
о о с я в у у л с а н с у д а л г а а н ы т а й л а н д д у р д с а н а а р а л б а н
б у с х э в ши л д а жи л л а г с а д ын б а р а г (64%) 20-40 н а с н ы 30% н ь 40-
60 н а с н ы х ү мү ү с б а й н а г э ж т о о ц о о л жэ э . (Б и к а л и с б а
б у с а д Х .12). Х а р и н б и д н и й а л б а н б у с с е к т о р ын т а л а а р
х и й с э н с у д а л г а а г а а р а жи л л а г с а д ын 50 о р ч и м х у в ь н ь 30-
35 н а с н ы х ү мү ү с э з э л ж б а й н а . Э н д э э с ү з э х э д а л б а н б у с
с е к т о р т а жи л л а г с а д ын н а с н ы б ү т ц э д з а л у у ч у у д ын
э з л э х х у в и й н жи н ө н д ө р б а й г а а г х а р у у л л а а .
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
30-35 35-40 41-45 45-50 51 болон
түүнээс дээш
Хувь
Нас
С А НХ Ү Ү Э ДИЙН З А С Г ИЙН ДЭ Э Д С У Р Г У У ЛЬ МОНГ ОЛЫН Э ДИЙН З А С А Г : ӨЧ ИГ ДӨР ,
ӨНӨӨДӨР , МА Р Г АА Ш
2. Ү йл а жил л а г а а н ы е р ө н х ий х а н д л а г а
Х ү с н э г т № 5.1
С а н х
ү ү
Х у д а л
д а а
Х у в и й
н
б и з н е
с
Т э э в
э р
Ү й л ч и л
г э э
Б у с а д
Да в т а
мж
12 438 262 29 92 321
Х у в ь 1 38 22,7 2,5 8 27,8
1999 о н д АНУ -ын Ол о н У л с ын Х ө г жл и й н А г е н т л а г ын
Х ө д ө л мө р Э р х л э л т и й н Б о д л о г ыг Дэ мжи х Т ө с л ө ө с
Ү н д э с н и й С т а т и с т и к и й н г а з а р , С а н г и й н Я а мт а й х а мт р а н
а л б а н б у с х э в шл и й н з а р и м ү й л д в э р ү ү д и й г с о н г о н
т о мо о х о н с у д а л г а а х и й жэ э . Э н э с у д а л г а а н д жи жи г л э н
х у д а л д а а , с а н х ү ү г и й н ү й л ч и л г э э , т э э в э р , ү й л д в э р л э л
з э р э г 4 с а л б а р ын 17 ү й л а жи л л а г а а б у юу н и й т д э э 4042 а ж
а х у й н э г ж х а мр а г д с а н б а й н а . Т о д р у у л б а л у г с у д а л г а а н д
д э э р х а н г и л л ын ү й л а жи л л а г а а э р х л э г ч жи жи г б и з н е с
э р х л э г ч д и й г х а мр у у л а н а в ч ү з с э н б а й н а . Ий мд б и д у г
с у д а л г а а н ы а с у у л т у у д ын е р ө н х и й а г у у л г ыг
а л д а г д у у л а х г ү й г э э р с у д а л г а а н ы а с у у д л у у д а а
б о л о в с р у у л а н т а н д а х с у д а л г а а г а в с а н б о л н о . Э н э
с у д а л г а а н ы ү р д ү н д ши н жи л г э э н и й ү р д ү н д ши н жи л г э э
х и й в э л х у д а л д а а э р х л э г ч д и й н н и й т д ү н д э з л э х х у в и й н
б и з н е с э р х л э г ч д и й н н и й т д ү н д э з л э х х у в и й н жи н
х а мг и й н ө н д ө р б у юу 38 х у в и й г , б у с а д ү й л а жи л л а г а а
э р х л э г ч и й н 27,8 х у в ь , х у в и й н б и з н е с э р х л э г ч и д 22,7
х у в и й г т у с т у с э з э л ж б а й н а . (Х ү с н э г т №5.1)
2. Та т в а р , х у р а а мжи йн д у н д а ж х э мжэ э (с а р а а р )
Т ө р ө л б ү р и й н т а т в а р , х у р а а мжи й н д у н д а ж х э мжэ э г
с у д а л г а а н д х а мр а г д а ж х а р и у л т ө г с ө н х ү мү ү с и й н
х а р и у л т а д ү н д э с л э н х о ё р а р г а (э н г и й н д у н д а ж, х у в и й н
жи н )-а а р т о о ц о ж г а р г а л а а . Ү р д ү н г д а р а а х х ү с н э г т э э с
х а р ж б о л н о . (Х ү с н э г т №5.2)
Х ү с н э г т №5.2
№
Х у р а а мжу у д
Э н г и й н
х у р а а мж
Х у в и й н
жи н г э э р
1 Т а т в а р 52,297.76 10,096.09
2 Г э р э л ц а х и л г а а н ы т ө л б ө р 18,577.08 3,715.42
3 У с н ы т ө л б ө р 16,525.09 4,947.63
4 Т ү р э э с и й н т ө л б ө р 171,025.34 22,010.98
5 Х о г н ы т ө л б ө р 9,920.62 2,449.54
6
Э р ү ү л мэ н д и й н ү з л э г и й н
т ө л б ө р
13,063.51 4,583.69
7 Г а з р ын т а т в а р ын т ө л б ө р 48,836.77 39,384.50
8
Па т е н т з ө в шө ө р ө л а в а х
т ө л б ө р
14,773.63 4,750.36
9 Ма ши н ы з о г с о о л ын т ө л б ө р 22,881.16 11,053.70
10 З а мын х у р а а мжи й н т ө л б ө р 17,782.44 13,574.38
11
Ав т о ма ши н ы ү з л э г и й н
т ө л б ө р
44,888.46 24,663.99
12
Б а й г у у л а г ын х у в и й н
х у р а а мжи й н т ө л б ө р
74,530.49 90,890.84
13
Жи н г и й н б а т а л г а а н ы
т ө л б ө р
11,702.47 6,649.13
14 Б у с а д 130,287.88 394,811.75
С у д л а а ч ийн т о о ц о о г о о р
Х ү с н э г т № 5.2-ын ү р д ү н г э э с х а р а х а д э н г и й н д у н д а жа а р
т о о ц в о л с а р д 52297 т ө г р ө г и й г х у в и й н жи н г э э р н ь
т о о ц в о л 10 г а р у й мя н г а н т ө г р ө г и й г т а т в а р т т о л ж б а й н а .
Мө н т ү р э э с и й н б о л о н б у с а д х э л б э р э э р т ө л ж б у й т а т в а р ,
х у р а а мжу у д ын д у н д а ж н и л э э д ө н д ө р х у в и й г э з э л ж б а й в .
Э д г э э р б и з н е с э р х л э г ч и д д у н д жа а р 4,2 х у н и й г т э жэ э д э г
г э с э н т о о ц о о г а р ч б а й н а . С у д а л г а а н д х а мр а г д с а н
б и з н е с э р х л э г ч д и й н с а р ын д у н д а ж о р л о г ыг а в ч ү з в э л
139725,6 т ө г р ө г б а й н а . С а р ын д у н д а ж о р л о г о о с т а т в а р а а
х а с в а л (э н д н и й г ми й н д а а т г а л ын ши мт г э л , э р ү ү л
мэ н д и й н д а а т г а л з э р э г о р о о г ү й б о л н о .) х у в и й н ц э в э р
о р л о г о б у юу т а т в а р , х у р а а мж т ө л с н и й д а р а а х о р л о г о н ь
87427,8-129629,6 г э с э н х я з г а а р т х э л б э л з э ж б а й н а . Нэ г х ү н
с а р д (т у х а й н б и з н е с э р х л э г ч д у н д а жа а р 4,2 х ү н
С А НХ Ү Ү Э ДИЙН З А С Г ИЙН ДЭ Э Д С У Р Г У У ЛЬ МОНГ ОЛЫН Э ДИЙН З А С А Г : ӨЧ ИГ ДӨР ,
ӨНӨӨДӨР , МА Р Г АА Ш
т э жэ э д э г г э в э л с у д л а а ч и й н т о о ц о о г о о р ) 20816-30864
т ө г р ө г и й н и н т е р в а л д б а й н а . Ма н а й у л с ын х у в ь д т а т в а р ,
х у р а а мжи й н т ө л б ө р ү ү д н и л э э д ө н д ө р б а й г а а н ь э д г э э р
э н г и й н а р и фи е т и к т о о ц о о л л о о с х а р а г д а н а .
Мо н г о л у л с ын х у в ь д а л б а н с е к т о р т а жи л л а г с а д ын ц а л и н
х ө л с н и й у л с ын д у н д а ж т ү в ши н 2005 о н д 66679 т ө г р ө г .
У л а а н б а а т а р х о т о д 97438 т ө г р ө г б а й д а г б о л а л б а н б у с
с е к т о р т а жи л л а г с а д ын с а р ын д у н д а ж т ү в ши н 87427,8-129629,6
т ө г р ө г и й н и н т е р в а л д б а й г а а н ь о й р о л ц о о б а й н а . Г э х д э э
б и д а л б а н б у с с е к т о р т а жи л л а г с а д и х о р л о г о о л д о г г э ж
я р ь ж, х ө ө р ц г ө ө д ө г б и л э э . Г э т э л б о д и т с у д а л г а а н ы ү р
д ү н г э э р о л ж б у й о р л о г о н ь а л б а н ё с н ы а жи л х ө д ө л мө р
э р х э л ж б у й х ү мү ү с и й н о р л о г ын т ү в ши н т э й б а р а г а д и л
б а й н а г э с э н ү р д ү н г а р ч б а й н а .
С у д а л г а а н ы 2, 4, 5, 8, 9, 16, 17 з э р э г а с у у л т у у д ын
х а р и у л т у у д а д ү н д э с л э н т а т в а р а а с з а й л с х и й х я в д а л
я ма р б а й г а а г д а р а а х б а й д л а а р а в ч ү з с э н б о л н о . Э н э
б а й д л ыг э х л э э д х ү с н э г т э э р а в ч ү з ь е . (Х ү с н э г т №5.3)
Х ү с н э г т № 5.3
Ү й л
а жи л л а г а а
Ни й т
х а р и у л
т ө г с ө н
Х а р и у л
а а г ү й
Т а т в а р а а с
з а й л с х и й л т
(х у в ь )
Ү й л
а жи л л а г
а а н ы
т ө р л ө ө р
Ү й л ч и л г э э 89 3 3,4
С а н х ү ү 12 0 0
Т э э в э р 29 0 0
Х у в и й н
б и з н е с
256 6 2,3
Х у д а л д а а 428 10 2,3
Ү й л ч и л г э э , х у д а л д а а б о л о н х у в и й н б и з н е с э р х л э г ч д и й н
т а т в а р а а с з а й л с х и й х я в д а л х а р ь ц а н г у й ө н д ө р б а й г а а г
Х ү с н э г т №5.3-д т о о ц о о л с о н ү р д ү н г э э с х а р ж б о л н о .
Х ү с н э г т № 5.4
Ас у у л
т ын
д у г а а
р
Ас у у л т у у д
Ни й т
х а р и у л т
ө г с ө н
Х а р и у л а
а г ү й
Т а т в а р а
а с
з а й л с х и
й л т
(х у в ь )
4
Т а т в а р ын
а ч а а л л ын
мэ д р э мж
1135 19 1,7
5.1 НӨАТ 1154 893 77,4
5.2
Т ө р ө л б ү р и й н
х у р а а мжу у д
1154 664 57,5
8
Т а т в а р ,
х у р а а мжа а
х у у л ь д ү р э мд
з а а с а н
х э мжэ э г э э р
т ө л д ө г э с э х
1120 34 3
9
Т а н а й ө р х и й н
с а р ын о р л о г о
х э д в э ?
1057 97 9,2
16
Ү й л
а жи л л а г а а н ы
х э л б э р
1078 76 7,1
17
Ор л о г о о
ө ө р ө ө
т о д о р х о й л ж
х ү н а мын
б о л о н б у с а д
т а т в а р
х у р а а мжу у д а
а т ө л д ө г э с э х
1005 149 14,8
Х ү с н э г т № 5.4-ө ө с НӨА Т о р л о г о ө ө р ө ө т о д о р х о й л ж
т а т в а р а а т ө л д ө г , т ө р ө л б ү р и й н х у р а а мжу у д з э р г э э с
б о л ж т а т в а р а а с з а й л с х и й х х а н д л а г а н и л э э д ө н д ө р б а й х
х а н д л а г а а жи г л а г д а ж б а й н а . (Х ү с н э г т №5.4). Э н д э э с ү з в э л
о р л о г о ө ө р ө ө т о д о р х о й л ж т а т в а р а а т ө л ө х ё с з ү й н х э м
х э мжэ э жи жи г б и з н е с э р х л э г ч д и й н д у н д б ү р э н
т ө л ө в шө ө г ү й б а й н а .
С А НХ Ү Ү Э ДИЙН З А С Г ИЙН ДЭ Э Д С У Р Г У У ЛЬ МОНГ ОЛЫН Э ДИЙН З А С А Г : ӨЧ ИГ ДӨР ,
ӨНӨӨДӨР , МА Р Г АА Ш
5.2 Шу у д б у с а р г а .
5.2.1 Бэ л э н мө н г ө н и й э р э л т ий н а р г а д ү н д э с л э н а л б а н б у с
ү йл д в э р л э л ийн х э мжэ э г т о о ц о х н ь .
Мө н г ө н и й э р э л т и й н а р г а н ь х а мг и й н ө р г ө н
х э р э г л э г д д э г а р г а юм. Э н э а р г а н ь Е в р о п ын Э д и й н
З а с г и й н Х ө г жл и й н Ни й г э мл э г и й н о л о н о р н у у д а д
х э р э г л э д э г ч з а р и м т а л а а р а а шү ү мжл э л д ө р т ө ж б а й с а н
б а й н а . Г э х д э э шу у д б у с а р г а а р а л б а н б у с
ү й л д в э р л э л и й н х э мжэ э г о л о н э р д э мт э д т о о ц с о н б а й д а г
б и л э э .
Х а р и н б и д э н э х ү ү б о д л о г ын с у д а л г а а н ы а жл ын х ү р э э н д
а л б а н б у с с е к т о р т т а т в а р ын б о д л о г ын ү з ү ү л э х н ө л ө ө г
а в ч ү з э х и й н т у л д шу у д б у с а р г у у д ын н э г б о л о х б э л э н
мө н г ө н и й э р э л т э д т у л г у у р л а н а л б а н б у с
ү й л д в э р л э л и й н х э мжэ э г э х л э э д т о о ц о ж г а р г а х з о р и л г о
а г у у л ж э н э ши н жи л г э э г х и й н э .Ү ү н и й д а р а а т а т в а р ын
ү з ү ү л э х н ө л ө ө г а в ч ү з э х б о л н о .Ий д д а р а а х х э л б э р и й н
шу г а ма н з а г в а р а ши г л а н а л б а н б у с ү й л д в э р л э л и й н
х э мжэ э г т о д о р х о й л о х а с у у д л ыг с у д а л л а а .Э н э н ь
г ү й л г э э н д б а й г а а б э л э н мө н г ө н и й э р э л т э д т у л г у у р л а н
а л б а н б у с ү й л д в э р л э л и й н х э мжэ э г т о о ц д о г б ө г ө ө д
з а г в а р а а б и д д а р а а х шу г а ма н х э л б э р э э р т о мъ ё о л ъ ё .
Ү ү н д :
С 1=a0+a1*Y1+a2*T+a3*Int (5.2.1)
Э н д : С 1- г ү й л г э э н д б а й г а а б э л э н мө н г ө н и й х э мжэ э , Y1-
б о д и т ү й л д в э р л э л и й н х э мжэ э , Т -т а т в а р ын о р л о г ын
б о д и т д о т о о д ын н и й т б ү т э э г д э х ү ү н д э з л э х х у в ь . Int-
х а д г а л а мжи й н жи л и й н д у н д а ж х ү ү .
Э х л э э д э н э т э г ши т г э л д э э т у л г у у р л а н г ү й л г э э н д
б а й г а а н и й т мө н г ө н и й х э мжэ э г г а р г а н а в н а . Ү ү н и й
д а р а а а л б а н б у с ү й л д в э р л э л н ь т а т в а р а а с т о д о р х о й
х э мжэ э г э э р з а й л с х и й д э г б а й ж б о л о х т у л т а т в а р ын
о р л о г ын ДНБ -д э з л э х х у в и й г х а с ч г ү й л г э э н д б а й г а а
б э л э н мө н г ө н и й х э мжэ э г т о д о р х о й л ж б о л н о .Э д г э э р 2
т э г ши т г э л и й н з ө р ү ү н ь г ү й л г э э н д б а й г а а а л б а н б у с
мө н г ө н и й х э мжэ э г и л э р х и й л н э г э ж ү з с э н . У г з ө р ү ү г
мө н г ө н и й э р г э л т и й н х у р д а а р ү р жү ү л б э л а л б а н б у с
ү й л д в э р л э л и й н н и й т н э р л э с э н х э мжэ э т о д о р х о й л о г д о х
б о л н о .Ү н э л г э э г э э р г а р г а н а в с а н т э г ши т г э л и й н ү р д ү н
д а р а а х б а й д л а а р и л э р х и й л э г д э ж б а й н а . Ү ү н д :
С 1=-0,085+0,849ЧY1+0,122ЧТ АХ -0,014Чint (5.2.2)
Э н д : С 1- г ү й л г э э н д б а й г а а б э л э н мө н г ө н и й х э мжэ э
Y1- б о д и т д о т о о д ын н и й т б ү т э э г д э х ү ү н
Т АХ – т а т в а р ын о р л о г ын у л с ын н э г д с э н т ө с ө в т э з л э х
х у в ь
Int - х а д г а л а мжи й н жи л и й н д у н д а ж х ү ү
Да р а а х т э г ши т г э л н ь т а т в а р ын о р л о г ын ДНБ -д э з л э х
х а с ч т о о ц с о н г ү й л г э э н д б а й г а а б э л э н мө н г ө н и й
х э мжэ э г х а р у у л ж б а й г а а т э г ши т г э л б о л н о .
С 1=0,0066+0,862ЧY1-0,0135Чint (5.2.3)
Ү н э л с э н т э г ши т г э л д э э т у л г у у р л а н а л б а н б у с
ү й л д в э р л э л и й н х э мжэ э г т о о ц о н г а р г а в а л д а р а а х
х ү с н э г т э д ү з ү ү л с э н т о о н ү з ү ү л э л т ү ү д э э р
и л э р х и й л э г д э ж б а й н а .
Х ү с н э г т и й н т а й л б а р :
 М – Г ү й л г э э н д б а й г а а б э л э н мө н г ө
 (1) - Х а мг и й н б а г а к в а д р а т ын а р г а а р н э л с э н
г ү й л г э э н д б а й г а а мө н г ө
 (2) - Т а т в а р ын т ү в ши н г “0” г э ж ү з э э д х а мг и й н б а г а
к в а д р а т ын а р г а а р ү н э л с э н г ү й л г э э н д б а й г а а
мө н г ө
 XM – х у у л ь б у с мө н г ө = (1)+(2)
 V – э р г э л т и й н х у р д =
V1
(1)−(2)
 АБЭ З Х – а л б а н б у с э д и й н з а с г и й н х э мжэ э , с а я
