1. Edit Durham
Mary Edith Durham (1863-1944) ishte
një udhëtare, artiste, shkrimtare
britanike që u bë e famshme për
shkrimet e saj antropologjike rreth jetës
në trojet shqiptare, në fund të shekullit
te XIX dhe fillim të shekullit XX.

2. • Rinia
• Durhami ishte më e madhja nga 8 fëmijët. Babai i saj
Arthur Eduard Durham ishte një kirurg i njohur
në Londër. Edukimin e mori në mënyrë private dhe
shfaqi talent në ilustrime si edhe në përdorimin e
ngjyrave të ujit, talent ky që bëri të mundur
pjesëmarrjen në Royal Academy of Arts (Akdemia
Mbretërore e Arteve). Ajo ka dhënë një kontribut të
rëndësishëm në paraqitjen dhe pikturimin e detajuar
të një numri të madh amfibësh dhe reptilësh që u
paraqitën në volumin Cambridge Natural History
(Kembrixh Historia Natyrore) i publikuar në 1899.
•

3. • Udhëtimi për në Ballkan
• Pas vdekjes së babait, Editit i’u desh të kujdesej me vite me rradhë për
nënën e sëmurë që rezultoi si diçka shumë e lodhshme. Në moshën 37
vjeçare, e këshilluar edhe nga doktori i saj, ajo ndërmori një pushim
jashtë vendit për t’u qetësuar. Me anë të detit, duke u nisur nga Anglia
deri në bregun e Dalmacisë, duke udhëtuar nga Trieste në Kotor, më në
fund zbarkoi në Cetinje, kryeqyteti i Malit të Zi. Kjo pjesë e vogël e
harruar e botës do t’i lente asaj mbresa të thella për të gjithë jetën.
• Për 20 vjet ajo udhëtoi dendur nëpër Ballkan duke u fokusuar më shumë
në çështjen shqiptare, që atë kohë ishte një nga zonat më të izoluara e të
prapambetura të Evropës. Ajo punoi gjerësisht duke pikturuar, shkruar
dhe duke mbledhur artin dhe folklorin e zonave nga kaloi. Pavarësisht
nga kjo, vetëm shkrimet e saj do t’i jepnin famë të madhe. Ajo shkruajti
7 libra rreth çështjeve të Ballkanit, nga të cilët High Albania (Shqipëria e
Epërme) e shkruar në vitin 1909 është më e njohura dhe më e arrira. Ky
libër akoma edhe sot e kësaj dite është një udhërrëfyes i mirë i kulturës
dhe traditave të malësorëve të Shqipërisë Veriore. Është për t’u theksuar
që artikujt e saj për revistën Njeriu (Man)e bëri atë një pjesëtare të
njohur (The Royal Anthropological Institute) Institutit Mbretëror te
Antropologjisë.

4. • Çështja shqiptare
• Zonja Durham u njoh shumë afër dhe përkrahu çështjen shqiptare për
pavarësinë dhe bashkimin e shqiptarëve. Por kjo bëri që të fitonte një
reputacion të keq prej etnocentrikeje dhe më vonë do të kritikohej dhe
ri-kritikohej nga përkraheshit e shtetit Serb, të cilët synonin shkëputjen e
plotë të territorit të Kosovës të banuar kryesisht nga shqiptarë, nga
territoret shqiptare për t’a futur në territoret sllave. Edit Durham
rrjedhimisht u kthye kundra politikës së Serbisë, duke denoncuar me
termin “Krimbi serb” me që nuk kishin krijuar një Jugosllavi të madhe,
por thjesht po arrinin qëllimin e vërtetë në realizimin e “Serbisë së
Madhe”, duke vazhduar akuzat se njerëzit nën këtë regjim vuanin një
diktaturë më të egër se më parë. Për më tepër, intelektualë angleze që
përkrahnin Çështjen Serbe kanë kritikuar rëndë Editin dhe pikpamjet e
saj. Rebecca West (Rebeka Uest) e përshkroi Durhamin në librin e saj
“Black Lamb and Grey Falcon” si një udhëtare që kthehet nga Ballkani
me idenë se ata janë gjithmonë të pafajshëm dhe se gjithmonë janë ata
që masakrohen dhe jo masakratorët. Historiani i njohur R. W. Seton-
Watson (një përkrahës i flaktë i idesë së përçarjes së Perandorisë Austro-
Hungareze) komentoi, “Ndërkohë që gjithmonë denoncohet “mentaliteti
i Ballkanit”, edhe ajo vetë është po e njëjta me fjalët që thotë”
•

5. • Mendimi i shqiptarëve rreth saj (nga këndvështrimi i huaj dhe vendas)
• Shqiptarët e nderojnë akoma edhe sot Editin dhe kanë respekt për të.
Ajo sipas shqiptarëve është “Mbretëresha e Malësorëve.” Ajo u mirëprit
nga malësorët shqiptarë dhe gjatë kalimit të saj në këto vise nuk pati
asnjë keqtrajtim edhe pse ishte një femër e vetme. Përshtypje të
mbetura nga Shqipëria ishte tradita e “Burrneshave Shqiptare”, që ishte
një zakon ku femrat visheshin si burra dhe kishin një pozitë të qartë në
shoqëri.
• Mbas vdekjes së saj në 1944, Mbreti Zog i Shqipërisë i dha merita të larta
asaj. Mbreti Zog ka shkruar për të : “– Ajo na fali neve zemrën e saj dhe
fitoi si këmbim vëmendjen e malësorëve tanë.” Ajo vazhdon të nderohet
si “Heroinë Kombëtare” dhe në 2004 në një deklaratë të presidentit
shqiptar, Alfred Moisiu e cilësoi atë si një nga figurat më të spikatura të
Shqipërisë të shekullit të kaluar.
• Shumë nga punët e Durhamit i janë dhuruar akademive të koleksioneve
pas vdekjes. Në ditët e sotme, dokumentat e saj mbahen nga Museum of
Mankind (muzeu i njerëzimit) dhe Royal Anthropological Institute
(Instituti Mbretëror Antropologjik) në Londër, ndërsa koleksioni i saj me
bizhuteri të grumbulluara në Ballkan ndodhen në Pitt Rivers Museum në
Oxford (Oksford) dhe Bankfield Museum në Halifax (Heilfaks). Muzeumi
Bankfield gjithashtu ka një monstër presentative rreth jetës dhe
veprimtarisë së saj.

6. • Veprat e Edit Durham
• Veprat e saj të famshme për Shqipërinë janë :
• High Albania 1909 (Shqipëria e Epërme)
• The burden of the Balkans 1905 ( Brenga e Ballkanit )
• Through the Lands of the Serb 1904 (Përmes tokave të Serbisë)
• The struggle for Scutari 1914 (Përleshja për Shkodrën)
• Twenty Years of Balkan Tangle (1920) (Ngatërresa ballkanike 20
vjeçare)
• The Serajevo Crime 1925 (Krimi Sarajeva)
• Some Tribal Origins, Laws and Customs of the Balkans 1928 (Disa
dëshmi te fiseve ballkanike, dokumente ligjesh dhe të kulturës së
Ballkanit).
• Albania and the Albanians: selected articles and letters, 1903-
1944, ed. by Betjullah Destani (I. B. Tauris, 2001) (Shqipëria dhe
Shqiptarët : Artikuj dhe letra të zgjedhura, 1903-1944 nga
Betjullah Destani (I. B. Tauris, 2001))
•