drvidyanandmohan@gmail.com

1. तदर्थकारि चिककत्सा
Dr Vidyanand Mohan
2nd yr MD(Ayu) Scholar
Dept. of Samhita
SDMCAU, Udupi
श्री:

2. Under the valuable guidance of ...
Dr Shrikanth P.H
MD(Ayu.) [G.A.U]
Professor and H.O.D
Dept of P.G Studies in Samhita and Siddhanta
S.D.M College of Ayurveda
Udupi

3. चिककत्सा-निरुक्तत
• ‘कित ्रोगापनयने’ ।
(वाचस्पत्यम्)
3

4. चिककत्सा- Defenitions
• चतुर्ाां भिषगादीनाां शस्तानाां धातुवैित ते ।
प्रवतत्तिधाातुसाम्यार्ाा चचकित्सेत्यभिधययते ॥
(च.सू.९/५)
• याभि: कियाभिर्ाायन्ते शरीरे धातव: समा: ।
सा चचकित्सा त्तविारार्ाां िमा तद्भिषर्ाां स्मततम्॥
(च.सू.१६/३४)
4

5. • या किया व्याचधहाररर्य सा चचकित्सा ननगद्यते ॥
(िा.प्र.)
• चचकित्सा रोगननदानप्रनतिार: ।
(वैद्यिशब्दभसन्धु)
• चचकित्सा रुक्प्प्रनतकिया ।
(अमरिोशम्)
5

6. तदर्थकारि चिककत्सा
6

7. तदर्थकारि (उियार्ािारर) चचकित्सा )
तत ्-ननदानव्याचध त्तवपयाय साध्यां ,
अर्ं- रोगोपशमलक्षर्ां ििुां शयलां यस्य तत ्–तदर्थकारि ।
(अ.हॄ.सु.८/२४- अरुर्दि)
7

8. तदर्ािारर वेनत । तच्छब्देन हेतुव्याचधत्तवपयायौ गतह्यते
ननदानव्याचधत्तवपयायसाध्यमर्ां रोगोपशमनलक्षर्ां ििुां
शयलां यस्य तत ्तदर्ािारर... ॥
(अ.हॄ.सू.८.२४- हॄदयबोचधिा)
(एवमन्यानत्तप व्याधयन ्स्वननदानत्तवपयायात्
चचकित्सेद्...............॥
तदर्ािारर वा ......)
(अ.हॄ.सू.८/२२-२४)
8

9. अत्तवपरीतमेव सद्िेषर्ां हेतुव्याचधत्तवपरीतमर्ां िरोनत ।
(अ.सां.सू.१२/७)
रोगात ्अत्तवपरीतमत्तप त्तवपरीतार्ां रोगस्य नाशनां िरोनत
इनत ।
(अ.सां.सू.१२/७- इन्दु)
9

10. हेतुव्याधयो: अत्तवपरीता अत्तप, हेतु रूपा इव िासमाना
व्याचधरूपा इव िासमाना,
हेतुव्याचधत्तवपयायस्तानाां अर्ां व्याध्युपशमलक्षर्ां
िु वान्न्त ।
(अ.हॄ.नन.१/६- अरुर्दि)
10

11. Contextual Illustration
त्तपिे अन्तननागूढे त्तवमागागे वा स्वेद इत्यादय: ।
स्वेदो हह त्तपिस्य न त्तवपयास्त:,
अर्ां तु त्तवपयास्तस्य िरोनत त्तपिशमनाख्यम्।
(अ.हॄ.नन.१/६-हेमाहि)
11

12. • The treatment which seems to aggrevate the
present disease.
• But it is not aggrevating the disease indeed.
• According to अष्टाङ्गसांग्रह, उियार्ािारी चचकित्सा
is दैवव्यपाश्रयचचकित्सा
उियार्ािारर पुनदैवव्यपाश्रयमौषधम ्॥
(अ.सां.सू.१२)
12

13. छद्ायाां छदानम्
अनतसारे त्तवरेचनम ्
मदात्यये मद्यपानम ्
तुत्र्दग्धेऽन्ग्नप्रतपनम्
(अ.सां.सू.१२/७)
EXAMPLES
13

14. त्तपिे अन्तननागूढे त्तवमागागे वा स्वेद:,
िट्वम्ललवर्तयक्ष्र्ोष्र् अभ्यवहारश्च,
बहह: प्रविानाय स्वमागा अपादानाय च
(अ.सां.सू.१२/७)
14

15. श्लेष्मणर् चान्तननागूढे स्तब्धे बहह: शयतोपचार:,
तत ्पयडितस्य उष्मर्: अन्त:प्रवेशेन िफो
त्तवलयतामुपयानत
(अ.सां.सू.१२/७)
15

16. DISCUSSION
16

17. छर्थ्ाां छदथिम्
POINTS TO BE CONSIDERED
Less significance of अन्ग्नबल
बल of the patient- प्रवर
बहुदोषावस्र्ा
----------------------------------------------------------
• Contraindicated in वानति छद्ाहद
17