т ө г р ө г ө ө р , (о н ы ү н э э р )
 ДНБ – д о т о о д ын н и й т б ү т э э г д э х ү ү н , с а я
т ө г р ө г ө ө р , (о н ы ү н э э р )
 Да л д э д ий н з а с г и йн х э мжэ э =V*[(1)-(2)]
 Да л д э д ий н з а с г ий н н ийт э д ий н з а с а г т э з л э х
х у в ь =
V∗[(1)−(2)]
Ү1
* 100%
С А НХ Ү Ү Э ДИЙН З А С Г ИЙН ДЭ Э Д С У Р Г У У ЛЬ МОНГ ОЛЫН Э ДИЙН З А С А Г : ӨЧ ИГ ДӨР ,
ӨНӨӨДӨР , МА Р Г АА Ш
Х ү с н э г т № 5.2.1
Э х с у р в а л ж: Ү н д э с н и й с т а т и с т и к и й н г а з а р
Нэ мэ г д с э н э э с б о л ж а л б а н б у с ү й л д в э р л э л и й н х э мжэ э
ө с ө х ө д х ү р ч э э . Х а р и н г ү й л г э э н д б а й г а а мө н г ө н и й
х э мжэ э г б а г а с г а х ү н д э с с у у р ь (а р и л жа а н ы б а н к у у д ү й л
а жи л л а г а а я в у у л ж э х э л с э н э э р ) т а в и г д с а н а а р а л б а н б у с
ү й л д в э р л э л и й н х э мжэ э г б а г а с г а х а д х ү р г э с э н б а й н а .
Он Y X X1 X2 X3 X4 X5 X6 Y2
Y3
1993 17.6 0.1 14.6 11.0 3.2 3.27 8.6 27.6 73.9 0.176
1994 14.6 0.13 9.9 10.9 3.6 3.95 9.0 28.6 71.6 0.146
1995 21.9 0.19 8.81 10.35 2.85 4.03 5.5 31.7 68.5 0.218
1996 28 0.21 7.05 11.64 2.84 4.02 6.7 41.0 68.0 0.271
1997 31.3 0.28 7.51 12.16 2.54 4.05 7.7 67.1 67.4 0.307
1998 36.0 0.25 5.07 13.76 3.19 3.78 5.9 81.8 67.0 0.372
1999 33.0 0.29 4.22 15.35 3.2 3.81 4.7 92.7 66.7 0.333
2000 30.4 0.41 6.16 19.41 3.85 4.2 4.6 122.1 62.9 0.335
2001 30.2 0.51 5.78 23.63 4.83 4.92 4.6 161.7 62.2 0.289
2002 24.4 0.54 5.83 23.11 4.38 4.93 3.4 166.8 62.7 0.230
2003 23.0 0.56 6.67 20.99 4.46 4.85 3.5 168.2 64.5 0.226
2004 21.4 0.66 7.49 20.41 4.16 5.04 3.6 195.4 64.4 0.210
2005 21.1 0.68 7.87 22.66 4.33 5.16 3.3 204.1 63.5 0.216
2006 19.9 0.72 8.12 23.06 4.50 5.37 3.2 213.1 64.5 0.205
Э х с у р в а л ж: С т а т и с т и к и й н э мх э т г э л
0
0.5
1
1.5
2
2.5
3
3.5
4
1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006
Он
Г ББ
М
( 1 ) ( 2 )
Х БМ V
АБЭ
З Х ДНБ
АБЭ
З -н
ДНБ-
д
э з л
э х
х у в
ь
1990 742,1 742.1 742.1
1991 2003
1607.0
26069
1603.4
42691
3.5833
77
4.107
14.717
37
18909.
6
0.1
1992 2896,4
4556.1
18732
2758.0
57118
1798.0
62
5.693
10235.
87
47298.
0
21.6
1993
10786,
1
15554.
74671
9407.5
28853
6147.2
18
5.566
34218.
11
19483
5.9
17.6
1994
21804,
8
24258.
74609
14696.
51939
9562.2
27
4.937
47206.
89
32440
0.7
14.6
1995
29755,
7
49529.
53378
30092.
55967
19436.
97
6.171
11995
0.8
55025
3.4
21.8
1996
46095,
6
75759.
12983
45885.
36628
29873.
76
5.868
17529
0.7
64655
9.3
27.1
1997
56816,
5
10252
2.4945
56288.
46906
46234.
03
5.522
25532
4.7
83263
5.6
30.7
1998
61754,
2
12151
3.6076
67042.
51174
54471.
1
5.582
30408
2.5
81739
3.4
37.2
1999
91576,
5
14709
4.8261
81552.
49717
65542.
33
4.699
30799
3.5
92534
5.8
33.3
2000
10739
4
17693
3.4675
98145.
14924
78788.
32
4.327
34093
1
10188
85.7
33.5
2001
11920
6
19128
6.8553
10625
6.321
85030.
53
3.793
32253
9.1
11156
41.4
28.9
2002
13464
3
21624
8.0867
12017
4.5031
96073.
58
2.975
28583
9.6
12407
86.8
23.0
2003
15282
6,6
26319
1.865
14625
5.5511
11693
6.3
2.830
33092
3
14611
69.2
22.6
2004
16852
1,1
32206
1.1478
17793
7.8272
14412
3.3
2.639
38039
3.1
18079
85.9
21.0
2005
19168
8,3
40146
6.0276
22031
9.4065
18114
6.6
2.706
49018
9
22665
00.0
21.6
2006
24509
8,9
44700
1.7345
24491
9.2408
20208
2.5
2.449
49481
5.5
24079
29.6
20.5
С А НХ Ү Ү Э ДИЙН З А С Г ИЙН ДЭ Э Д С У Р Г У У ЛЬ МОНГ ОЛЫН Э ДИЙН З А С А Г : ӨЧ ИГ ДӨР ,
ӨНӨӨДӨР , МА Р Г АА Ш
Э н д : Y – Ал б а н б у с э д и й н з а с а г , ДНБ -и й х а р ь ц а а
Х – Ни й т т а т в а р ын о р л о г о , ДНБ -и й х а р ь ц а а
Х 1 – Шу у д т а т в а р , ДНБ -и й х а р ь ц а а
Х 2 – Шу у д б у с т а т в а р , ДНБ -и й х а р ь ц а а
Х 3 – НДШ, ДНБ -и й х а р ь ц а а
Х 4 – Төрийн захиргааны албан хаагчдын нийт ажиллах хүчинд эзлэх
хувь
Х5 – Ажилгүйдлийн түвшин
Х6 – Үйлдвэрлэлийн болон импортын татвар
Y2 – Ажиллах хүчний оролцооны түвшин
Y3 – ДНБ-ий индекс
Х ү с н э г т №5.2.2-д т о о ц с о н а л б а н б у с ү й л д в э р л э л и й н т о о н
ө г ө г д л ө ө а ши г л а н т а т в а р ын а л б а н б у с э д и й н з а с а г т
ү з ү ү л ж б у й н ө л ө ө н и й т а л а а р х х а н д л а г ыг
э к о н о ме т р и к и й н ши н жи л г э э н и й а р г у у д ыг а ши г л а н а в ч
ү з ь е . Ү ү н и й т у л д э х л э э д а л б а н б у с э д и й н з а с а г т н и й т
т а т в а р ын о р л о г о , шу у д т а т в а р , шу у д б у с т а т в а р з э р э г
ү з ү ү л э л т ү ү д и й н ДНБ -д э з л э х х у в ь , т ө р и й н з а х и р г а а н ы
а жи л ч д ын а жи л л а х х ү ч и н д э з л э х х у в ь , а жи л г ү й д л и й н
т ү в ши н , ү й л д в э р л э л -и мп о р т ын т а т в а р ын ү з ү ү л э х
н ө л ө ө г ө ө р с у д а л л а а . Э д г э э р ү з ү ү л э л т ү ү д и й н а л б а н б у с
с е к т о р т ү з ү ү л э х н ө л ө ө н ь д а р а а х х э л б э р и й н
х а ма а р л а а р т о д о р х о й л о г д о ж б а й н а .Ү ү н д :
Log(y)= -0.1 –log(X)-0.5 –log(x1)+0.5 –log(x2)-0.7 –log(X3)+0.8 –log(x4)+0.3 –
log(x5)
Э н д : log(y)-а л б а н б у с э д и й н з а с а г ДНБ -и й х а р ь ц а а
Log(X)-н и й т т а т в а р ын о р л о г о ДНБ -и й х а р ь ц а а
Log(X1)- шу у д т а т в а р ДНБ -и й х а р ь ц а а
Log(x2)- шу у д б у с т а т в а р ДНБ -и й х а р ь ц а а
Log(x3)- т ө р и й н а л б а н х а а г ч д ын а жи л л а х х ү ч и н д
э з л э х х у в ь
Log(x4)- а жи л г ү й д л и й н т ү в ши н
Log(x5)- Ү й л д в э р л э л , и мп о р т ын т а т в а р ын ДНБ -и й
х а р ь ц а а
Т э г ши т г э л и й н ү н э л г э э н и й ү р д ү н г э э с ү з э х э д а л б а н
б у с ү й л д в э р л э л и й н х э мжэ э шу у д б у с т а т в а р ын ДНБ -д
э з л э х х у в ь , а жи л г ү й д л и й н т ү в ши н , ү й л ч и л г э э -
и мп о р т ын т а т в а р а а с шу у д х а ма а р ч б а й г а а б ө г ө ө д
х а р и н н и й т т а т в а р ын о р л о г о , шу у д б у с т а т в а р з э р э г
ү з ү ү л э л т ү ү д и й н ДНБ -д э з л э х х у в ь , т ө р и й н
з а х и р г а а н ы а жи л ч д ын а жи л л а х х ү ч и н д э з л э х х у в ь
з э р э г ү з ү ү л э л т ү ү д э э с у р в у у х а ма а р ч б а й н а .
Ажи л г ү й д л и й н т ү в ши н б о л о н шу у д б у с т а т в а р ыг б и д
б о д л о г ын х у в ь с а г ч д а а р а в с а н б и л э э . Шу у д б у с т а т в а р
(НӨАТ , г а а л и й н т а т в а р , о н ц г о й а л б а н т а т в а р )-ын ДНБ -д
э з л э х х у в и й н а л б а н б у с э д и й н з а с а г т ү з ү ү л э х э е р э г
н ө л ө ө н ь с ү ү л и й н жи л ү ү д э д шу у д б у с т а т в а р ын н э г
х э л б э р б о л о х н э мү ү ө р т г и й н а л б а н т а т в а р ын х э мжэ э
н э мэ г д с э н т э й х о л б о о т о й г о о р а л б а н б у с
с е к т о р ын х о н т а т в а р а а с з а й л с х и й х я в д а л и х б а й н а
г э д г и й г х а р у у д а х б а а жи л г ү й д л и й н т ү в ши н ө с ө х
т у с а м а л б а н б у с ү й л д в э р л э л и й н х э мжэ э г ө с г ө х
т ү л х э ц ө г ч б а й н а . Э н э н ь а л б а н ё с н ы а жи л л а х х ү ч н э э с
з а р и м х ү мү ү с а л б а н б у с с е к т о р т о р ж б а й г а а г э д г и й г
и л э р х и й л ж б а й н а .
Т а н д а х з о р и л г о т о й г о о р шу у д а р г а а р а в с а н т ү ү в э р
с у д а л г а а н ы ү р д ү н г э э с ү з э х э д ч г э с э н ү й л ч и л г э э ,
х у в и й н б и з н е с э р х л э г ч и д б о л о н х у д а л д а а х и й ж б у й
х ү мү ү с т а т в а р а а с з а й л с х и й х х а н д л а г а 2.3-3.4 х у в ь т а й
б у юу х а р ь ц а н г у й ө н д ө р б а й с а н . Э н э н ь шу у д б у с
т а т в а р (э ц с и й н ү р д ү н г х а р г а л з а х г ү й г э э р я в у у л ж б у й
а жи л , ү й л ч и л г э э н э э с н ь т а т в а р а в б а л ) а л б а н б у с
с е к т о р ын ү й л а жи л л а г а а г н э мэ г д ү ү л э х э д н ө л ө ө л д ө г
г э с э н ү р д ү н г б а т а л ж б а й г а а юм.
Х у в и а р а а х ө д ө д л мө р э р х л э г ч ө р х г э р и й н а л б а н б у с
с е к т о р ын ө р х г э р и й н т ү ү в р и й н о р л о г о б о л о н
т а т в а р а а с з а й л с х и й л т , ү й л д в э р и й н о л о н у л с ын
с т а н д а р т ын к о д о о р
Х ү с н э г т №5.2.3
Ол о н
у л с ы
н
с т а н
д а р т
Ү й л
а жи л л а г а
а н ы
х э л б э р
Ү й л
а жи л л а г а а н
ы
а н г и л л а а р х
ө р х г э р и й н
т ү ү в э р д э х
х у в ь
Ол о н у л с ын
ү й л д в э р л э л
и й н
с т а н д а р т ын
ө р х г э р и й н
т ү ү в р и й н
о р л о г о (с а я .
т ө г р ө г )
Т а т -
в а р а
а с
з а й л
с -
х и й л
т (%)
Өр х
г э р
%
Ни й т
д ү н
%
11
Б а й г а л и й н
х и й ,
ша т а х у у н
99 2.4 143 103.9 72.7
12
У р а н , у у л
у у р х а й н
533 13.1 826.8 399 48.3
С А НХ Ү Ү Э ДИЙН З А С Г ИЙН ДЭ Э Д С У Р Г У У ЛЬ МОНГ ОЛЫН Э ДИЙН З А С А Г : ӨЧ ИГ ДӨР ,
ӨНӨӨДӨР , МА Р Г АА Ш
р а д и о
и д э в х и т
б о д и с
181,182
Х у в ц а с н ы
ү й л д в э р
129 3.2 218 180.5 82.8
191,192
С а в х и й н
х у в ц а с н ы
ү й л д в э р
77 1.9 76.7 59.9 78.1
201,202
Х ү н с н и й
б ү т э э г д э х ү
ү н и й
ү й л д в э р (т а
в и л г а
о р у у л а а г ү й
)
157 3.9 371.9 350.5 94.3
451-455 Б а р и л г а 88 2.2 197.6 132.5 67.1
501-505
А в т о ма ши н ,
т ү л шн и й
х у д а л д а а
б о л о н
з а с в а р
91 2.2 372.0 278.5 74.7
512-519
Х у д а л д а а
(а в т о ма ши н
ыг
о р о л ц у у л а а
г ү й )
153 3.8 467.7 331.8 71.0
521-526
Жи жи г л э н
х у д а л д а а
(а в т о ма ши н
ыг
о р о л ц у у л а а
г ү й )3
1622 39.9 7236.6 5546.9 76.6
551.522
Б у у д а л
б о л о н
р е с т о р а н 3
138 3.4 404.7 272.5 67.3
601.602
Г а з р ын
т э э в э р 2 364 9.0 1560.1 1035.9 66.4
930
Б у с а д
ү й л ч и л г э э
100 2.5 1020.4 971.5 95.2
---
IRIS-и й н
б у с а д
514 12.6 na na Na
ДҮ Н 4065 1003
Mongolia’s informal economy-projections, analysis and policy implications from the IRIS
Мо н г о л у л с ын э д и й н з а с г и й н э р х ч ө л ө ө н и й т о й м 2006 о н ы
с у д а л г а а г а а р а л б а н б у с з а х з э э л и й н ү й л а жи л л а г а а н ы
и н д е к с (Х е р и т е ж с а н г и й н “Э д и й н з а с г и й н ч ө л ө ө т
б а й д л ын и н д е к с ”-э э р т о о ц с о н о о р ) 2005 о н д 3 б у юу
“Т о г т в о р т о й ” (д у н д з э р г и й н ү й л а жи л л а г а а т а й )
а н г и л а л д б а г т а ж б а й с а н б о л 2006 о н д 4 о н о о а в ч “му у д с а н ”
б у юу и х э э х э н х э мжэ э н и й ү й л а жи л л а г а а т а й г э с э н
ү н э л э л т а в с а н б а й н а . Мө н у г с у д а л г а а н д З а с г и й н
г а з р ын с а н х ү ү г и й н д а р а мт н ь 2005-2006 о н у у д а д 3,5-3,2 б о л ж
б у у р с а н б а й н а . Ал б а н б у с с е к т о р ын ү й л а жи л л а г а а н д
т а т в а р ын ү з ү ү л э х н ө л ө ө (шу у д б у с т а т в а р у у д ыг ү л
х а р г а л з в а л ) б а г а с а ж б а й г а а г и л т г э н э . Т о д р у у л б а л , 1997
о н ы т а т в а р ын х у у л и н д о р у у л с а н н э мэ л т ө ө р ч л ө л т ү ү д н ь
а л б а н б у с э д и й н з а с г и й н ү й л а жи л л а г а а н д э е р э г н ө л ө ө
ү з ү ү л э х н ө х ц ө л и й г б ү р д ү ү л жэ э г э ж с у д л а а ч и й н з ү г э э с
д ү г н э ж б а й н а .
Б о д л о г ын х у в ь с а г ч у у д а а с о н г о х ү е д э э т ө р и й н а л б а н
х а а г ч д ын а жи л л а х х ү ч и н д э з л э х х у в и а р т ө р и й н э д и й н
з а с а г д а х ь з о х и ц у у л а л т ын з э р г и й г т о о ц о х ү ү д н э э с
о о р у у л ж ө г с ө н б а т ө р и й н о р о л ц о о и х б а й г а а ү е д а л б а н
б у с с е к т о р т о р о х т ү л х э ц б о л д о г г ү й б о л у г х у в ь с а г ч и й н
т э мд э г с ө р ө г б а й н а г э ж т а а ма г л а ж б а й с а н . Т э г в э л
т ө р и й н о р о л ц о о б а й г а а ч г э с э н жи жи г б и з н е с
э р х л э г ч д и й н а л б а н б у с э д и й н з а с а г д а х ь ү й л
а жи л л а г а а г б у у р у у л а х н ө л ө ө г ү з ү ү л ж б а й н а . Ал б а н б у с
э д и й н з а с а г н ь а жи л г ү й д л и й н т ү в шн э э с э е р э г
х а ма а р а л т а й г а а р х а ма а р ч т о д о р х о й л о г д л о о . Ий мд
ма н а й у л с ын х у в ь д а л б а н ё с н ы а жи л э р х л э г ч д и й н
т о д о р х о й х э с э г н ь а жл ын ц а г и й н з а р и м х э с г и й г а л б а н
б у с с е к т о р т з а р ц у у л д а г г э д г и й г х а р у у л ж б а й г а а юм.
Мө н Нэ э л т т э й н и й г э м фо р у м, USAID, IRIS, Ү С Г з э р э г
б а й г у у л л а г у у д ын х и й с э н с у д а л г а а н ы ү р д ү н г э э с а л б а н
б у с с е к т о р ын т а т в а р а а с з а й л с х и й х х а н д л а г ыг а в ч
ү з в э л х ү с н э г т №7-д ү з ү ү л с э н ү р д ү н г а р ч б а й н а . Т у с
б а й г у у л л а г у у д ын х й и с э н а жл ын ү р д ү н г э э с х а р в а л
х ү н с н и й б ү т э э г д д э х ү ү н , б у с а д ү й л ч и л г э э н и й
т а т в а р а а с з а й л с х и й х х а н д л а г а ө н д ө р б а й г а а г х а р ж
б о л н о . Б и д н и й х и й с э н т ү ү в э р с у д а л г а а н ы ү р д ү н т э й мө н
т о х и р ч б а й г а а г э н д о н ц л о н т э мд э г л э х и й г х ү с ч б а й н а .
Shadow economy
Shadow economy
Shadow economy
Shadow economy
Shadow economy
Shadow economy
Shadow economy
Shadow economy
Shadow economy
Shadow economy
Shadow economy
Shadow economy
Shadow economy
Shadow economy
Shadow economy
Shadow economy
Shadow economy

Más contenido relacionado

La actualidad más candente

туристические маршруты приморского края
туристические маршруты приморского краятуристические маршруты приморского края
туристические маршруты приморского краяCbsars
 
Информатика 6 класс.indd
Информатика 6 класс.inddИнформатика 6 класс.indd
Информатика 6 класс.indd21kisa
 
9 f s_2017_ru
9 f s_2017_ru9 f s_2017_ru
9 f s_2017_ru4book9kl
 
Presentation premium cards for banking and fitness club
Presentation premium cards for banking and fitness clubPresentation premium cards for banking and fitness club
Presentation premium cards for banking and fitness clubАлексей Попов
 
3 rm s_2020
3 rm s_20203 rm s_2020
3 rm s_20204book
 
презентация Smm услуг lab-pr
презентация Smm услуг lab-prпрезентация Smm услуг lab-pr
презентация Smm услуг lab-prSveta Kochetkova
 
8 i r 2016_ros
8 i r 2016_ros8 i r 2016_ros
8 i r 2016_ros8new
 

La actualidad más candente (12)

туристические маршруты приморского края
туристические маршруты приморского краятуристические маршруты приморского края
туристические маршруты приморского края
 
Info tel presentation_2012
Info tel presentation_2012Info tel presentation_2012
Info tel presentation_2012
 
Информатика 6 класс.indd
Информатика 6 класс.inddИнформатика 6 класс.indd
Информатика 6 класс.indd
 
9 f s_2017_ru
9 f s_2017_ru9 f s_2017_ru
9 f s_2017_ru
 
Presentation premium cards for banking and fitness club
Presentation premium cards for banking and fitness clubPresentation premium cards for banking and fitness club
Presentation premium cards for banking and fitness club
 
Pingbox presentation
Pingbox presentationPingbox presentation
Pingbox presentation
 
InfoTel presentation 2013
InfoTel presentation 2013 InfoTel presentation 2013
InfoTel presentation 2013
 
1
11
1
 
9
99
9
 
3 rm s_2020
3 rm s_20203 rm s_2020
3 rm s_2020
 
презентация Smm услуг lab-pr
презентация Smm услуг lab-prпрезентация Smm услуг lab-pr
презентация Smm услуг lab-pr
 
8 i r 2016_ros
8 i r 2016_ros8 i r 2016_ros
8 i r 2016_ros
 

Destacado (6)

Econ ch 11
Econ ch 11Econ ch 11
Econ ch 11
 
Econ ch 9
Econ ch 9Econ ch 9
Econ ch 9
 
Econ ch 7
Econ ch 7Econ ch 7
Econ ch 7
 
Econ ch 10
Econ ch 10Econ ch 10
Econ ch 10
 
Econ ch 6
Econ ch 6Econ ch 6
Econ ch 6
 
Econ ch 8
Econ ch 8Econ ch 8
Econ ch 8
 

Similar a Shadow economy

иобдю лайк хоум
иобдю лайк хоумиобдю лайк хоум
иобдю лайк хоумOlesya Volkova
 
21 презентация ермак
21 презентация ермак21 презентация ермак
21 презентация ермакkolesikmixer
 
JagaJam - краткая презентация
JagaJam - краткая презентацияJagaJam - краткая презентация
JagaJam - краткая презентацияJagaJam
 
mg.ru tour
mg.ru tourmg.ru tour
mg.ru tourdmarkov
 
1.2. Эволюция предмета экономической теории
1.2. Эволюция предмета экономической теории1.2. Эволюция предмета экономической теории
1.2. Эволюция предмета экономической теорииDr. Jury Belonozhkin
 
презентация Web
презентация Webпрезентация Web
презентация WebIntelsib
 
ОБНАРУЖЕНИЕ СКРЫТЫХ ФАКТОРОВ, ВЛИЯЮЩИХ НА БИРЖЕВУЮ КАПИТАЛИЗАЦИЮ АКЦИОНЕРНЫХ ...
ОБНАРУЖЕНИЕ СКРЫТЫХ ФАКТОРОВ, ВЛИЯЮЩИХ НА БИРЖЕВУЮ КАПИТАЛИЗАЦИЮ АКЦИОНЕРНЫХ ...ОБНАРУЖЕНИЕ СКРЫТЫХ ФАКТОРОВ, ВЛИЯЮЩИХ НА БИРЖЕВУЮ КАПИТАЛИЗАЦИЮ АКЦИОНЕРНЫХ ...
ОБНАРУЖЕНИЕ СКРЫТЫХ ФАКТОРОВ, ВЛИЯЮЩИХ НА БИРЖЕВУЮ КАПИТАЛИЗАЦИЮ АКЦИОНЕРНЫХ ...Роман Шишлов
 
Презентация
ПрезентацияПрезентация
Презентацияyzpm-cetera
 
презентация Smm услуг lab-pr
презентация Smm услуг lab-prпрезентация Smm услуг lab-pr
презентация Smm услуг lab-prLabPR_Digital Agency
 
бахман семинар мнемотехника
бахман семинар мнемотехникабахман семинар мнемотехника
бахман семинар мнемотехникаgurtova
 
Рекламное агентство Ashwood Creative
 Рекламное агентство Ashwood Creative Рекламное агентство Ashwood Creative
Рекламное агентство Ashwood CreativeYan Tamulionak
 
Erst Media Presentation
Erst Media PresentationErst Media Presentation
Erst Media Presentationgueste88e89
 
криптография
криптографиякриптография
криптографияaepetelin
 
Plug&Play Dagestan: year 2013
Plug&Play Dagestan: year 2013Plug&Play Dagestan: year 2013
Plug&Play Dagestan: year 2013Peri Innovations
 
Телеком разработка от Artsofte
Телеком разработка от ArtsofteТелеком разработка от Artsofte
Телеком разработка от ArtsofteDaniil Pervukhin
 
Blue control faq-preview
Blue control faq-previewBlue control faq-preview
Blue control faq-previewIvana_Savic
 

Similar a Shadow economy (20)

иобдю лайк хоум
иобдю лайк хоумиобдю лайк хоум
иобдю лайк хоум
 
21 презентация ермак
21 презентация ермак21 презентация ермак
21 презентация ермак
 
JagaJam - краткая презентация
JagaJam - краткая презентацияJagaJam - краткая презентация
JagaJam - краткая презентация
 
mg.ru tour
mg.ru tourmg.ru tour
mg.ru tour
 
1.2. Эволюция предмета экономической теории
1.2. Эволюция предмета экономической теории1.2. Эволюция предмета экономической теории
1.2. Эволюция предмета экономической теории
 
Magna web
Magna webMagna web
Magna web
 
презентация Web
презентация Webпрезентация Web
презентация Web
 
ОБНАРУЖЕНИЕ СКРЫТЫХ ФАКТОРОВ, ВЛИЯЮЩИХ НА БИРЖЕВУЮ КАПИТАЛИЗАЦИЮ АКЦИОНЕРНЫХ ...
ОБНАРУЖЕНИЕ СКРЫТЫХ ФАКТОРОВ, ВЛИЯЮЩИХ НА БИРЖЕВУЮ КАПИТАЛИЗАЦИЮ АКЦИОНЕРНЫХ ...ОБНАРУЖЕНИЕ СКРЫТЫХ ФАКТОРОВ, ВЛИЯЮЩИХ НА БИРЖЕВУЮ КАПИТАЛИЗАЦИЮ АКЦИОНЕРНЫХ ...
ОБНАРУЖЕНИЕ СКРЫТЫХ ФАКТОРОВ, ВЛИЯЮЩИХ НА БИРЖЕВУЮ КАПИТАЛИЗАЦИЮ АКЦИОНЕРНЫХ ...
 
Презентация
ПрезентацияПрезентация
Презентация
 
SocialTools
SocialToolsSocialTools
SocialTools
 
ММЭФ-2011
ММЭФ-2011ММЭФ-2011
ММЭФ-2011
 
презентация Smm услуг lab-pr
презентация Smm услуг lab-prпрезентация Smm услуг lab-pr
презентация Smm услуг lab-pr
 
бахман семинар мнемотехника
бахман семинар мнемотехникабахман семинар мнемотехника
бахман семинар мнемотехника
 
Рекламное агентство Ashwood Creative
 Рекламное агентство Ashwood Creative Рекламное агентство Ashwood Creative
Рекламное агентство Ashwood Creative
 
Erst Media Presentation
Erst Media PresentationErst Media Presentation
Erst Media Presentation
 
криптография
криптографиякриптография
криптография
 
Plug&Play Dagestan: 2013
Plug&Play Dagestan: 2013Plug&Play Dagestan: 2013
Plug&Play Dagestan: 2013
 
Plug&Play Dagestan: year 2013
Plug&Play Dagestan: year 2013Plug&Play Dagestan: year 2013
Plug&Play Dagestan: year 2013
 
Телеком разработка от Artsofte
Телеком разработка от ArtsofteТелеком разработка от Artsofte
Телеком разработка от Artsofte
 
Blue control faq-preview
Blue control faq-previewBlue control faq-preview
Blue control faq-preview
 