18. छर्थ्ाां छदथिम्
आमाशयोत्क्प्लेशिवा: प्रायश्च्छद्ायो हहतां तत:
लङ्घनां प्रागतते वायोवामनां तत्र योर्येत ्॥
बभलनो बहुदोषस्य वमत: प्रततां बहु ।
(अ.हॄ.चच.६/१)
18

19. अनतसािे वििेििम ्
POINTS TO BE CONSIDERED
त्तवबद्धता of दोषा’s
दोषबाहुल्यता
अन्ग्नबल of the patient
19

20. अनतसािे वििेििम ्
• त्तवबद्धां दोषबहुलो दीप्तान्ग्नयोऽनतसायाते ।
ित ष्र्ात्तविङ्गत्रत्रफलािषायैस्तां त्तवरेचयेत ्॥
(अ.हॄ.चच.९/१५)
अत्तप चाध्मानगुरुताशूलस्तैभमत्यिाररणर् ।
प्रार्दा प्रार्दा दोषे त्तवबद्धे सम्प्रवनतानय ॥
(अ.हॄ.चच.९/४)
20

21. मदात्््े मर््पािम ्
POINTS TO BE CONSIDERED
Following of proper त्तवचध
Optimum quantity of मद्य (समपयत)
Special gunas of मद्य as such and its combined
गुर्ा’s
सात्म्य of मद्य
21

22. मदात्््े मर््पािम ्
हीनभमथ्याहदपयतेन यो व्याचधरुपर्ायते ।
समपीतेि तेनैव स मद्येनोपशाम्यनत ॥
(अ.हॄ.चच.७/२)
22

23. र्यर्ााममद्यदोषस्य प्रिाङ्क्षालाघवे सनत ।
यौचगिां विचििर््ुततां मद्यमेव ननहन्न्त तान्॥
क्षारो हह यानत माधुयां शयघ्रमम्लोपसांहहत: ।
मद्यमम्लेषु च श्रेष्ठां दोषविष््न्दिादलम्॥
तयक्ष्र्ोष्र्ाद्यै: पुरा प्रोक्प्तैदीपनाद्यैस्तर्ा गुणै: ।
सात्््त्वाच्च तदेवास्य धातुसाम्यिरां परम्॥
(अ.हॄ.चच.७/७-९)
23

24. When to apply तदर्थकारि चिककत्सा ?
एवमन्यानत्तप व्याधयन ्स्वननदानत्तवपयायात ्।
चचकित्सेदनुबन्धे तु सनत हेतुत्तवपयायम ्।
त्यक्प्त्वा यर्ायर्ां वैद्यो युञ्ज्याद्व्याचधत्तवपयायम ्॥
तदर्ािारर वा_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ॥
(अ.हॄ.सू)
24

25. 25

26. Relation in between उपश् and तदर्थकारि चिककत्सा.
• उपशय is one among the ननदान पञ्जचि (रोग
परीक्षा)
‘रोगां ननदानप्राग्रूपलक्षर्ोपश्ान्प्तभि:’ ॥
(अ.हॄ.सू.१/२२)
ननदानां पूवारूपाणर् रूपाण्युपश्स्तर्ा ।
सांप्रान्प्तश्चेनत त्तवज्ञानां रोगार्ाां पञ्जचधा स्मततम ्॥
(अ.हॄ.नन.१/२)
26

27. उपश्
हेतुव्याचधत्तवपयास्तत्तवपयास्तार्ािाररर्ाम्।
औषधान्नत्तवहारार्ामुपयोगां सुखावह्म्॥
त्तवद्यादुपशयां व्याधे: स हह सात्म्यभमनत स्मतत: ।
(अ.हॄ.नन.१/६)
27

28. • हेतुत्तवपरीतम्
• व्याचधत्तवपरीतम ्
• हेतुव्याचधत्तवपरीतम्
• हेतुत्तवपरीतार्ािारर
• व्याचधत्तवपरीतार्ािारर
• हेतुव्याचधत्तवपरीतार्ािारर
औषध- अन्न- त्तवहार
28

29. उपशय – Therapeutic approach for the diagnostic
purpose.
Especially for diagnosis of व्याधय’s having गूढभलङ्ग
गूढभलङ्गां व्याचधां उपशय अनुपशयाभ्याां...।
(च.त्तव.४/८)
(Utility of अनुमान प्रमार् in रोगत्तवशेषत्तवज्ञान)
29

30. To Sum Up...
• Ultimately there is reversal of हेतु itself in
तदर्ािारर चचकित्सा.
• But the way of approach to reverse the हेतु is
different.
• र्लप्रतरर् in ऊरुस्तम्ि (example told in
madukosha to highlight this conclusion).
• So तदर्ािारर can be considered under हेतुत्तवपरीत
category.
30

31. 31