Shadow economy

  • 1. С А НХ Ү Ү Э ДИЙН З А С Г ИЙН ДЭ Э Д С У Р Г У У ЛЬ МОНГ ОЛЫН Э ДИЙН З А С А Г : ӨЧ ИГ ДӨР , ӨНӨӨДӨР , МА Р Г АА Ш ПҮ Р Э В ЖА В ЫН Г АНТ ӨМӨР С Э З ДС -и й н Э к н о ме тр и к с и й н тэ н х ми й н б а г ш, ННФ-и й н б о д л о г ын с у д л а а ч , Ph. D ТАТВАР ЫН БОДЛОГ О БА АЛБАН БУ С С Е КТОР С У ДА ЛГ А АНЫ АЖЛЫН А Г У У ЛГ А То в ч л о л Ор ши л Нэ г . З о р и л г о Х о ё р . Ас у у д л ын т о д о р х о й л о л т Г у р а в . У ч ир ша л т г а а н ы б у юу б о д л о г ын х у в ь с а г ч у у д Дө р ө в . Он о л ын а с у у д а л 4.1. Мо н г о л д х э р э г жи ж б у й а н г и л а л 4. 2. Ал б а н б у с э д и й н з а с г й и н т а л а а р с у д л а г д с а н б а й д а л Т а в . С у д а л г а а н ы х э с э г 5. 1. Шу у д а р г а 5. 2. Шу у д б у с а р г а 5. 2. 1. Б э л э н мө н г ө н и й э р э л т и й н а р г а д ү н д э с л э н а л б а н б у с ү й л д в э р л э л и й н х э мжэ э г т о о ц о х н ь . 5. 2. 1. 1. 2007 о н ы а л б а н б у с э д и й н з а с г и й н ү й л д в э р л э л и й н х э мжэ э (Пр о г н о з ) 5. 2. 2. Ал б а н б у с с е к т о р ын ү й л д в э р л э л и й н х э мжэ э г т о д о р х о й л о х MIMIC а р г а Дү г н э л т Бо д л о г о З ө в л ө мж Бо д л о г ын х у в ил б а р у у д Т ОВ Ч ЛОЛ Э н э б о д л о г ын с у д а л г а а н ы а жл а а р Мо н г о л у л с ын а л б а н б у с э д и й н з а с г и й н х э мжэ э г шу у д а р г у у д а а р т о о ц с о н б ө г ө ө д х а р и н шу у д б о л о н шу у д б у с а р г а а р т а т в а р ын б о д л о г ын а л б а н б у с э д и й н з а с а г т ү з ү ү л э х н ө л ө ө г а в ч ү з с э н б о л н о .б й ыб ч й ыб й ыб Б и д н и й з о р и л г о б о л т ө р ө л б ү р и й н т а т в а р у у д ын а л б а н б у с э д и й н з а с а г т ү з ү ү л э х н ө л ө ө г т о д о р х о й л о х о д о р ши н о . Т ө р и й н б у юу С а н г и й н б о д л о г о н ь о л о н з о р и л г о т о й б ө г ө ө д т а т в а р ын т ү в ши н г и й н ө ө р ч л ө л т н ь о л о н ша т г а а н а а р ү ү с д э г . Т у х а й л б а л , э д и й н з а с а г д а х ь х э мжи г д с э н б ү т э э г д э х ү ү н и й ө с ө л т и й г х а мг и й н и х б а й л г а х о н о в ч т о й с о н г о л т ыг б и й б о л г о х б а й д л а а р ү ү с ч б о л о х юм. Т ү л х ү ү р ү г н ү ү д : Ал б а н б у с с е к т о р ын э д и й н з а с а г MIMIC з а г в а р Т а т в а р ын а ч а а л а л З а с г и й н г а з р ын з о х и ц у у л а л т ё у а ө э ж Т а т в а р у у д ын а л б а н б у с э д и й н з а с а г т ү з ү ү л э х н ө л ө ө л ө л ОР ШИЛ Дэ л х и й н у л с о р о н б ү р ө ө р ө ө р и й н о н ц л о г и й г х а р у у л с а н з а с а г л а л т а й б а й д а г б и л э э . З а с а г л а л , т а т в а р х о ё р ыг н э г з о о с н ы х о ё р т а л г э ж ү з д э г э р д э мт э н , с у д л а а ч и д о л о н б а й д а г . Ал и в а а у л с о р о н т а т в а р ын б о д л о г о о р о о д а мжу у л а н ө ө р и й н з о р и л г о , з о р и л т о о х э р э г жү ү л э х э э с г а д н а э д и й н з а с г и й н н ө х ц ө л б а й д а л н ь т у х а й н у л с о р о н д а х ь б и з н е с э р х л э г ч д э д х э р з э р э г т а а т а й н ө х ц ө л б ү р д ү ү л ж б а й г а а г а а с х а ма а р д а г . Ий м у ч р а а с э н э х ү ү б о д л о г ын с у д а л г а а н ы а жл а а р а а т у с у л с ын а л б а н б у с э д и й н з а с г и й н н и й т ү й л д в э р л э л и й н х э мжэ э , т а т в а р ын
  • 2. С А НХ Ү Ү Э ДИЙН З А С Г ИЙН ДЭ Э Д С У Р Г У У ЛЬ МОНГ ОЛЫН Э ДИЙН З А С А Г : ӨЧ ИГ ДӨР , ӨНӨӨДӨР , МА Р Г АА Ш а ч а а л а л , З а с г и й н г а з р ын з о х и ц у у л а л т ын т а л а а р а в ч ү з л э э . Нэ н я л а н г у я а т ө р ө л б ү р и й н т а т в а р у у д ын а л б а н б у с э д и й н з а с а г т ү з ү ү л э х н ө л ө ө г н а р и й в ч л а н а в ч ү з э х и й г з о р и л г о о б о л г о н с у д а л г а а г х и й с э н . Ал б а н б у с э д и й н з а с а г д а х ь ү й л а жи л л а г а а н ы е р ө н х и й ч и г х а н д л а г а н ь Т ө р ө ө с г а р г а с а н д ү р э м, жу р а м, х у у л и а с х а ма а р д а г у ч и р С а н г и й н б о л о н Мө н г ө н и й б о д л о г ын а л ь а л и н д н ь с ө р ө г н ө л ө ө ү з ү ү л ж б а й ж б о л о х т а л т а й юм. “ Ал б а н б у с э д и й н з а с г и й н х а р ь ц а н г у й х э мжэ э ө с ө х н ь т ө в б а н к н ы х я н а л т б о л о н у л с т ө р и й н ч а н а р т а й а в и л г а л ын н ө г ө ө т а л т с а н х ү ү г й и н ү й л а жи л л а г а а я в а г д а ж б а й н а г э с э н ү г . Т а т в а р а а с з а й л с х и й х я в д а х ө с ө х н ь т а т в а р ын с и с т е ми й н ү р а ши г т б а й д а л , З а с г и й н Г а з р ын ү ү р г и й г ө с г ө д ө г . Э н э н ь мө н и х э н х а р д ч и л ма н н и й г э м д э х т а т в а р ын с и с т е ми й н т о г т в о р т о й б а й д л ын ү н д э с б о л о х “с а й н д у р а а р а а д а г а н мө р д ө х ” фи л о с о фи й н н и й г ми й н д э мжл э г и й н б у у р у у л а х а д х ү р г э д э г ” г э жэ э . (Web.site: informal sector , The learning path of the hidden economy: Devid E.A.Giles, Patrick J.Caragata,(Clotfelter, 1983) Э н д э э с ү з в э л а л б а н б у с э д и й н з а с а г н ь т а т в а р ын б о д л о г о , а л б а н ё с н ы б а н к н ы с е к т о р ын б о л о н мө н г ө н и й б о д л о г ын ү р а ши г г ү й б а й д а л , э д и й н з а с г и й н ө с ө л т и р э э д ү й д б у у р а х , о л о н н и й т и й н т ө р д и т г э х и т г э л а л д а г д а х з э р г и й г х а р у у л ж б о л о х юм. Ин г э х э э р а л б а н б у с э д и й н з а с г и й н ц а г х у г а ц а а н ы т у р ш д а х ь х ө г жл и й н х э в ма я г н ь э д и й н з а с г и й н т ө л ө в б а й д л ыг жо л о о д о х о д н ө л ө ө л ж б а й г а а у ч р а а с т ү л х э ц ө г ө х б ү т ц и й н х а н д л а г ыг а в ч ү з э х я в д а л ч у х а л б а й н а . Нэ г : З ОР ИЛГ О Б о д л о г ын с у д а л г а а н ы а жл ын ү н д с э н з о р и л г о н ь Мо н г о л у л с ын а л б а н б у с э д и й н з а с г и й н ү й л д в э р л э л и й н х э мжэ э г т о о ц о н г а р г а х , т а т в а р ын б о д л о г ын а л б а н б у с с е к т о р т ү з ү ү л э х н ө л ө ө н и й т а л а а р ши н жи л г э э х й и ж д ү г н э л т ө г ө х , б о д л о г ын с у д а л г а а н ы х у в и л б а р б о л о в с р у у л а х , з ө в л ө мж г а р г а х а д о р ши н о . Х о ё р : АС У У ДЛЫН ТОДОР Х ОЙЛОЛТ Ас у у д л ын т о д о р х о й л о л т : Ал б а н б у с с е к т о р ын э д и й н з а с а г т ү з ү ү л э х н ө л ө ө н и й л э э д и х б а й д а г б ө г ө ө д т а т в а р ын б о д л о г о т о й т о д о р х о й х э мжэ э г э э р х о л б о о т о й б а й д а г . Э н э н ь н и й г ми й н о р л о г у у д ын а л д а г д а л , а л б а н ё с н ы и н д и к а т о р у у д (э д и й н з а с г и й н ө с ө л т , о р л о г ын х у в а а р и л а л т г э х мэ т )-ыг т ө ө р ө г д ү ү л э х б а х у в ь х ү н и й и д э в х и , н и й г ми й н а л и в а а ү й л а жи л л а г а а н д ү з ү ү л ж б у й н ө л ө ө л л и й г т о д о р х о й л о х о д ч у х а л г э д г и й г х а р у у л ж б а й н а . Ий мэ э с а л б а н б у с э д и й н з а с а г т т ө р ө ө с я в у у л ж б у й б о д л о г ын а р г а х э р э г с л и й н н э г б о л о х т ө р ө л б ү р и й н т а т в а р , х у р а а мжу у д х э р х э н н ө л ө ө л ж б а й г а а г с у д л а х я в д а л з а й л шг ү й ч у х а л б ө г ө ө д н и л э э д а ч х о л б о г д о л т о й а с у у д а л б о л л о д б а й г а а юм. Ас у у д л ыг д а р а а х б а й д л а а р ма т р и ц а н х э л б э р т о р у у л а н т о д о р х о й л с о н б о л н о . Ү ү н д : Х у в ь с а г ч и д Нө х ц ө л б а й д л ын Б о д л о г ын Ү р д ү н г и й н Ал б а н б у с с е к т о р ын ү й л д в э р л э л и й н х э мжэ э С а н г и й н б о д л о г ын а р г а х э р э г с л и й н н э г б о л о х т а т в а р ын б о д л о г ( Шу у д , шу у д б у с т а т в а р , НДШ, ү й л д в э р л э л и мп о р т ын т а т в а р г э х мэ т ) Жи жи г б и з н е с э р х л э г ч д и й н ү й л а жи л л а г а а г а л б а н б у с х э в ши л р ү ү т ү л х э х , Б ДНБ -и й с т а т и с т и к ү з ү ү л э л т б у у р а х З а с г и й н г а з р ын з а р д а л Т ө с в и й н а жи л ч д ын ц а л и н г и й н ө ө р ч л ө л т , а л б а н б у с с е к т о р т а жи л л а г с д ын ц а л и н г и й н у я л д а а ,х а ма а р а л Т ө р и й н а жи л ч д ын ц а л и н г и й н ө ө р ч л ө л т а л б а н б у с с е к т о р ыг б у у р у у л а х н ө л ө ө г ү з ү ү л ж б о л о х юм. Х ү н а мын ши л жи л т х ө д ө л г ө ө н д г а р ч б у й ө ө р ч л ө л т ү ү д Т ө р и й н а жи л ч д ын а жи л л а х х ү ч и н д э з л э х х у в и й н жи н Т ө р и й н з о х и ц у у л а л т ын ү з ү ү л э х н ө л ө ө э е р э г б а с ө р ө г э с э х Г у р а в : У ЧИР ШАЛТГ ААНЫБУ ЮУ БОДЛОГ ЫН Х У ВЬС АГ ЧУ У Д 1.1. Та т в а р ын а ч а а л а л б у юу д а р а мт
  • 3. С А НХ Ү Ү Э ДИЙН З А С Г ИЙН ДЭ Э Д С У Р Г У У ЛЬ МОНГ ОЛЫН Э ДИЙН З А С А Г : ӨЧ ИГ ДӨР , ӨНӨӨДӨР , МА Р Г АА Ш Ол о н н о м з о х и о л у у д а д т а т в а р ын а ч а а л а л б о л “с а н х ү ү г й и н а ч а а л а л ” г э ж т о д о р х о й л с о н б а й д а г . Э н э х у в ь с а г ч т а й х о л б о г д о ж б у й п а р а ме т р ү ү д и й н х ү л э э г д э ж б а й г а а т э мд э г э е р э г ү е д т а т в а р ын а ч а а л а л ө с ө х я в д а л з а х з э э л д э х а л б а н б у с ү й л а жи л л а г а а н ы э р ч и мжи л т и й г шу у д х а н г а д а г г э ж ү з э ж б о л н о . Ий мд э н э с у д а л г а а н ы а жл ын с э д в и й н х ү р э э н д у г х у в ь с а г ч и й г б о д л о г ын х у в ь с а г ч а а р с о н г о н а в л а а . Э к о н о ме т р и к и й н х ү р э э н д т а т в а р ын а ч а а л л ыг н и й т т а т в а р ын о р л о г ын До т о о д ын н и й т б ү т э э г д э х ү ү н д э з л э х х у в и й н жи н б у юу х у в и а р а в ж ү з д э г . Э н э а жи л д а а н й и т т а т в а р ын о р л о г о , шу у д т а т в а р , шу у д б у с т а т в а р , Ни й г ми й н д а а т г а л ын ши мт г э л з э р э г б о д л о г ын х у в ь с а г ч у у д ын а л б а н б у с с е к т о р т ү з ү ү л э х н ө л ө ө г а в ч ү з э х б о л н о . Э д г э э р б о д л о г ын х у в ь с а г ч у у д ын а л б а н б у с с е к т о р т ү з ү ү л э х н ө л ө ө т о д о р х о й б у с б а й н а . Тө р и йн а л б а н х а а г ч д ын а жил л а х х ү ч ин д э з л э х х у в и йн жин Aigner б о л о н б у с а д с у д л а а ч и д (1988)-ын а в ч ү з с э н э э р “Ни й г ми й н с е к т о р ын х э мжэ э ө с ө х , э с в э л э д и й н з а с г и й н с и с т е ми й н з о х и ц у у л а л т ын з э р э г н э мэ г д э х я в д а л а л б а н б у с э д и й н з а с а г т о р о х т ү л х э ц и й г ө г д ө г ” г э жэ э . Ий м у ч р а а с э д и й н з а с а г д а х ь з о х и ц у у л а л т ын з э р г и й г т о о ц о х ын т у л д у г х у в ь с а г ч и й г б о д л о г ын х у в ь с а г ч а а р с о н г о н а в с а н . Э н э х у в ь с а г ч и й н х ү л э э г д э ж б у й т э мд э г н ь т о д о р х о й г ү й б ө г ө ө д з а р и м с е к т о р т т ө р и й н о р о л ц о о б а й г а а ү е д а л б а н б у с с е к т о р т х ү мү ү с о р о х т ү л х э ц б о л д о г г ү й б о л э н э х у в ь с а г ч и й н т э мд э г с ө р ө г б а й х б о л н о . Х э р э в а л б а н б у с э д и й н з а с а г б о л о н у г х у в ь с а г ч х о о р о н д о о э е р э г х а ма а р а л т а й б о л э д и й н з а с а г д а х ь т ө р и й н з о х и ц у у л а л т и х б а й х т у с а м жи жи г б и з н е с э р х л э г ч д и й н а л б а н б у с э д и й н з а с а г д а х ь ү й л а жи л л а г а а г и л ү ү и х э э р х ө г жи х т ү л х э ц ө г ч б о л о х т у л ү ү н и й э е р э г у т г а а р э д и й н з а с а г д а х ь т ө р и й н з о х и ц у у л а л т ын з э р г и й г т о д о р х о й л ж б о л н о г э с э н у р ь д ч и л с а н н ө х ц л и й г т а в ь с а н . Ажил г ү й д л и йн т ү в ши н Giles , Tedds (2002) н а р ын ү з э ж б а й г а а г а а р а жи л г ү й д л и й н т ү в ши н б о л о н а л б а н б у с э д и й н з а с г и й н х о о р о н д о х х а ма а р л ыг т о д о р х о й л ж б у й х о ё р з ө р ч и л т э й х ү ч и н з ү й л с юм. Нэ г т а л а а с а жи л г ү й д л и й н т ү в шн и й ө с ө л т б о л о н Б о д и т До т о о д ын Ни й т Б ү т э э г д э х ү ү н и й ө с ө л т и й н т ү в шн и й х о о р о н д э е р э г х а ма а р а л т а й б а й д а г б о л д а л д э д и й н з а с г и й н б у у р а л т ыг и л э р х и й л э х б ө г ө ө д ө н ө ө ү е ү д э д а жи л г ү й д л и й н т ү в ши н т э й с ө р ө г х а ма а р а л т а й б а й х х а н д л а г а т а й б а й г а а г с у д л а а ч и д т о г т о о с о н б а й н а . Э н э а л б а н ё с н ы а жи л г ү й ч ү ү д а жл ын ц а г и й н т о д о р х о й х э с г и й г а л б а н б у с с е к т о р ын э д и й н з а с а г т з а р ц у у л д а г у ч и р э е р э г х а ма а р а л т а й б а й ж б о л н о г э л г и й г х а р у у л н а . Ал б а н б у с с е к т о р ын э д и й н з а с г и й н а жи л л а х х ү ч н ь а жи л г ү й б а й г а а ма ш о л о н х ү мү ү с и й г б о л о н а л б а н б у с а жи л л а х х ү ч (т э т г э в р и й н н а с н ых а н , х у у л ь б у с ц а г а а ч л а г ч и д , н а с а н д х ү р э э г ү й х ү ү х д ү ү д э с в э л г э р и й н э з э г т э й )-э э с б ү р д д э г . Ца а ши л б а л э д г э э р х ү мү ү с т у х а й н ц а г х у г а ц а а н д а л б а н , а л б а н б у с а жи л э р х э л д э г . Ий м ү з э л б а р и мт л а л а а р а в ч ү з в э л а л б а н ё с н ы а жи л г ү й д л и й н т ү в ши н н ь а л б а н б у с э д и й н з а с а г т а й о р о н ц а р х ү р э э г э э р х о л б о о т о й б о л о х н ь х а р а г д а ж б а й н а . Ий м ч у ч р а а с э н э х у в ь с а г ч и й г б о д л о г ын х у в ь с а г ч а а р с о н г о н а в л а а . Ин д и к а р б у юу н ө х ц ө л б а йд л ын х у в ь с а г ч у у д Ал б а н б у с э д и й н з а с г и й н ү й л д в э р л э л и й н х э мжэ э г б о л о н шу у д б у с а р г у у д а а р а в ч ү з д э г . З а г в а р ын х а н д л а г а н ь шу д б у с б у с а д а р г у у д ыг б о д в о л о н о л ын ү з э л б а р и мт л а л а а с б и й б о л д о г Я а г а а д г э в э л б у с а д а р г у у т а й х а р ь ц у у л б а л мэ д э э л л и й н ц а р х ү р э э н ь н и й л э э д ө р г ө н б а й д а г у ч и р с у д а л г а а н ы а жи л д а а а ши г л а х а д т о х и р о мжт о й г э ж ү з с э н . Э н э ч у т г а а р н ь и н д и к а т о р у у д б у юу н ө х ц ө л б а й д л ын х у в ь с а г ч у у д ыг шу у д б у с а р г у у д а д т у л г у у р л а н с у д а л г а а н д а а а ши г л а ж б о л н о г э ж ү з э э д э д г э э р х у в ь с а г ч у у д ыг о р у у л ж ө г с ө н б о л н о . RGDP (variable of scale ) MIMIC а р г ын х а н д л а г а а р Б ДНД г э с э н (Б ДНБ - Б о д и т До т о о д ын Ни й т Б ү т э э г д э х ү ү н ц а а ши д Б ДНБ г э х ) х у в ь с а г ч ын фу н к ц э э с х а ма а р с а н п а р а ме т р ү ү д э э р ү н э л э х э д ө р ө г жи л т /scale/-и й г т о х и р у у л а х ша а р д л а г а т а й б а й д а г . З о х и ц у у л а г ч п а р а ме т р ү ү д и й н у т г а н ь я ма р ч б а й ж б о л н о . Х э р э в н э г жи й н у т г а э е р э г / э с в э л с ө р ө г /
  • 4. С А НХ Ү Ү Э ДИЙН З А С Г ИЙН ДЭ Э Д С У Р Г У У ЛЬ МОНГ ОЛЫН Э ДИЙН З А С А Г : ӨЧ ИГ ДӨР , ӨНӨӨДӨР , МА Р Г АА Ш г э д г и й г х а р г а л з в а л б у с а д и н д и к а т о р х у в ь с а г ч у у д ын х а р ь ц а н г у й х э мжи г д э х ү ү н и й г о л о х о д х я л б а р юм. Өр г ө жи л т б у юу scale-и й н к о э фи ц е н т и й н “т э мд э г ”-и й н с о н г о л н ь о н о л ын б о л о н т у р ши л т ын н о т о л г о о н у у д а д ү н д э с л э г д д э г . Но м з о х и о л д ө г ү ү л ж б а й г а а г а а р э д и й н з а с г и й н ө с ө л т ө н д а л б а н б у с э д и й н з а с г и й н ү з ү ү л э х н ө л ө ө н и й т а л а а р н э г мө р б о л с о н б а т а л г а а б а й д а г г ү й . Жи шэ э л б э л , н э г т а л а а с Adam, Ginsburg./1985/ , Tedds /1998/, Giles/ 1999b/ , Giles, Tedds/2002/, Chatterjee, Chaundhuri , Schneider/2003/ , Alanon, Gomer-Anfanio /2003/ н а р а л б а н б о л о н а л б а н б у с э д и й н з а с г и й н х о о р о н д э е р э г х а ма а р а л б а й д а г г э ж ү н э л с э н б а й н а . Нө г ө ө т а л а а с Frey, Week-Hanneman/1984/ , Loayza /1996/ , Kautiman, Kaliberda/1996/ , Eilat, Zinnes/2000/, Dellanno /2003/ Dell Anna, Schneider/2004/ н а р э д г э э р х у в ь с а г ч у у д ын х о о р о н д с ө р ө г х а ма а р а л б а й д а г г э с э н с у д а л г а а г х и й с э н б а й н а . Э н э а жл ын х ү р э э н д х о ё р д у г а а р н ө х ц ө л т о г т мо л , э н э н ь х у у л ь ё с н ы э д и й н з а с г а а с д а л д э д и й н з а с а г т н ө ө ц ү ү д ши л жд э г г э с э н у т г ыг и л э р х и й л н э . Нө г ө ө ө т а л а а р э д и й н з а с а г х я мр а л т а й б а й г а а ү е д и х э н х ү й л а жи л л а г а а д а л д б а й д а г г э с э н у т г ыг и л э р х и й л э х б о л н о . Participation rate of the Labour Force З а р и м з о х и о г ч и д а жи л л а х х ү ч н и й о р о л ц о о н ы т ү в шн и й ө ө р ч л ө л т ө ө р д а л д э д и й н з а с г и й н х э мжэ э г ү н э л с э н б а й а г . Х у г а ц а а н ы т у р ши д э н э т ү в ши н н ь б у у р а х э с в э л э д и й н з а с а г т э д г э э р и й н т ү в ши н х а р ь ц а н г у й д о о г у у р б а й х н ь х э мжи г д с э н э д и й н з а с г а а с д а л д э д и й н з а с а г т а жи л л а х х ү ч н и й ши л жи л т б и й б о л ж б у й г д ү р с э л ж б о л о х юм. Ажи л л а х х ү ч н и й о р о л ц о о н ы т ү в ши н г н и й т а жи л л а х х ү ч / LF/ б о л о н х ө д ө л мө р и й н н а с н ы х ү н а м / 15-64 years old/ х о ё р ын х о о р н д о х х а р ь ц а а г а а р т о о ц д о г . Э н э х у в ь с а г ч и й н х ү л э э г д э ж б у й т э мд э г о н о л ын х у в ь д т о д о р х о й г ү й . Ажи л г ү й д л и й н т ү в ши н ө ө р ч л ө г д ө х г ү й э с в э л ө ө р ч л ө г д ө х э с э х н ь а л б а н б у с с е к т о р ын э д и й н з а с а г т ү з ү ү л э х ө ө р ч л ө л т и й г д ү р с э л д э г г э д г и й г з о х и о л б ү т э э л д б а т л а а г ү й б а й н а . Э н э н ь а л б а н б у с с е к т о р т а жи л л а г с а д ыг а л б а н ё с н ы х ө д ө л мө р и й н з а х з э э л р ү ү б у ц а а ж т а т а ж б о л о х г ү й г э д г и й г ши й д э х х а н д л а г а б о л ж ө г н ө . Э н э н ь т а й л а н д т у с г а г д а а г ү й э д и й н з а с г и й н ү й л а жи л л а г а а н ь а л б а н ё с н ы а жи л л а х х ү ч н и й г и шү ү д э э с б и й б о л д о г г э д г и й н б а т а л г а а юм. Schneider б о л о н Bajada/2003/ н а р ыг ү з э ж б а й г а а г а а р т у х а й н х у в ь х ү мү ү с х у у л ь ё с н ы э д и й н з а с а г т а жи л л а х г ү й ү е д д о л о о х о н о г э с в э л а жл ын ц а г а а с ү ү д р и й н э д и й н з а с а г т а жи л ү й л ч и л г э э г э д э г б о л а жи л л а с а н ц а г и й н х э мжэ э с ү ү д р и й н э д и й н з а с г а а р н ө л ө ө л ө г д ө х г ү й б а й ж б о л о х т у л э н э н ь о р о л ц о о н ы т ү в ши н б а й ж б о л о х юм. Ий мэ э с а л б а н ё с н ы б о л о н д э э д э д и й н з а с г и й н х о о р о н д н ө ө ц ү ү д и й н у р с г а л б а й д а г г э ж ү з э э д т у х а й н х у в ь с а г ч и й г и н д и к а т о р х у в ь с а г ч а а р а в с а н . Х э р э в б и д э е р э г у т г а т а й т о о г а р г а н а в б а л э н э н ь а л б а н ё с н ы с е к т о р д а х ь а жи л ч и д х я мр а л ын мө ч л ө г и й н ү е ү ү д э д с ү ү д р и й н э д и й н з а с а г т о р о х г ү й г э д э г у т г ыг , с ө р ө г т э мд э г н ь а л б а н ё с н ы с е к т о р д а х ь э д и й н з а с г а а с с ү ү д р и й н э д и й н з а с а г т а жи л ч д ын у р с г а л б и й б о л д о г г э д э г у т г ыг т у с т у с х а р у у л н а . Ий мэ э с а жи л л а х х ү ч н и й о р о л ц о о н ы т ү в ши н н ь я мр а ч у т г а а в с а н д а л д э д и й н з а с а г т а й я ма р н э г х э мжэ э г э э р х о л б о о т о й б а й г а а у ч р а а с и н д и к а т о р х у в ь с а г ч б о л г о н а в л а а . Дө р ө в : ОНОЛЫН АС У У ДАЛ 1.1 Мо н г о л д х э р э г л э ж б у й а н г и л а л Т а т в а р о н о г д у у л а х з о р и л г о о р Мо н г о л у л с ын З а с г и й н г а з а р а л б а н б у с ү й л а жи л л а г а а г а л б а н х э в ши л э э с з а а г л а с а н б а й н а . Ал б а н б у с х э в ши л д а жи л л а г с а д ыг т о о ц о о л о х о д х ү н д р э л т э й у ч и р и й м ү й л а жи л л а г а а э р х л э г ч д э д н э г э н жи г д х э мжэ э н и й т а т в а р ыг о н о г д у у л а х а а р б о л с о н . Э н э жа г с а а л т а н д 1993 о н д 32 а жи л мэ р г э жи л и й г о р у у л ж б а й с а н б о л 1997 о н д 38 б о л г о н н э мс э н а жэ э . / Ү н д э с н и й т а т в а р ын е р ө н х и й г а з р ын мэ д э э л э л э э р 1988 о н д 7н т ө р л и и й н ү й л а жи л л а г а а н ы жа г с а а л т ыг г а р г а ж б а й с а н б а й н а . Ү ү н д : Т э э в э р , Г э р э л з у р а г , Г э р а х у й н ц а х и л г а а н х э р э г с э л , Р а д и о , Т е л е в и з о р ын з а с в а р , Б и ч э э ч , Ү с ч и н , Ца г з а с в а р , Ал т мө н г ө н и й д а р х а н , Б э л э г д у р с г а л ын з ү й л х и й г ч и д / Мө н 1997 о н д д э л х и й н б а н к н ы т у с л а мжт а й г а а р х и й с э н с у д а л г а а н д а л б а н б у с х э в ши л б а б и ч и л ү й л д в э р и й н ши н жи й г х о с л у у л а н д а р а а х т о д о р х о й л о л т ө г с ө н б а й н а . “Ал б а н б у с х э в ши л н ь жи жи г х э мжэ э т э й г о л т ө л ө в о р о х о д с у у р и л с а н э д и й н з а с г и й н ү й л а жи л л а г а а н а а с б ү р д д э г б а ү ү н и й г а л б а н ё с н ы с т а т и с т и к т б ү р э н
  • 5. С А НХ Ү Ү Э ДИЙН З А С Г ИЙН ДЭ Э Д С У Р Г У У ЛЬ МОНГ ОЛЫН Э ДИЙН З А С А Г : ӨЧ ИГ ДӨР , ӨНӨӨДӨР , МА Р Г АА Ш х а мр у у л д а г г ү й , ма г а д г ү й а мь д р а л д э э р а л б а н ё с н ы ү й л д в э р а ж а х у й н г а з р у у д т а й а д и л т а т в а р б о л о н б у с а д з о х и ц у у л а л т а н д з а х и р а г д д г ү й б а й ж б о л н о . 1999 о н д АНУ - ын Ол о н У л с ын Х ө г жи л и й н Аг е н т л а г и й н Х ө д ө л мө р Э р х л э л т и й н Б о д л о г ыг д э мжи ж Т ө с л ө ө с х и й с э н с у д а л г а а н д ч мө н и й м т о д о р х о й л о л т а ши г л а жэ э . Ни й тл э г х э р э г л э ж б у й то д о р х о й л о л т С ү ү д р и й н э д и й н з а с г и й н т а л а а р х т о д о р х о й л о л т и й г г а р г а ч б ү р т ү ү н и й г я л г а а т а й б а й д л а а р т о д о р х о й л с о н б а й д а г . С ү ү д р и й н э д и й н з а с а г н ь н у у ц /underground / , а л б а н б у с / informal/ , д а л д / hidden/ , п р а л л е л ь / parallel/ , Х о ё р д у г а а р / second/ , х у у л ь б у с э с в э л ө р х г э р и й н / irregular or household economy/ э д и й н з а с а г г э х мэ т э э р а н г и л а г д а ж н э р л э г д э ж б а й н а . Э д и й н з а с а г с о ц и о л о г и , ё т а т и с т и к , х у у л ь г э х мэ т я л г а а т а й т а й л б а р у у д а д а жи л л а ж б у й х ү н т ү ү н и й г х ө г жи х ө д б и й б о л ж б у й “ша л г у у р ”-т н ь ү н д э с л э н с ү ү д р и й н э д и й н з а с г и й г т о д о р х о й л с о н б а й д а г . Ий мэ э с я г н а р и й н т о д о р х о й л о л т б а й д а г г ү й . Gerxhani/1999/ У л с т ө р , э д и й н з а с а г , с о ц и о л о г и й н а н г и л а л д т у л г у у р л а н с ү ү д р и й н э д и й н з а с а г т я л г а а т а й о д о р х о й л о л т ө г с ө н б а й н а . Э н э б и д а л б а н б у с с е к т о р и й н э д ийн з а с г ий н т о д о р х о й л о л т о д а н х а а р л а а х а н д у у л а н т о д о р х о й л о л т и й г а в ч ү з с э н б а й ү ү н и й г х о ё р к а т е г о р и т х у в а а ж б а й н а . Э д г э э р н ь “Х ө д ө л мө р т - ч иг л э с э н ” , “х э мжэ э н д - ч и г л э с э н ” т о д о р х о й л о л т у у д юм. “Х ө д ө л мө р т - ч иг л э с э н ”т о д о р х о й л о л т у у д н ь х ө д ө л мө р и й н з а х з э э л д с ү д р и й н э д и й н з а с г и й н ү з ү ү л э х н ө л ө ө н д а н х а а р л а а х а н д у у л д а г . Э н э т а л ын ү з э л с а н а а г а а р а в ч ү з в э л с ү ү д р и й н э д и й н з а с а г н ь г э р э э х э л э л ц э э р б о л о н х у у л ь ё с о о р а жи л э р х э л ж б у й х ү мү ү с и й г х а с а а д о р л о г о о л ж б у й б ү х ү й л а жи л л а г а а н у у д ын н и й л б э р э э р т о д о р х о й л о г д о н о . Ажи л л а х х ү ч н ь н и й г ми й н х а мг а а л а л э с в э л т а т в а р ын а ч а а л л а а с с ү ү д р и й н э д и й н з а с а г т ү ү с ч б и й б о л д о г . “Х э мжэ э н д - ч иг л э с э н ” х а н д л а г а а р а в ч ү з в э л т ө р и й н з о х и ц у у л а л т б о л о н б и з н е с и й н ү й л а жи л л а г а а н ы х о о р о н д о х х а ма а р л ыг а в ч ү з д э г . Swaninathan /1991/ с ү ү д р и й н э д и й н з а с а г н ь “б ү р т г э г д э э г ү й б о л о н з ө в шө ө р ө л б а й х г ү й ү е д ү ү с д э г ” г э ж т о д о р х о й л с о н б а й н а . Э н э н ь с ү ү д р и й н э д и й н з а с а г мө н ү н д э с н и й т о о ц о о г г а жу у д у у л а х ша л т г а а н б о л д о г г э с э н ү г юм. Feige (1981) “Ал б а н ё с н ы т о о ц о о н д т а й л а г н а а г ү й , э с в э л н у у ц т а й л а г н а д а г , н и й г ми й н х э мжи л т и й н а п п а р а т ыг г а жу у д у у л а х , и х э н х д э э Ү н д э с н и й Ни й т Б ү т э э г д э х ү ү н и й т о о ц о о н д о р д р г г ү й э д и й н з а с г и й н б ү х ү й л а жи л г а а н у у д ” г э ж с ү ү д р и й н э д и й н з а с г и й г т о д о р х о й л с о н б а й н а . Ү н д э с н и й Т о о ц о о н ы С и с т е ми й н т о д о р х о й л о л т о о р б о л е р ө н х и й д н ь “а жи г л а г д а а г ү й э д и й н з а с а г –Non-Observed economy-NOE) г э ж н э р л э д э г . Ит а л и й н Ү н д э с н и й С т а т и с т и к и й н Ин с т и т у т (ISTAT) NEO-и й г з у р а г №1-д ү з ү ү л с н э э р а н г и л с а н б а й д а г . NEO н ь б ү т э э г д э х ү ү н ий ү й л а жил г а а б ө г ө ө д OECD (2002) 3 т а с а л б а р т а н г ил с а н . Ү ү н д : Ну у ц ү й л д в э р л э л (T1, Т2, Т3, Т4, Т5 ), а л б а н б у с ү йл д в э р л э л (T6), х у у л ь б у с ү йл д в э р л э л (T7)
  • 6. С А НХ Ү Ү Э ДИЙН З А С Г ИЙН ДЭ Э Д С У Р Г У У ЛЬ МОНГ ОЛЫН Э ДИЙН З А С А Г : ӨЧ ИГ ДӨР , ӨНӨӨДӨР , МА Р Г АА Ш З у р а г 1. Ит а л и й н Ү д э с н и й С т а т и с т и к и й н Ин с т и т у т и й н а н г и л с а н а жи г л а г д а а г ү й э д и й н з а с г и й н х ү р э э . Underground ү йл д в э р л э л н ь шу у д а ши г л а г д д а г г ү й б ө г ө ө д э н э н ь 2 д э д х э с э г т х у в а а г д а ж б а й д а г ү й л д в э р л э л и й н ү й л а жи л г а а н ы т а л б а р ыг х а р у у л д а г . Ну у ц э д и й н з а с а г н ь н и л э э д ө р г ө н т а р х с а н 2 д э д х э с э г т х у в а а г д д а г . (a) Э д и й н з а с г и й н ша л т г а а н у у д (T4, T5) Э д г э э р н ь т а т в а р а а с з а й л с х и й х , ц а л и н г и й н д о о д т ү в ши н , а жл ын ц а г и й н х э мжэ э , а жи л ч д и й н и ө х ө н о л г о в о р г э х мэ т З а с г и й н Г а з р ын з о х и ц у у л а л т а н д х а ма а р д а г г ү й ү й л а жи л г а а н у у д юм. (b) С т а т и с т и к и й н ша л т г а а н у у д (Т 1, Т 2, Т 3). Э д г э э р н ь с т а т и с т и к и й н б ү р т г э л д т о х и р д о г г ү й , а л д а а т а й б ү р т г э л г ү й ү й л д в э р л э л и й н ү й л а жи л г а а н у у д юм. Э д г э э р ү й л а жи л г а а н у у д н ь у л а жл а л т а р г у у д ыг а ши г л а н с у д л а х а д и л э р д э г г ү й жи жи г б и з н е с э р х л э г ч и д б а й д а г . Informal ү й л д в э р л э л н ь (Т 6) и н с т и т у ц и й н н э г жү ү д и й н ү й л д в э р л э л д х а ма а р д а г . (a) Ба йг у у л г ын т ү в шин д о о г у у р (b) Ажил б о л о н к а п и т а л ыг х о о р о н д х у в иа р л а л т б а йд а г г ү й , жи жиг (c) Ажил н ь т о х и о л д л ын , т ө р ө л с а д а н , э с в э л х у в ь , х у в ь х ү мү ү с и йн х о л б о о х а ма а р а л д ү н д э с л э д э г . ( У р а н д а р х а н , л и ц э н з г ү й д а мын н а й ма а ч и н , фе р ме р и й н а жи л ч и д , э с в э л ө р х г э р и й н а жи л ч и д , жи жи г н а й ма а э р х э л д э г б ү р т г э л г ү й ү й л а жи л г а а н у у д г э х мэ т .) Illegal ү йл д в э р л э л : х у д а л д а а х у в и а р л а л т , э с в э л мэ р г э жл и й н х у у л и а р х о р и г л о с о н б а р а а , ү й л ч и л г э э н ү ү д и й н ү й л д в э р л э л д ч и г л э с э н ү й л а жи л г а а н у у д ыг б а г т а а д а г . 4.2 Ал б а н б у с э д ий н з а с г ий н т а л а а р с у д л а г д с а н б а йд а л 1. Мо н г о л у л с ын а л б а н б у с с е к т о р ын т а л а а р х и а н х н ы н и й л э э д ө р г ө н х ү р э э г х а ма р с а н с у д а л г а а н ы а жл ыг 1996 о н ы с ү ү л ч , 1997 о н ы э х э э р Же и мс А н д е р с о н х и й ж г ү й ц э т г э с э н б а й н а . Ү н д э с н и й С т а т и с т и к и й н г а з р ын т а й л а н г и й н т о о б а р и мт , У л а а н б а а т а р х о т ын а л б а н б у с с е к т о р т ү й л а жи л г а а я в у у л д а г 770 х ү н и й г х а ма р с а н т ү ү в э р с у д а л г а а , а л б а н б у с мэ д э э л л и й н т а л а а р т о д о р х о й мэ д э э л э л , о й л г о л т т о й х ү мү ү с т э й у у л з а ж я р и л ц а х з э р э г мэ д э э л л и й н т ө р ө л б ү р и й н э х ү ү с в э р и й г а ши г л а н с у д а л г а а г х и й жэ э . Ан д е р с о н т а к с и н ы 338 жо л о о ч , т ү р г э н ү й л ч и л г э э н и й ц э г 245, з а д г а й з а х д э э р х у д а л д а а х и й д э г б о л о н г у д а жи н д Non-Observed Economy Underground Production Informal production Illegal T6:Not registered T7: Not registered Statistical Raesons Economic reasons T4: Under reporting T5: Not registered T1: Not response T2: Not updated T3: Not registered
  • 7. С А НХ Ү Ү Э ДИЙН З А С Г ИЙН ДЭ Э Д С У Р Г У У ЛЬ МОНГ ОЛЫН Э ДИЙН З А С А Г : ӨЧ ИГ ДӨР , ӨНӨӨДӨР , МА Р Г АА Ш а жи л л а д а г (г у т а л т о с л о г ч , г у т а л з а с в а р , г у д а мжн ы б и л я р д г э х мэ т ) 217 х ү н и й г х а мр у у л а н т ү ү в э р с у д а л г а а г х и й с э н б а й н а . Т э р э э р а л б а н б у с с е к т о р ын х э мжэ э г (ө ө р ө ө р х э л б э л н э мэ г д с э н ө р т ө г б о л о н а жи л э р х л э л т и й г ) т о д о р х о й л х ын т у л д т ө р ө л б ү р и й н а р г у у д ыг а ши г л а с а н б а й н а . Э д г э э р а р г у у д а д а жи л г ү й д э л т э й х о л б о о т о й т о о б а р и мт ыг с у д л а х , а й л ө р х и й н о р л о г ын б ү т ц и й н ү з ү ү л э л т (т о д р у у л б а л , ц а л и н х ө л с т э й х а р ь ц у у л х а н х у в и а р а а х ө д ө л мө р э р х э л ж о л с о н о р л о г ын э з л э х х у в и й н жи н г т у с г а й л а н а в ч ү з э х ), мө н г ө н и й а г е р г а т ү з ү ү л э л т з э р г и й г а ши г л а с а н б а й в . Ал б а н б у с б а й х ын д а в у у т а л (ц а л и н г а а с б у с а д а жл а х х ү ч н и й ө р т ө г и л ү ү б а г а , б ү р т г ү ү л х э д и л ү ү х я л б а р б а й р н ы х ү р т э э мж а р а й и л ү ү )-ыг а в ч ү з с э н э э с г а д н а с у л т а л у у д ч и х б а й г а а г т э р э э р т э мд г э л с э н б а й н а . Их э н х х ү мү ү с э д и й н з а с г и й н х я мр а л б а а жи л г ү й д л и й н у л ма а с а л б а н б у с с е к т о р т о р д о г , т э д я ма р н э г э н х ө н г ө л ө л т т э й з э э л б у с , х а р и н ө ө р и й н б о л о о д г э р б ү л и й н х у р и мт л а л б у юу н а й з н ө х д ө ө с с ө ө з э э д а в с н а а р б и з н е с э э э х э л д э г б а й н а . Т э д х ү ч т э й ө р с ө л д ө ө н т э й б ө г ө ө д т ө р и й н з о х и ц у у л а л т б а р а г х и й г д д э г г ү й б и з н е с и й н т ө р л и й г э р х э л д э г . Ий мд а жи л , ү й л ч и л г э э н и й э р х л э г ч и д и х э н х т о х и о л д о л д б и з н е с х и й х б а й н г ын б а й р г ү й , з ө в х ө н шу р г у у х ө д ө л мө р л ө с н и й ү р д ү н д л о р л о г о о л д о г , х э р в э э д а а т г у у л а а г ү й б о л ө в д ө х б у юу а жл ын ч а д в а р а а а л д а х ү е д д а мп у у р ч мэ д э х б и з н е с и р х э л ж б а й г а а г д у р ь д с а н б а й д а г . “Ал б а н б у с с е к т о р н ь 1990-э э д о н ы э х э н б а д у н д ү е э р у л а мжл а л т а жи л о л г о г ч н а р а а с х а л а г д с а н а жи л л а х х ү ч н и й и х э н х и й г ө ө р т ө ө ши н г э э с э н юм. У л а а н б а а т а р х о т ын х ө д ө л мө р и й н н а с н ы х ү н а мын 30 о р ч и м х у в ь н ь а л б а н б у с с е к т о р о р о л ц д о г б ө г ө ө д т э р э э р х о т ын а й л ө р х и й н т э н х а г а с ын о р л о г о д х у в ь н э мэ р о р у у л д а г б а й н а . У л а а н б а а т р ын ми к р о б и з н е с э р х л э г ч и д , я д у у ч у у д ө ө р с д и й г ө ө а в ч ү з э х ч а д в а р т а й г х а р у у л л а а . А л б а н б у с ү й л а жи л г а а н ь а л б а н ё с н ы я д у у р л ын т ү в ши н г э э с д э э г ү ү р о р л о г о т о й б а й х б о л о мжи й г У л а а н б а а т а р х о т ын а й л ө р х и й н 15 о р ч и м х у в ь д о л г о ж б а й н а .” Г э жэ э . (Ан д е р с о н , 1998:25) 2. 1999 о н д АНУ -ын Ол о н У л с ын Х ө г жл и й н а г е н т л а г и й н Х ө д ө л мө р э р х л э л т и й н Б о д л о г ыг д э т жи х т ө с л ө ө с Ү н д э с н и й С т а т и с т и к и й н Г а з а р б а С а н г и й н Яа мт а й х а мт р а н У л а а н б а а т а р х о т , Ор х о н , У в с , З а в х а н , Ар х а н г а й , Х э н т и й , До р н о д а й мг и й н а л б а н б у с х э в шл и й н з а р и м ү й л д в э р ү ү д и й г с о н г о н т о мо о х о н с у д а л г а а г х и й с э н б а й н а . С у д а л г а а н д жижиг л э н х у д а л д а а (Т Ү Ц, л а н г у у , э ми й н с а н , к о н т е й н е р ) с а н х ү ү г ийн ү й л ч и л г э э (л о мб а р д б у юу б а р ь ц а а л а н з э э л д ү ү л э х ү й л ч и л г э э , в а л ют с о л и х ү й л ч и л г э э ) т э э в э р (т а к с и , а ч а а т э э в э р , ми к р о а в т о б у с , и л г р а ж) ү йл ч ил г э э (г у т а л з а с в а р , ц а й н ы г а з а р , ү с ч и н , т о г л о о м/в и д е о т о г л о о м/, г э р т э й х о о л х и й ж з а р а х ) ү йл д в э р л э л (т а л х . На р ын б о о в , у н д а а ) з э р э г с а л б а р ын 17-н ү й л а жи л г а а г х а мр у у л а н с у д а л г а а г х и й жэ э . С у д а л г а а н ы з о р и л г о н ь а л б а н б у с х э в шл и й г н э мэ г д с э н ө р т г и й г т о о ц о н г а р г а ж ү н д э с н и й о р л о г ын а л б а н ё с н ы с т а т и с т и к н э мж т у с г а х , э н д а жл а ж б а й г а а б о л о н э н э х э в шл э э с д э мжл э г а в д а г х ү мү ү с и й н т о о г г а р г а с н а а р а л б а н б у с х э в шл и й н н э мэ г д с э н ө р т г и й г т о о ц о н г а р г а ж ү н д э с н и й о р л о г ын а л б а н ё с н ы с т а т и с т и к т н э мж т у с г а х , э н д а жл а ж б а й г а а б о л о н э н э х э в шл э э с д э мжл э г а в д а г х ү мү ү с и й н т о о г г а р г а с н а а р а л б а н б у с х э в шл и й н н и й г ми й н ү р д а г а в р ыг ү н э л э х , а л б а н б у с б и з н е с б а т э д г э э р т а жи л л а г с д ын д ү р т ө р х и й г с у д а л ж а л б а н б у с х э в шл и й г о г ц о м ө с ө л т и й н ша л т г а а н ыг т о д о р х о й л о х , а л б а н б у с х э в шл и й н а ж а х у й н н э г жү ү д и й н ө мн ө т у л г а р д а г с а н х ү ү г и й н , э р х з ү й н б о л о н б у с а д с а а д б э р х шэ э л и й н т а л а а р мэ д э ж
  • 8. С А НХ Ү Ү Э ДИЙН З А С Г ИЙН ДЭ Э Д С У Р Г У У ЛЬ МОНГ ОЛЫН Э ДИЙН З А С А Г : ӨЧ ИГ ДӨР , ӨНӨӨДӨР , МА Р Г АА Ш а в х а д о р ши ж б а й в . Т ү ү в э р т а л б а н б у с 4042 а ж а х у й н э г ж х а мр а г д жэ э .(Б и к а л и с б а б у с а д , 2000, Х .I) Х ө д ө л мө р э р х л э л т и й н б о д л о г ыг д э мжи х т ө с л и й н с у д а л г а а н а а с ү з в э л 1999 о н ы б а й д л а а р Мо н г о л д з а р и м т ө р л и й н ү й л а жи л л а г а а а н д 60283 х ү н х а мр а г д а ж б а й в . (У л а а н б а а т а р а а с 47000, а й мг у у д а а с 132000). Э н э ү з ү ү л э л т и й г “А л б а н б у с х э в ши л д а жи л л а г с а д 1999 о н ” г э с э н х ү с н э г т э д д у р ь д жэ э .Ил т г э л э э с ү з в э л у г х ү с н э г т н ь а л б а н б у с х э в шл и й н з а р и м с а л б а р ын ү й л а жи л л а г а а н д х а мр а г д с а н а л б а н б у с х э в шл и й н б и з н е с э р х л э г ч и д , т э д э н т э й х а мт а жи л л а д а г г э р б ү л и й н г и шү ү д б а б у с а д б и з н е с т ц а л и н т а й г а а р а жи л л а д а г н и й т х ү н и й т о о б о л о л т о й . (Пе мб е р , 2000b) С у д а л г а а г а а р 1999 о н д н э мэ г д с э н ө р т г и й н х э мжэ э 117.3 т э р б у м т ө г р ө г т х ү р с э н т о о ц о о г г а р г а жэ э . 1 а м.д о л л а р 1022 г э ж ү з э э д в а л ют ын д у н д а жа а р т о о ц о о д а л б а н б у с с е к т о р ын н э мэ г д с э н ө р т г и й н х э мжэ э г 114.7 с а я а м.д о л л а р г а р у й б а й н а г э ж д ү г н э с э н б а й н а . Э н д э э с ү з в э л а л б а н б у с ү й л д в э р л э л и й н х э мжэ э н ь ДНБ -и й а л б а н ё с н ы ү з ү ү л э л т и й н 13.3 х у в и й г э з э л ж б а й н а г э ж т о о ц о о л жэ э . “У г с у д а л г а а н д х а мр а г д с а н а л б а н б у с с е к т о р ын б и з н е с ү ү д б ү г д о р о н н у т г и й н з а х и р г а а н д б ү р т г э г д с э н б а т а т в а р т ө л ө г ч н а р б а й с а н б а й х юм. Э н э у т г а а р н ь а в ч ү з в э л “а л б а н б у с т ү в ши н ” н ь б у с а д о р н у у д ын и жи л т ө р л и й н б и з н е с ү ү д и й н х э э с и л ү ү б а г а юм. У л ма а р 1997 о н ы Ан д е р с о н ы с у д а л г а а н д т э мд э г л э с н и й д а г у у , а л б а н б у с с е к т о р ын б и з н е с ү ү д и й н и х э н х х э с г и й н х у в ь д т а т в а р ын д а р а мт и х э э х э н х ү н д т у с д а г , у ч и р н ь т о г т мо л т а т в а р ын х э мжэ э н и л э э д ө н д ө р б а й д а г т у л а ши г му у т а й б и з н е с и й н х у в ь д х ү н д р э л у ч р у у л д а г юм. Х э д и й г э э р т э р ү е э с х о й ш т у с с е к т о р ын ө с ө л т б а т ү ү н и й а ши г т ү й л а жи л л а г а а н э мэ г д с н э э р т о г т с о н х э мжэ э н и й т а т в а р ын д а р а мт б у у р с а н б о л о в ч , т а т в а р а а с з а й л с х и й х н ь б и з н е с э э а л б а н б у с б а й л г а х х ө шү ү р э г , ша л т г а а н б о л о о г ү й г э д э г н ь т о д о р х о й г э ж д ү г н э жэ э .” 3.Ол о н У л с ын Х ө д ө л мө р и й н Б а й г у у л л а г а (ОУ Х Б )-а а с 1999о н д Мо н г о л ын х ө г жи л , х ө д ө л мө р э р х л э л т б а с у р г а л т ын а с у у д л а а р х и й с э н с у д а л г а а н ы я в ц а д а л б а н б у с х э в шл и й н ц а р х ү р э э г т о о ц о х х э д х э д э н шу у д б у с а р г ыг а ши г л а с а н б а й н а . Б а й г у у л л а г ын т ө р л ө ө р н ь т о о ц о ж ү з в э л а жи л л а х х ү ч н и й 57% н ь т ө с в и й н б а й г у у л л а г а , т ө р и й н ө мч и й н б а х я з г а а р л а г д ма л х а р и у ц л а г а т а й к о мп а н и , х о р шо о л о л з э р э г а л б а н ё с н ы х э в шл э э с г а д у у р а жи л л а ж б а й жэ э . Х э р в э э б а й г у у л л а г ын т о о л л о г о д х а мр а г д а а г ү й г а з а р т а жи л л а г с д ыг т о о ц о ж ү з в э л х ө д ө л мө р э р х э л д э г х ү н а мын 72% н ь а л б а н б у с х э в ши л д б а г т а ж б а й н а . Дэ э р х т о о ц о о г н и й т х ү н а мыг а л б а н б а а л б а н б у с х э в ши л д х у в а а х а д а ши г л а жэ э . Э н д х ө д ө л мө р э р х л э э г ү й г э ж т о о ц о г д с о н б о л о в ч ү н э н д э э а л б а н б у с ү й л а жи л г а а я в у у л ж б у й х ү мү ү с о р о о г ү й б о л н о . 4.Ү н д э с н и й н я г т л а н б о д о х б ү р т г э л д ша а р д л а г а т а й мэ д э э г а р г а х ,ц а л и н т а й б а ц а л и н г ү й а жл ын т э г ш б у с б а й д а л ,э мэ г т э й ч ү ү д б а х ү ү х д и й н а жи л л а х х ү ч н и й о р о л ц о о н ы т ү в ши н ,а л б а н б у с х э в шл и й н х э мжэ э г т о д о р х о й л о х з о р и л г о о р 2000 о н ы 4,5р с а р д т у р ши л т ын ц а г а ши г л а л т ын с у д а л г а а г х и й с э н б а й н а .Т ү ү в э р т 7 а й ма г .У л а а н б а а т а р х о т ын 1086 ө р х ,2753 х ү н х а мр а г д с а н н ь н и й т у л с ыг т ө л ө ө л ж ч а д а а г ү й юм г э ж д у р д жэ э . Э н э я р и л ц л а г а б а ө д р и й н т э мд э г л э л и й н мэ д э э л л и й н х о ё р э х с у р в а л жи й г а ши г л а с а н б а й н а .Ал б а н б у с х э в шл и й н х у в ь д а ши г л а с а н к о н ц е п ц и н ь о л о н у л с ын с т а н д а р т а а с ө ө р б а й с а н б а й н а .Х у в и а р а а х ө д ө л мө р э р х л э г д э д ц а л и н т а й г а а р х ө л с л ө г д ө н а жи л л а г с д ыг о р у у л а а г ү й ,мө н о л о н у л с ын с т а н д а р т ыг д а г а н фе р ме р ү ү д б а ма л ч д ыг а л б а н б у с х э в шл и й н т о д о р х о й л о л т о д х а мр у у л а а г ү й б а й н а .С у д а л г а а н а а с ү з в э л а л б а н б у с х э в ши л д а жи л л а г с д ын х у в и й н жи н х о т о д (25.2%)х ө д ө ө г и й н х ө ө с (8.5%)и л ү ү ө н д ө р б а й н а .У л а а н б а а т а р х о т о д а жи л л а г с д ын 26.9% н ь а л б а н б у с х э в ши л д а жи л л а ж б а й г а а г у г с у д а л г а а х а р у у л жэ э . (Пе мб е р 2000b) 5.1999/2000,2001/2002,2002/2003 о н у у д а д Фр е д р и х Шн а й д е р (Fredrich Schneider)DYMIMIC б о л о н б э л э н мө н г ө н и й э р э л т и й н х а н д л а г ын (DYMIMIC andCurrency Demand Approach )а р г ыг а ши г л а н Ү н д э с н и й н и й т б ү т э э г д э х ү ү н с ү ү д р и й н э д и й н з а с г и й н э з л э х х у в ь х э мжэ э г т о о ц с о н б а й н а . Ү ү н д :
  • 9. С А НХ Ү Ү Э ДИЙН З А С Г ИЙН ДЭ Э Д С У Р Г У У ЛЬ МОНГ ОЛЫН Э ДИЙН З А С А Г : ӨЧ ИГ ДӨР , ӨНӨӨДӨР , МА Р Г АА Ш С у д а л с а н э р д э мт э н С у д а л с а н а р г а Ал б а н б у с э д и й н з а с г и й н х э мжэ э Schneider (1999/00) DYMIMIC and Currency Demand Approach 18,4% Schneider (2001/2002) DYMIMIC and Currency Demand Approach 19.6% Schneider (2002/2003) DYMIMIC and Currency Demand Approach 20.4% 6. 2004 о н д З и н н е с (Zinnes) а л б а н б у с (unofficial) б о л о н х э л б э р шэ э г ү й (informal) э д и й н з а с г и й н х э мжэ э г ө р х г э р и й н х у в ь д с у д л а н а л б а н ё с н ы До т о о д ын н и й т б ү т э э г д э х ү ү н и й 11 х у в ь т а й т э н ц ү ү б а й н а г э ж т о о ц о ж г а р г а с а н с у д а л г а а х и й жэ э . 7. 2004 о н д Э д и й н з а с г и й н б о д л о г ын с у д а л г а а н ы т ө в (EPRC) т а т в а р т а й х о л б о о т о й г о о р б ү р т г э г д э э г ү й э д и й н з а с г и й н х э мжэ э г н и й т ө р х г э р и й н х у в ь д с у д л а н ө р х г э р и й н н и й т о р л о г ын т а т в а р т а й х о л б о о т о й г о о р б ү р т г э г д э э г ү й х э с э г н ь 71.2 х у в ь т а й т э н ц ү ү б а й н а г э с э н ү р д ү н г г а р г а с а н б а й н а . 8. 2005 о н д CIA-а а с б а р г а р (Grey) б о л о н а л б а н ё с н ы б у с (unofficial) э д и й н з а с г и й н х э мжэ э г (Grey/Unofficial) б э л э н мө н г ө н и й ү й л а жи л л а г а а н д т у л г у у р л а н с у д а л ж 100 х у в ь т а й т э н ц ү ү б а й н а г э с э н ү р д ү н г г а р г а с а н с у д а л г а а г х и й жэ э . Т а в . С У ДАЛГ ААНЫХ Э С Э Г 5.1. Шу у д а р г а Ал б а н б у с э д и й н з а с а г т т а т в а р ын б о д л о г ын ү з ү ү л э х н ө л ө ө н и й т а л а а р х с у д а л г а а г шу у д б у с а р г а б о л о н шу у д а р г у у д ыг а ши г л а н с у д а л л а а . Шу у д а р г ын ү н д с э н з о р и л г о н ь т а т в а р ын а л б а н б у с э д и й н з а с а г т ү з ү ү л э х н ө л ө ө г т а н д а х з о р и л г о о р 1500 о р ч и м а л б а н б у с х э в шл и й н х ү р э э г х а мр у у л а н т ү ү в э р с у д а л г а а г а в с а н . Шу у д а р г ыг а ши г л а н х и й с э н с у д а л г а а н д т у л г у у р л а н г а р г а с а н з а р и м ү р д ү н г и й н т а л а а р н э г т г э н а в ч ү з ь е . Т ү ү в р и й н э ц с и й н ү р д ү н д х и й с э н ши н жи л г э э г э э Windows- и й н о р ч н ы т о о н мэ д э э л э л б о л о в с р у у л д а г SPSS п р о г р а ммыг а ши г л а н г ү й ц э т г э л э э . 1.Ал б а н б у с с е к т о р т а жил л а г с а д ын н а с н ы б ү т э ц Диа г р а мм №5.1 Х Э Б ДГ (Х ө д ө л мө р Э р х л э л т и й н Б о д л о г ыг Дэ мжи х Т ө с ө л )- о о с я в у у л с а н с у д а л г а а н ы т а й л а н д д у р д с а н а а р а л б а н б у с х э в ши л д а жи л л а г с а д ын б а р а г (64%) 20-40 н а с н ы 30% н ь 40- 60 н а с н ы х ү мү ү с б а й н а г э ж т о о ц о о л жэ э . (Б и к а л и с б а б у с а д Х .12). Х а р и н б и д н и й а л б а н б у с с е к т о р ын т а л а а р х и й с э н с у д а л г а а г а а р а жи л л а г с а д ын 50 о р ч и м х у в ь н ь 30- 35 н а с н ы х ү мү ү с э з э л ж б а й н а . Э н д э э с ү з э х э д а л б а н б у с с е к т о р т а жи л л а г с а д ын н а с н ы б ү т ц э д з а л у у ч у у д ын э з л э х х у в и й н жи н ө н д ө р б а й г а а г х а р у у л л а а . 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 30-35 35-40 41-45 45-50 51 болон түүнээс дээш Хувь Нас
  • 10. С А НХ Ү Ү Э ДИЙН З А С Г ИЙН ДЭ Э Д С У Р Г У У ЛЬ МОНГ ОЛЫН Э ДИЙН З А С А Г : ӨЧ ИГ ДӨР , ӨНӨӨДӨР , МА Р Г АА Ш 2. Ү йл а жил л а г а а н ы е р ө н х ий х а н д л а г а Х ү с н э г т № 5.1 С а н х ү ү Х у д а л д а а Х у в и й н б и з н е с Т э э в э р Ү й л ч и л г э э Б у с а д Да в т а мж 12 438 262 29 92 321 Х у в ь 1 38 22,7 2,5 8 27,8 1999 о н д АНУ -ын Ол о н У л с ын Х ө г жл и й н А г е н т л а г ын Х ө д ө л мө р Э р х л э л т и й н Б о д л о г ыг Дэ мжи х Т ө с л ө ө с Ү н д э с н и й С т а т и с т и к и й н г а з а р , С а н г и й н Я а мт а й х а мт р а н а л б а н б у с х э в шл и й н з а р и м ү й л д в э р ү ү д и й г с о н г о н т о мо о х о н с у д а л г а а х и й жэ э . Э н э с у д а л г а а н д жи жи г л э н х у д а л д а а , с а н х ү ү г и й н ү й л ч и л г э э , т э э в э р , ү й л д в э р л э л з э р э г 4 с а л б а р ын 17 ү й л а жи л л а г а а б у юу н и й т д э э 4042 а ж а х у й н э г ж х а мр а г д с а н б а й н а . Т о д р у у л б а л у г с у д а л г а а н д д э э р х а н г и л л ын ү й л а жи л л а г а а э р х л э г ч жи жи г б и з н е с э р х л э г ч д и й г х а мр у у л а н а в ч ү з с э н б а й н а . Ий мд б и д у г с у д а л г а а н ы а с у у л т у у д ын е р ө н х и й а г у у л г ыг а л д а г д у у л а х г ү й г э э р с у д а л г а а н ы а с у у д л у у д а а б о л о в с р у у л а н т а н д а х с у д а л г а а г а в с а н б о л н о . Э н э с у д а л г а а н ы ү р д ү н д ши н жи л г э э н и й ү р д ү н д ши н жи л г э э х и й в э л х у д а л д а а э р х л э г ч д и й н н и й т д ү н д э з л э х х у в и й н б и з н е с э р х л э г ч д и й н н и й т д ү н д э з л э х х у в и й н жи н х а мг и й н ө н д ө р б у юу 38 х у в и й г , б у с а д ү й л а жи л л а г а а э р х л э г ч и й н 27,8 х у в ь , х у в и й н б и з н е с э р х л э г ч и д 22,7 х у в и й г т у с т у с э з э л ж б а й н а . (Х ү с н э г т №5.1) 2. Та т в а р , х у р а а мжи йн д у н д а ж х э мжэ э (с а р а а р ) Т ө р ө л б ү р и й н т а т в а р , х у р а а мжи й н д у н д а ж х э мжэ э г с у д а л г а а н д х а мр а г д а ж х а р и у л т ө г с ө н х ү мү ү с и й н х а р и у л т а д ү н д э с л э н х о ё р а р г а (э н г и й н д у н д а ж, х у в и й н жи н )-а а р т о о ц о ж г а р г а л а а . Ү р д ү н г д а р а а х х ү с н э г т э э с х а р ж б о л н о . (Х ү с н э г т №5.2) Х ү с н э г т №5.2 № Х у р а а мжу у д Э н г и й н х у р а а мж Х у в и й н жи н г э э р 1 Т а т в а р 52,297.76 10,096.09 2 Г э р э л ц а х и л г а а н ы т ө л б ө р 18,577.08 3,715.42 3 У с н ы т ө л б ө р 16,525.09 4,947.63 4 Т ү р э э с и й н т ө л б ө р 171,025.34 22,010.98 5 Х о г н ы т ө л б ө р 9,920.62 2,449.54 6 Э р ү ү л мэ н д и й н ү з л э г и й н т ө л б ө р 13,063.51 4,583.69 7 Г а з р ын т а т в а р ын т ө л б ө р 48,836.77 39,384.50 8 Па т е н т з ө в шө ө р ө л а в а х т ө л б ө р 14,773.63 4,750.36 9 Ма ши н ы з о г с о о л ын т ө л б ө р 22,881.16 11,053.70 10 З а мын х у р а а мжи й н т ө л б ө р 17,782.44 13,574.38 11 Ав т о ма ши н ы ү з л э г и й н т ө л б ө р 44,888.46 24,663.99 12 Б а й г у у л а г ын х у в и й н х у р а а мжи й н т ө л б ө р 74,530.49 90,890.84 13 Жи н г и й н б а т а л г а а н ы т ө л б ө р 11,702.47 6,649.13 14 Б у с а д 130,287.88 394,811.75 С у д л а а ч ийн т о о ц о о г о о р Х ү с н э г т № 5.2-ын ү р д ү н г э э с х а р а х а д э н г и й н д у н д а жа а р т о о ц в о л с а р д 52297 т ө г р ө г и й г х у в и й н жи н г э э р н ь т о о ц в о л 10 г а р у й мя н г а н т ө г р ө г и й г т а т в а р т т о л ж б а й н а . Мө н т ү р э э с и й н б о л о н б у с а д х э л б э р э э р т ө л ж б у й т а т в а р , х у р а а мжу у д ын д у н д а ж н и л э э д ө н д ө р х у в и й г э з э л ж б а й в . Э д г э э р б и з н е с э р х л э г ч и д д у н д жа а р 4,2 х у н и й г т э жэ э д э г г э с э н т о о ц о о г а р ч б а й н а . С у д а л г а а н д х а мр а г д с а н б и з н е с э р х л э г ч д и й н с а р ын д у н д а ж о р л о г ыг а в ч ү з в э л 139725,6 т ө г р ө г б а й н а . С а р ын д у н д а ж о р л о г о о с т а т в а р а а х а с в а л (э н д н и й г ми й н д а а т г а л ын ши мт г э л , э р ү ү л мэ н д и й н д а а т г а л з э р э г о р о о г ү й б о л н о .) х у в и й н ц э в э р о р л о г о б у юу т а т в а р , х у р а а мж т ө л с н и й д а р а а х о р л о г о н ь 87427,8-129629,6 г э с э н х я з г а а р т х э л б э л з э ж б а й н а . Нэ г х ү н с а р д (т у х а й н б и з н е с э р х л э г ч д у н д а жа а р 4,2 х ү н
  • 11. С А НХ Ү Ү Э ДИЙН З А С Г ИЙН ДЭ Э Д С У Р Г У У ЛЬ МОНГ ОЛЫН Э ДИЙН З А С А Г : ӨЧ ИГ ДӨР , ӨНӨӨДӨР , МА Р Г АА Ш т э жэ э д э г г э в э л с у д л а а ч и й н т о о ц о о г о о р ) 20816-30864 т ө г р ө г и й н и н т е р в а л д б а й н а . Ма н а й у л с ын х у в ь д т а т в а р , х у р а а мжи й н т ө л б ө р ү ү д н и л э э д ө н д ө р б а й г а а н ь э д г э э р э н г и й н а р и фи е т и к т о о ц о о л л о о с х а р а г д а н а . Мо н г о л у л с ын х у в ь д а л б а н с е к т о р т а жи л л а г с а д ын ц а л и н х ө л с н и й у л с ын д у н д а ж т ү в ши н 2005 о н д 66679 т ө г р ө г . У л а а н б а а т а р х о т о д 97438 т ө г р ө г б а й д а г б о л а л б а н б у с с е к т о р т а жи л л а г с а д ын с а р ын д у н д а ж т ү в ши н 87427,8-129629,6 т ө г р ө г и й н и н т е р в а л д б а й г а а н ь о й р о л ц о о б а й н а . Г э х д э э б и д а л б а н б у с с е к т о р т а жи л л а г с а д и х о р л о г о о л д о г г э ж я р ь ж, х ө ө р ц г ө ө д ө г б и л э э . Г э т э л б о д и т с у д а л г а а н ы ү р д ү н г э э р о л ж б у й о р л о г о н ь а л б а н ё с н ы а жи л х ө д ө л мө р э р х э л ж б у й х ү мү ү с и й н о р л о г ын т ү в ши н т э й б а р а г а д и л б а й н а г э с э н ү р д ү н г а р ч б а й н а . С у д а л г а а н ы 2, 4, 5, 8, 9, 16, 17 з э р э г а с у у л т у у д ын х а р и у л т у у д а д ү н д э с л э н т а т в а р а а с з а й л с х и й х я в д а л я ма р б а й г а а г д а р а а х б а й д л а а р а в ч ү з с э н б о л н о . Э н э б а й д л ыг э х л э э д х ү с н э г т э э р а в ч ү з ь е . (Х ү с н э г т №5.3) Х ү с н э г т № 5.3 Ү й л а жи л л а г а а Ни й т х а р и у л т ө г с ө н Х а р и у л а а г ү й Т а т в а р а а с з а й л с х и й л т (х у в ь ) Ү й л а жи л л а г а а н ы т ө р л ө ө р Ү й л ч и л г э э 89 3 3,4 С а н х ү ү 12 0 0 Т э э в э р 29 0 0 Х у в и й н б и з н е с 256 6 2,3 Х у д а л д а а 428 10 2,3 Ү й л ч и л г э э , х у д а л д а а б о л о н х у в и й н б и з н е с э р х л э г ч д и й н т а т в а р а а с з а й л с х и й х я в д а л х а р ь ц а н г у й ө н д ө р б а й г а а г Х ү с н э г т №5.3-д т о о ц о о л с о н ү р д ү н г э э с х а р ж б о л н о . Х ү с н э г т № 5.4 Ас у у л т ын д у г а а р Ас у у л т у у д Ни й т х а р и у л т ө г с ө н Х а р и у л а а г ү й Т а т в а р а а с з а й л с х и й л т (х у в ь ) 4 Т а т в а р ын а ч а а л л ын мэ д р э мж 1135 19 1,7 5.1 НӨАТ 1154 893 77,4 5.2 Т ө р ө л б ү р и й н х у р а а мжу у д 1154 664 57,5 8 Т а т в а р , х у р а а мжа а х у у л ь д ү р э мд з а а с а н х э мжэ э г э э р т ө л д ө г э с э х 1120 34 3 9 Т а н а й ө р х и й н с а р ын о р л о г о х э д в э ? 1057 97 9,2 16 Ү й л а жи л л а г а а н ы х э л б э р 1078 76 7,1 17 Ор л о г о о ө ө р ө ө т о д о р х о й л ж х ү н а мын б о л о н б у с а д т а т в а р х у р а а мжу у д а а т ө л д ө г э с э х 1005 149 14,8 Х ү с н э г т № 5.4-ө ө с НӨА Т о р л о г о ө ө р ө ө т о д о р х о й л ж т а т в а р а а т ө л д ө г , т ө р ө л б ү р и й н х у р а а мжу у д з э р г э э с б о л ж т а т в а р а а с з а й л с х и й х х а н д л а г а н и л э э д ө н д ө р б а й х х а н д л а г а а жи г л а г д а ж б а й н а . (Х ү с н э г т №5.4). Э н д э э с ү з в э л о р л о г о ө ө р ө ө т о д о р х о й л ж т а т в а р а а т ө л ө х ё с з ү й н х э м х э мжэ э жи жи г б и з н е с э р х л э г ч д и й н д у н д б ү р э н т ө л ө в шө ө г ү й б а й н а .
  • 12. С А НХ Ү Ү Э ДИЙН З А С Г ИЙН ДЭ Э Д С У Р Г У У ЛЬ МОНГ ОЛЫН Э ДИЙН З А С А Г : ӨЧ ИГ ДӨР , ӨНӨӨДӨР , МА Р Г АА Ш 5.2 Шу у д б у с а р г а . 5.2.1 Бэ л э н мө н г ө н и й э р э л т ий н а р г а д ү н д э с л э н а л б а н б у с ү йл д в э р л э л ийн х э мжэ э г т о о ц о х н ь . Мө н г ө н и й э р э л т и й н а р г а н ь х а мг и й н ө р г ө н х э р э г л э г д д э г а р г а юм. Э н э а р г а н ь Е в р о п ын Э д и й н З а с г и й н Х ө г жл и й н Ни й г э мл э г и й н о л о н о р н у у д а д х э р э г л э д э г ч з а р и м т а л а а р а а шү ү мжл э л д ө р т ө ж б а й с а н б а й н а . Г э х д э э шу у д б у с а р г а а р а л б а н б у с ү й л д в э р л э л и й н х э мжэ э г о л о н э р д э мт э д т о о ц с о н б а й д а г б и л э э . Х а р и н б и д э н э х ү ү б о д л о г ын с у д а л г а а н ы а жл ын х ү р э э н д а л б а н б у с с е к т о р т т а т в а р ын б о д л о г ын ү з ү ү л э х н ө л ө ө г а в ч ү з э х и й н т у л д шу у д б у с а р г у у д ын н э г б о л о х б э л э н мө н г ө н и й э р э л т э д т у л г у у р л а н а л б а н б у с ү й л д в э р л э л и й н х э мжэ э г э х л э э д т о о ц о ж г а р г а х з о р и л г о а г у у л ж э н э ши н жи л г э э г х и й н э .Ү ү н и й д а р а а т а т в а р ын ү з ү ү л э х н ө л ө ө г а в ч ү з э х б о л н о .Ий д д а р а а х х э л б э р и й н шу г а ма н з а г в а р а ши г л а н а л б а н б у с ү й л д в э р л э л и й н х э мжэ э г т о д о р х о й л о х а с у у д л ыг с у д а л л а а .Э н э н ь г ү й л г э э н д б а й г а а б э л э н мө н г ө н и й э р э л т э д т у л г у у р л а н а л б а н б у с ү й л д в э р л э л и й н х э мжэ э г т о о ц д о г б ө г ө ө д з а г в а р а а б и д д а р а а х шу г а ма н х э л б э р э э р т о мъ ё о л ъ ё . Ү ү н д : С 1=a0+a1*Y1+a2*T+a3*Int (5.2.1) Э н д : С 1- г ү й л г э э н д б а й г а а б э л э н мө н г ө н и й х э мжэ э , Y1- б о д и т ү й л д в э р л э л и й н х э мжэ э , Т -т а т в а р ын о р л о г ын б о д и т д о т о о д ын н и й т б ү т э э г д э х ү ү н д э з л э х х у в ь . Int- х а д г а л а мжи й н жи л и й н д у н д а ж х ү ү . Э х л э э д э н э т э г ши т г э л д э э т у л г у у р л а н г ү й л г э э н д б а й г а а н и й т мө н г ө н и й х э мжэ э г г а р г а н а в н а . Ү ү н и й д а р а а а л б а н б у с ү й л д в э р л э л н ь т а т в а р а а с т о д о р х о й х э мжэ э г э э р з а й л с х и й д э г б а й ж б о л о х т у л т а т в а р ын о р л о г ын ДНБ -д э з л э х х у в и й г х а с ч г ү й л г э э н д б а й г а а б э л э н мө н г ө н и й х э мжэ э г т о д о р х о й л ж б о л н о .Э д г э э р 2 т э г ши т г э л и й н з ө р ү ү н ь г ү й л г э э н д б а й г а а а л б а н б у с мө н г ө н и й х э мжэ э г и л э р х и й л н э г э ж ү з с э н . У г з ө р ү ү г мө н г ө н и й э р г э л т и й н х у р д а а р ү р жү ү л б э л а л б а н б у с ү й л д в э р л э л и й н н и й т н э р л э с э н х э мжэ э т о д о р х о й л о г д о х б о л н о .Ү н э л г э э г э э р г а р г а н а в с а н т э г ши т г э л и й н ү р д ү н д а р а а х б а й д л а а р и л э р х и й л э г д э ж б а й н а . Ү ү н д : С 1=-0,085+0,849ЧY1+0,122ЧТ АХ -0,014Чint (5.2.2) Э н д : С 1- г ү й л г э э н д б а й г а а б э л э н мө н г ө н и й х э мжэ э Y1- б о д и т д о т о о д ын н и й т б ү т э э г д э х ү ү н Т АХ – т а т в а р ын о р л о г ын у л с ын н э г д с э н т ө с ө в т э з л э х х у в ь Int - х а д г а л а мжи й н жи л и й н д у н д а ж х ү ү Да р а а х т э г ши т г э л н ь т а т в а р ын о р л о г ын ДНБ -д э з л э х х а с ч т о о ц с о н г ү й л г э э н д б а й г а а б э л э н мө н г ө н и й х э мжэ э г х а р у у л ж б а й г а а т э г ши т г э л б о л н о . С 1=0,0066+0,862ЧY1-0,0135Чint (5.2.3) Ү н э л с э н т э г ши т г э л д э э т у л г у у р л а н а л б а н б у с ү й л д в э р л э л и й н х э мжэ э г т о о ц о н г а р г а в а л д а р а а х х ү с н э г т э д ү з ү ү л с э н т о о н ү з ү ү л э л т ү ү д э э р и л э р х и й л э г д э ж б а й н а . Х ү с н э г т и й н т а й л б а р :  М – Г ү й л г э э н д б а й г а а б э л э н мө н г ө  (1) - Х а мг и й н б а г а к в а д р а т ын а р г а а р н э л с э н г ү й л г э э н д б а й г а а мө н г ө  (2) - Т а т в а р ын т ү в ши н г “0” г э ж ү з э э д х а мг и й н б а г а к в а д р а т ын а р г а а р ү н э л с э н г ү й л г э э н д б а й г а а мө н г ө  XM – х у у л ь б у с мө н г ө = (1)+(2)  V – э р г э л т и й н х у р д = V1 (1)−(2)  АБЭ З Х – а л б а н б у с э д и й н з а с г и й н х э мжэ э , с а я т ө г р ө г ө ө р , (о н ы ү н э э р )  ДНБ – д о т о о д ын н и й т б ү т э э г д э х ү ү н , с а я т ө г р ө г ө ө р , (о н ы ү н э э р )  Да л д э д ий н з а с г и йн х э мжэ э =V*[(1)-(2)]  Да л д э д ий н з а с г ий н н ийт э д ий н з а с а г т э з л э х х у в ь = V∗[(1)−(2)] Ү1 * 100%
  • 13. С А НХ Ү Ү Э ДИЙН З А С Г ИЙН ДЭ Э Д С У Р Г У У ЛЬ МОНГ ОЛЫН Э ДИЙН З А С А Г : ӨЧ ИГ ДӨР , ӨНӨӨДӨР , МА Р Г АА Ш Х ү с н э г т № 5.2.1 Э х с у р в а л ж: Ү н д э с н и й с т а т и с т и к и й н г а з а р Нэ мэ г д с э н э э с б о л ж а л б а н б у с ү й л д в э р л э л и й н х э мжэ э ө с ө х ө д х ү р ч э э . Х а р и н г ү й л г э э н д б а й г а а мө н г ө н и й х э мжэ э г б а г а с г а х ү н д э с с у у р ь (а р и л жа а н ы б а н к у у д ү й л а жи л л а г а а я в у у л ж э х э л с э н э э р ) т а в и г д с а н а а р а л б а н б у с ү й л д в э р л э л и й н х э мжэ э г б а г а с г а х а д х ү р г э с э н б а й н а . Он Y X X1 X2 X3 X4 X5 X6 Y2 Y3 1993 17.6 0.1 14.6 11.0 3.2 3.27 8.6 27.6 73.9 0.176 1994 14.6 0.13 9.9 10.9 3.6 3.95 9.0 28.6 71.6 0.146 1995 21.9 0.19 8.81 10.35 2.85 4.03 5.5 31.7 68.5 0.218 1996 28 0.21 7.05 11.64 2.84 4.02 6.7 41.0 68.0 0.271 1997 31.3 0.28 7.51 12.16 2.54 4.05 7.7 67.1 67.4 0.307 1998 36.0 0.25 5.07 13.76 3.19 3.78 5.9 81.8 67.0 0.372 1999 33.0 0.29 4.22 15.35 3.2 3.81 4.7 92.7 66.7 0.333 2000 30.4 0.41 6.16 19.41 3.85 4.2 4.6 122.1 62.9 0.335 2001 30.2 0.51 5.78 23.63 4.83 4.92 4.6 161.7 62.2 0.289 2002 24.4 0.54 5.83 23.11 4.38 4.93 3.4 166.8 62.7 0.230 2003 23.0 0.56 6.67 20.99 4.46 4.85 3.5 168.2 64.5 0.226 2004 21.4 0.66 7.49 20.41 4.16 5.04 3.6 195.4 64.4 0.210 2005 21.1 0.68 7.87 22.66 4.33 5.16 3.3 204.1 63.5 0.216 2006 19.9 0.72 8.12 23.06 4.50 5.37 3.2 213.1 64.5 0.205 Э х с у р в а л ж: С т а т и с т и к и й н э мх э т г э л 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 Он Г ББ М ( 1 ) ( 2 ) Х БМ V АБЭ З Х ДНБ АБЭ З -н ДНБ- д э з л э х х у в ь 1990 742,1 742.1 742.1 1991 2003 1607.0 26069 1603.4 42691 3.5833 77 4.107 14.717 37 18909. 6 0.1 1992 2896,4 4556.1 18732 2758.0 57118 1798.0 62 5.693 10235. 87 47298. 0 21.6 1993 10786, 1 15554. 74671 9407.5 28853 6147.2 18 5.566 34218. 11 19483 5.9 17.6 1994 21804, 8 24258. 74609 14696. 51939 9562.2 27 4.937 47206. 89 32440 0.7 14.6 1995 29755, 7 49529. 53378 30092. 55967 19436. 97 6.171 11995 0.8 55025 3.4 21.8 1996 46095, 6 75759. 12983 45885. 36628 29873. 76 5.868 17529 0.7 64655 9.3 27.1 1997 56816, 5 10252 2.4945 56288. 46906 46234. 03 5.522 25532 4.7 83263 5.6 30.7 1998 61754, 2 12151 3.6076 67042. 51174 54471. 1 5.582 30408 2.5 81739 3.4 37.2 1999 91576, 5 14709 4.8261 81552. 49717 65542. 33 4.699 30799 3.5 92534 5.8 33.3 2000 10739 4 17693 3.4675 98145. 14924 78788. 32 4.327 34093 1 10188 85.7 33.5 2001 11920 6 19128 6.8553 10625 6.321 85030. 53 3.793 32253 9.1 11156 41.4 28.9 2002 13464 3 21624 8.0867 12017 4.5031 96073. 58 2.975 28583 9.6 12407 86.8 23.0 2003 15282 6,6 26319 1.865 14625 5.5511 11693 6.3 2.830 33092 3 14611 69.2 22.6 2004 16852 1,1 32206 1.1478 17793 7.8272 14412 3.3 2.639 38039 3.1 18079 85.9 21.0 2005 19168 8,3 40146 6.0276 22031 9.4065 18114 6.6 2.706 49018 9 22665 00.0 21.6 2006 24509 8,9 44700 1.7345 24491 9.2408 20208 2.5 2.449 49481 5.5 24079 29.6 20.5
  • 14. С А НХ Ү Ү Э ДИЙН З А С Г ИЙН ДЭ Э Д С У Р Г У У ЛЬ МОНГ ОЛЫН Э ДИЙН З А С А Г : ӨЧ ИГ ДӨР , ӨНӨӨДӨР , МА Р Г АА Ш Э н д : Y – Ал б а н б у с э д и й н з а с а г , ДНБ -и й х а р ь ц а а Х – Ни й т т а т в а р ын о р л о г о , ДНБ -и й х а р ь ц а а Х 1 – Шу у д т а т в а р , ДНБ -и й х а р ь ц а а Х 2 – Шу у д б у с т а т в а р , ДНБ -и й х а р ь ц а а Х 3 – НДШ, ДНБ -и й х а р ь ц а а Х 4 – Төрийн захиргааны албан хаагчдын нийт ажиллах хүчинд эзлэх хувь Х5 – Ажилгүйдлийн түвшин Х6 – Үйлдвэрлэлийн болон импортын татвар Y2 – Ажиллах хүчний оролцооны түвшин Y3 – ДНБ-ий индекс Х ү с н э г т №5.2.2-д т о о ц с о н а л б а н б у с ү й л д в э р л э л и й н т о о н ө г ө г д л ө ө а ши г л а н т а т в а р ын а л б а н б у с э д и й н з а с а г т ү з ү ү л ж б у й н ө л ө ө н и й т а л а а р х х а н д л а г ыг э к о н о ме т р и к и й н ши н жи л г э э н и й а р г у у д ыг а ши г л а н а в ч ү з ь е . Ү ү н и й т у л д э х л э э д а л б а н б у с э д и й н з а с а г т н и й т т а т в а р ын о р л о г о , шу у д т а т в а р , шу у д б у с т а т в а р з э р э г ү з ү ү л э л т ү ү д и й н ДНБ -д э з л э х х у в ь , т ө р и й н з а х и р г а а н ы а жи л ч д ын а жи л л а х х ү ч и н д э з л э х х у в ь , а жи л г ү й д л и й н т ү в ши н , ү й л д в э р л э л -и мп о р т ын т а т в а р ын ү з ү ү л э х н ө л ө ө г ө ө р с у д а л л а а . Э д г э э р ү з ү ү л э л т ү ү д и й н а л б а н б у с с е к т о р т ү з ү ү л э х н ө л ө ө н ь д а р а а х х э л б э р и й н х а ма а р л а а р т о д о р х о й л о г д о ж б а й н а .Ү ү н д : Log(y)= -0.1 –log(X)-0.5 –log(x1)+0.5 –log(x2)-0.7 –log(X3)+0.8 –log(x4)+0.3 – log(x5) Э н д : log(y)-а л б а н б у с э д и й н з а с а г ДНБ -и й х а р ь ц а а Log(X)-н и й т т а т в а р ын о р л о г о ДНБ -и й х а р ь ц а а Log(X1)- шу у д т а т в а р ДНБ -и й х а р ь ц а а Log(x2)- шу у д б у с т а т в а р ДНБ -и й х а р ь ц а а Log(x3)- т ө р и й н а л б а н х а а г ч д ын а жи л л а х х ү ч и н д э з л э х х у в ь Log(x4)- а жи л г ү й д л и й н т ү в ши н Log(x5)- Ү й л д в э р л э л , и мп о р т ын т а т в а р ын ДНБ -и й х а р ь ц а а Т э г ши т г э л и й н ү н э л г э э н и й ү р д ү н г э э с ү з э х э д а л б а н б у с ү й л д в э р л э л и й н х э мжэ э шу у д б у с т а т в а р ын ДНБ -д э з л э х х у в ь , а жи л г ү й д л и й н т ү в ши н , ү й л ч и л г э э - и мп о р т ын т а т в а р а а с шу у д х а ма а р ч б а й г а а б ө г ө ө д х а р и н н и й т т а т в а р ын о р л о г о , шу у д б у с т а т в а р з э р э г ү з ү ү л э л т ү ү д и й н ДНБ -д э з л э х х у в ь , т ө р и й н з а х и р г а а н ы а жи л ч д ын а жи л л а х х ү ч и н д э з л э х х у в ь з э р э г ү з ү ү л э л т ү ү д э э с у р в у у х а ма а р ч б а й н а . Ажи л г ү й д л и й н т ү в ши н б о л о н шу у д б у с т а т в а р ыг б и д б о д л о г ын х у в ь с а г ч д а а р а в с а н б и л э э . Шу у д б у с т а т в а р (НӨАТ , г а а л и й н т а т в а р , о н ц г о й а л б а н т а т в а р )-ын ДНБ -д э з л э х х у в и й н а л б а н б у с э д и й н з а с а г т ү з ү ү л э х э е р э г н ө л ө ө н ь с ү ү л и й н жи л ү ү д э д шу у д б у с т а т в а р ын н э г х э л б э р б о л о х н э мү ү ө р т г и й н а л б а н т а т в а р ын х э мжэ э н э мэ г д с э н т э й х о л б о о т о й г о о р а л б а н б у с с е к т о р ын х о н т а т в а р а а с з а й л с х и й х я в д а л и х б а й н а г э д г и й г х а р у у д а х б а а жи л г ү й д л и й н т ү в ши н ө с ө х т у с а м а л б а н б у с ү й л д в э р л э л и й н х э мжэ э г ө с г ө х т ү л х э ц ө г ч б а й н а . Э н э н ь а л б а н ё с н ы а жи л л а х х ү ч н э э с з а р и м х ү мү ү с а л б а н б у с с е к т о р т о р ж б а й г а а г э д г и й г и л э р х и й л ж б а й н а . Т а н д а х з о р и л г о т о й г о о р шу у д а р г а а р а в с а н т ү ү в э р с у д а л г а а н ы ү р д ү н г э э с ү з э х э д ч г э с э н ү й л ч и л г э э , х у в и й н б и з н е с э р х л э г ч и д б о л о н х у д а л д а а х и й ж б у й х ү мү ү с т а т в а р а а с з а й л с х и й х х а н д л а г а 2.3-3.4 х у в ь т а й б у юу х а р ь ц а н г у й ө н д ө р б а й с а н . Э н э н ь шу у д б у с т а т в а р (э ц с и й н ү р д ү н г х а р г а л з а х г ү й г э э р я в у у л ж б у й а жи л , ү й л ч и л г э э н э э с н ь т а т в а р а в б а л ) а л б а н б у с с е к т о р ын ү й л а жи л л а г а а г н э мэ г д ү ү л э х э д н ө л ө ө л д ө г г э с э н ү р д ү н г б а т а л ж б а й г а а юм. Х у в и а р а а х ө д ө д л мө р э р х л э г ч ө р х г э р и й н а л б а н б у с с е к т о р ын ө р х г э р и й н т ү ү в р и й н о р л о г о б о л о н т а т в а р а а с з а й л с х и й л т , ү й л д в э р и й н о л о н у л с ын с т а н д а р т ын к о д о о р Х ү с н э г т №5.2.3 Ол о н у л с ы н с т а н д а р т Ү й л а жи л л а г а а н ы х э л б э р Ү й л а жи л л а г а а н ы а н г и л л а а р х ө р х г э р и й н т ү ү в э р д э х х у в ь Ол о н у л с ын ү й л д в э р л э л и й н с т а н д а р т ын ө р х г э р и й н т ү ү в р и й н о р л о г о (с а я . т ө г р ө г ) Т а т - в а р а а с з а й л с - х и й л т (%) Өр х г э р % Ни й т д ү н % 11 Б а й г а л и й н х и й , ша т а х у у н 99 2.4 143 103.9 72.7 12 У р а н , у у л у у р х а й н 533 13.1 826.8 399 48.3
  • 15. С А НХ Ү Ү Э ДИЙН З А С Г ИЙН ДЭ Э Д С У Р Г У У ЛЬ МОНГ ОЛЫН Э ДИЙН З А С А Г : ӨЧ ИГ ДӨР , ӨНӨӨДӨР , МА Р Г АА Ш р а д и о и д э в х и т б о д и с 181,182 Х у в ц а с н ы ү й л д в э р 129 3.2 218 180.5 82.8 191,192 С а в х и й н х у в ц а с н ы ү й л д в э р 77 1.9 76.7 59.9 78.1 201,202 Х ү н с н и й б ү т э э г д э х ү ү н и й ү й л д в э р (т а в и л г а о р у у л а а г ү й ) 157 3.9 371.9 350.5 94.3 451-455 Б а р и л г а 88 2.2 197.6 132.5 67.1 501-505 А в т о ма ши н , т ү л шн и й х у д а л д а а б о л о н з а с в а р 91 2.2 372.0 278.5 74.7 512-519 Х у д а л д а а (а в т о ма ши н ыг о р о л ц у у л а а г ү й ) 153 3.8 467.7 331.8 71.0 521-526 Жи жи г л э н х у д а л д а а (а в т о ма ши н ыг о р о л ц у у л а а г ү й )3 1622 39.9 7236.6 5546.9 76.6 551.522 Б у у д а л б о л о н р е с т о р а н 3 138 3.4 404.7 272.5 67.3 601.602 Г а з р ын т э э в э р 2 364 9.0 1560.1 1035.9 66.4 930 Б у с а д ү й л ч и л г э э 100 2.5 1020.4 971.5 95.2 --- IRIS-и й н б у с а д 514 12.6 na na Na ДҮ Н 4065 1003 Mongolia’s informal economy-projections, analysis and policy implications from the IRIS Мо н г о л у л с ын э д и й н з а с г и й н э р х ч ө л ө ө н и й т о й м 2006 о н ы с у д а л г а а г а а р а л б а н б у с з а х з э э л и й н ү й л а жи л л а г а а н ы и н д е к с (Х е р и т е ж с а н г и й н “Э д и й н з а с г и й н ч ө л ө ө т б а й д л ын и н д е к с ”-э э р т о о ц с о н о о р ) 2005 о н д 3 б у юу “Т о г т в о р т о й ” (д у н д з э р г и й н ү й л а жи л л а г а а т а й ) а н г и л а л д б а г т а ж б а й с а н б о л 2006 о н д 4 о н о о а в ч “му у д с а н ” б у юу и х э э х э н х э мжэ э н и й ү й л а жи л л а г а а т а й г э с э н ү н э л э л т а в с а н б а й н а . Мө н у г с у д а л г а а н д З а с г и й н г а з р ын с а н х ү ү г и й н д а р а мт н ь 2005-2006 о н у у д а д 3,5-3,2 б о л ж б у у р с а н б а й н а . Ал б а н б у с с е к т о р ын ү й л а жи л л а г а а н д т а т в а р ын ү з ү ү л э х н ө л ө ө (шу у д б у с т а т в а р у у д ыг ү л х а р г а л з в а л ) б а г а с а ж б а й г а а г и л т г э н э . Т о д р у у л б а л , 1997 о н ы т а т в а р ын х у у л и н д о р у у л с а н н э мэ л т ө ө р ч л ө л т ү ү д н ь а л б а н б у с э д и й н з а с г и й н ү й л а жи л л а г а а н д э е р э г н ө л ө ө ү з ү ү л э х н ө х ц ө л и й г б ү р д ү ү л жэ э г э ж с у д л а а ч и й н з ү г э э с д ү г н э ж б а й н а . Б о д л о г ын х у в ь с а г ч у у д а а с о н г о х ү е д э э т ө р и й н а л б а н х а а г ч д ын а жи л л а х х ү ч и н д э з л э х х у в и а р т ө р и й н э д и й н з а с а г д а х ь з о х и ц у у л а л т ын з э р г и й г т о о ц о х ү ү д н э э с о о р у у л ж ө г с ө н б а т ө р и й н о р о л ц о о и х б а й г а а ү е д а л б а н б у с с е к т о р т о р о х т ү л х э ц б о л д о г г ү й б о л у г х у в ь с а г ч и й н т э мд э г с ө р ө г б а й н а г э ж т а а ма г л а ж б а й с а н . Т э г в э л т ө р и й н о р о л ц о о б а й г а а ч г э с э н жи жи г б и з н е с э р х л э г ч д и й н а л б а н б у с э д и й н з а с а г д а х ь ү й л а жи л л а г а а г б у у р у у л а х н ө л ө ө г ү з ү ү л ж б а й н а . Ал б а н б у с э д и й н з а с а г н ь а жи л г ү й д л и й н т ү в шн э э с э е р э г х а ма а р а л т а й г а а р х а ма а р ч т о д о р х о й л о г д л о о . Ий мд ма н а й у л с ын х у в ь д а л б а н ё с н ы а жи л э р х л э г ч д и й н т о д о р х о й х э с э г н ь а жл ын ц а г и й н з а р и м х э с г и й г а л б а н б у с с е к т о р т з а р ц у у л д а г г э д г и й г х а р у у л ж б а й г а а юм. Мө н Нэ э л т т э й н и й г э м фо р у м, USAID, IRIS, Ү С Г з э р э г б а й г у у л л а г у у д ын х и й с э н с у д а л г а а н ы ү р д ү н г э э с а л б а н б у с с е к т о р ын т а т в а р а а с з а й л с х и й х х а н д л а г ыг а в ч ү з в э л х ү с н э г т №7-д ү з ү ү л с э н ү р д ү н г а р ч б а й н а . Т у с б а й г у у л л а г у у д ын х й и с э н а жл ын ү р д ү н г э э с х а р в а л х ү н с н и й б ү т э э г д д э х ү ү н , б у с а д ү й л ч и л г э э н и й т а т в а р а а с з а й л с х и й х х а н д л а г а ө н д ө р б а й г а а г х а р ж б о л н о . Б и д н и й х и й с э н т ү ү в э р с у д а л г а а н ы ү р д ү н т э й мө н т о х и р ч б а й г а а г э н д о н ц л о н т э мд э г л э х и й г х ү с ч б а й н а .